Onze Taal. Jaargang 52

[p. 137]

Onze taal in Noord-Frankrijk

Als we een toeristenkaart bekijken van de Westhoek, de streek tussen Duinkerke en Hazebroek, lezen we de Nederlands-klinkende plaatsnamen: Steenvoorde, Godewaersvelde, Wormhout, Hondschoote, Rosendaël... Op winkels, in kranten, op kerkhoven vinden we familienamen als Debruyne, Vandeputte, Vandamme. Nog steeds kan men hier en daar straatnamen lezen als Kruysstraete, Crommendyck, Meulenstraet. Op herbergen: Au Reuze, Au Melkpot, Au Boerenhol, Au Zacht-Leven.

Om iets van deze Nederlands/Vlaamse benamingen te begrijpen moet men beseffen dat deze streek tot het Graafschap Vlaanderen behoorde voor het door Frankrijk werd ingepalmd. Het Graafschap Vlaanderen strekte zich uit van de Westerschelde tot tegen de Somme, maar verloor steeds meer van zijn grondgebied. In het noorden veroverden Maurits (1604 Sluis) en Frederik Hendrik (1645 Hulst) de linker Scheldestrook, terwijl Frankrijk in het zuiden brokken afknabbelde.

De Westhoek ging verloren na de nederlaag van Stadhouder Willem III tegen een broer van Lodewijk XIV bij Cassel in 1677. Bij de vrede van Utrecht (1713) werd dit Vlaamse gebied definitief bij Frankrijk gevoegd.

De taal van de bevolking, het Westvlaams, begon de invloed van de veroveraars te ondergaan. Ook officiële lichamen als streekbestuur en gerechtshoven oefenden druk uit op de taal. In de kerken en bij het godsdienstonderwijs hield de volkstaal echter stand en ook de Rederijkerskamers bleven Vlaams.

Nog in 1688 schreef de Duinkerkenaar Michiel de Swaen zijn De Gecroonde Leersse. Een stuk dat ook nu nog opgevoerd wordt. Zo maakte een notaris in Bergen nog in 1787 testamenten op in het Vlaams.

De Franse Revolutie en later

Met de Franse Revolutie (1789) veranderde er veel. Het overheersende doel werd: Une Nation, une Langue! Dit bleek echter niet direct uitvoerbaar. In de overwegend agrarische Westhoek, zeer gehecht aan de eigen taal en tradities, bleef een passieve weerstand. Als voorbeeld hiervoor kan gelden een uit 1816 bewaard gebleven plakbrief van notaris Carpentier, luidende:

‘Schoone landen te koopen’. ‘Condigt dat men 's maendags wezende den 5en oust 1816, ten 2 ueren naer noene, in d'Auberge van het Gouden-Hooft, binnen Bergen,... ’ enz.

Het duurde tot 1853 vooraleer de regering hard doorzette. Toen kwam het verbod het Vlaams te gebruiken bij het onderwijs. Uit verweer werd het Comité Flamand de France opgericht. De leidende figuur was Edmond de Coussemaker, een bekwaam jurist, tevens historicus, musicoloog en taalkundige. Hun kenspreuk was: ‘Voor Moedertaal en Vaderland’. Deze leuze is ook aangebracht op het in 1981 voor Edmond de Coussemaker opgerichte borstbeeld in Belle/Bailleul (Fr.-Vl.). Om de oude Vlaamse liederschat te bewaren verzamelde hij wel 150 volksliedjes uit Frans-Vlaanderen. Vele ervan zijn nog in Nederlandse zangbundels te vinden.

Alle verzet ten spijt kwam er in 1880 een verbod op het Vlaams ook in de kerk en in het godsdienstonderwijs, terwijl gelijktijdig de leerplicht werd ingevoerd. De school werd de plaats bij uitstek voor verfransing, mede door een verklikkersstelsel: Het kind dat op Vlaams spreken werd betrapt, kreeg een blokje of munt (signum geheten) en moest dit kwijt zien te raken door een medescholier op Vlaams spreken te betrappen! Wie aan het eind van de dag het signum bij zich droeg, kreeg straf.

Onder de as smeulde het vuur voor het Vlaams in Noord-Frankrijk echter door. Jean Marie Gantois, opgegroeid in een verfranst doktersgezin in Waten, ontdekte al vroeg de geschiedenis van Vlaanderen en daarmee ook zijn eigen oorsprong. Hij schreef Hoe ik mijn Volk en mijn Taal terugvond. In 1924 richtte hij het Vlaams Verbond van Frankrijk op. Frans-Vlaanderen beschouwde hij als een deel van de gehele Nederlandse Gemeenschap. Hoorde men het Vlaams niet nog steeds op markten, in de herbergen, op bolbanen, bij volksspelen, bij het volkstoneel en op de hofsteden?

