Onze Taal. Jaargang 52

Van Woord tot Woord
De dienstbare vrouw

In het juni-, het juli/augustus- en het septembernummer heb ik geconstateerd dat benamingen voor mensen van het vrouwelijk geslacht nogal eens de neiging hebben om in de betekenis te devalueren. Dit was het geval bij kween, wijf, vrouw, vrouwmens, vrouwspersoon, mevrouw, juffrouw en ook bij ‘het mens’.

De taalkundige Van Haeringen verklaart in zijn voordracht ‘Ironie in woordbetekenis’ uit 1939 ‘het snelle verloop van woorden voor “vrouw” (in bij voorbeeld de Nederlandse woorden wijf, vrouw, meid; Frans: fille, Duits: Dirne en andere)’ als volgt:

‘De degradatie wordt en werd hier geforceerd /... / doordat oorspronkelijk onschuldige, neutrale benamingen voor “vrouwelijk wezen” eufemistisch, ter vermijding van een ruwer woord, gebruikt werden voor “vrouw van lichte zeden”. Was dit eufemisme op zijn beurt afgesleten, dan moest naar een woord van hogere standing gegrepen worden, wanneer er behoefte was aan een woord voor “vrouw” zonder ongunstige bijgedachte.’

Van maagd naar dienstmaagd

Het is mij opgevallen dat de betekenisverschuiving bij woorden voor ‘jonge vrouw’ steeds gaat via ‘dienster’. Het werd (wordt?) in onze cultuur tot de deugden van de vrouw gerekend dat zij dienstbaar was. Voor het nog niet getrouwde jonge meisje bleef er weinig anders over dan een dienende functie. Een middelnederlands joncwijf was nooit zomaar een jonge vrouw, maar altijd een dienstmeisje.

Volgens de etymoloog Kluge betekende Dirne/deern oorspronkelijk gewoon ‘meisje’, terwijl anderen al uitgaan van een grondbetekenis ‘dienares’. In ieder geval heeft het woord zowel in het Nederlands als in het Duits vaak een ongunstige bijbetekenis gekregen.

Een maagd is behalve een sterrenbeeld, een in maagdelijke staat verkerende vrouw, meestal jong. In sommige streken kon maagd ook ‘dienstmaagd’ gaan betekenen. In veel sterkere mate is dit gebeurd bij meid. Meid was aanvankelijk een westelijke Noordnederlands, een Hollands woord. Etymologisch gezien is meid een variant van maagd.

Maagdis ontstaan uit maged en meid uit meged, dat magid als voorstadium heeft. Over de ontwikkeling van -ei- uit -ege-, over westelijke vormen met -ei- naast oostelijke met -ege- heb ik al eens gesproken in het meinummer van 1982 naar aanleiding van ‘inseinen’. Het paar seinen-zegenen is te vergelijken met peil-pegel en zeil- (Duits) Segel. In het Engels is een soortgelijke ontwikkeling als in het westelijke Nederlands waar te nemen, alleen gaat het Engels nog wat verder: vergelijk bij voorbeeld rain met regen. Meid is een westelijke vorm voor maged, zoals brein (Engels brain) dit is voor het Groningse-Drentse bragen-bregen.

Meid is een vrij algemene benaming voor ‘dienstbode’ geworden. Je had de meiden en de knechten; de keukenmeid naast de tweede en de derde meid. De betekenisdevaluatie is verder gegaan: als iemand naar de meiden gaat, gaat hij naar de meisjes van plezier. Toch bleef meid ook een positieve betekenis houden, bij voorbeeld ‘de kleine meid’ ‘een leuke meid’. Ik heb het idee dat het woord meid de laatste decenniën in gunstige zin weer aan kracht heeft gewonnen. In de vrouwenbeweging zijn het allemaal meiden onder elkaar, en niet alleen jonge meiden! Een soort geuzenbenaming?

Meisjes zijn altijd lief

Een meisje is een meidje. De vorm meidje/medje zou je als verkleiningsvorm verwacht hebben, maar deze is niet algemeen Nederlands geworden. In het middelnederlands al komen we meiskijn en meskijn tegen, vormen die moeten zijn ontstaan uit meidskijn, dus met een -s- erbij. Meidske wordt wel als een analogievorm vanjongske gezien. In het Noordnederlands is meiske meisje geworden.

Een ‘meisje’ is nog lief. Er is een toevoeging - zoals ‘van plezier’, of’ van de straat’ - voor nodig, wil men van haar lichte zeden verwachten. Voor een dienstbare functie leek zij wel voorbestemd. Althans een tijdje geleden. Want wie kan zich nu nog een meisje voor dag en nacht of zelfs één voor halve dagen veroorloven?

Marlies Philippa