De Wereldoorlogen I en II brachten het Vlaams in deze streken wederom grote schade toe: de mannen waren in het Franse leger, vrouwen en kinderen werden overgebracht tot ver in Frankrijk. Dit bracht vervreemding mee van de moedertaal. Hier kwam bij, na 1945, dat menig Frans-Vlaming bang was voor een ‘Boche du Nord’ aangezien te worden, want het ‘Vlaemsch’ leek veel op het Duits.

Heropleving na 1945

Pater Jos. Declerck uit Westouter (B.) kwam op de gedachte om het Vlaams naar de Westhoek te brengen door middel van het toneel. Hij vertaalde En waar de Sterre bleef stille staan van Felix Timmermans in het Westvlaams dialect van deze grensplaats. Op de omslag schreef hij:

‘Vertaold in 't Westouters, om by d'eëste de beste occoasje te spelen vo de mensch'n van over de schreve, de Frans-Vloamieng'n die ol lang'n tyd niet'n nie meê hoörd hen in nulder toale’.

De uitvoeringen trokken overal volle zalen.

Kinderen van ons Volk van Anton Coolen werd als Menschen lyk wyder (Mensen zoals wij) voor de Frans-Vlamingen overgezet door Flor Barbry. In 1950 dichtte Jos Declerck: ‘Neë'w!

(neen wij) Me goan nuus Vlams nie loat'n.’ Het kwam op de fonoplaat.

Willem Vermandere zong het. Thans is het de openingsmelodie van Radio Uylenspiegel, de Frans-Vlaamse zender op de Casselberg. Na 5 jaar strijd verkreeg de Frans-Vlaming Régis Demol enkele uren zendtijd per week voor uitzendingen in het Frans en het Vlaams.

Cultuurdagen

Uit de letterkundige afdeling van een Kunstkring van Vlamingen uit België en Noord-Frankrijk ontstonden in 1947 de Frans-Vlaamse Begroetingsdagen. Hieruit zijn de jaarlijkse Frans-Vlaamse Cultuurdagen te Waregem (B) voortgekomen. De 35ste mocht in het Noord-Franse Belle (Bailleul) plaats vinden (1982). Het doel: Verbroedering en contacten over de grenzen zonder politieke doeleinden.

Zeeuws-Vlaanderen volgde het Vlaamse voorbeeld in 1955 (Hulst). Nieuwpoort nodigt sinds 1975 jaarlijks burgemeesters en verenigingen (boogschutters, boilers, muzikanten, sportmensen, de derde leeftijd) uit wisselende regio's in Frans-Vlaanderen, en wel over een periode van 14 dagen, en legt zo de meest directe contacten. Ook Zuid-Vlaanderen kent sinds 1962 zijn jaarlijkse culturele dag in het kasteel te Ekelsbeke (esquelbecq). Het Komitee in Waregem bevordert en steunt ook Nederlandse cursussen in Noord-Frankrijk.

[p. 138]

Nederlands in Frans-Vlaanderen

Een groep studenten in Rijsel kwam in beweging (1972). Men wenste niet langer vanuit het centralistische Parijs geregeerd te worden, maar wilde dat er rekening werd gehouden met de cultuur en de taal van de regio. De Michiel de Swaenkring werd door hen opgericht met het doel een heropleving van de Nederlandse taal en cultuur in Frans-Vlaanderen te bewerkstelligen. In 1977 werd in Hazebroek ‘Menschen lyk wyder’ opgericht, een progressieve vereniging met culturele, sociale en economische doelstellingen, die onder meer de Vlaamse volkstaal en het Nederlands wil bevorderen. Er zijn meer verenigingen te vermelden.

Dr. J.P. Sepieter, apotheker te Steenvoorde (Fr.) schreef in 1978 een leerboek Vlaemsch leeren. Hij wil, met vele anderen, aansluiten bij de bestaande toestand, dus bij de Frans-Vlaamse volkstaal. Mogelijk zou dit een eerste trap kunnen zijn naar het standaard-nederlands dat aan twee universiteiten te Rijsel wordt gedoceerd, alsook op enkele middelbare scholen en op verschillende vrije cursussen.

De Frans-Vlaming George P. de Verrewaere, docent te Rijsel, wijst in Jaarboek 3 van Zannekin op gebrek aan steun van Belgische en Nederlandse overheden. Hij pleit voor een Huis van de Nederlandse Cultuur te Rijsel, vergelijkbaar met het daar reeds jaren bestaande Duitse Goethe Instituut. Tegen de pessimisten van over de schreve die menen dat Frans-Vlaanderen voor de Nederlandse taal en cultuur een verloren zaak is, zegt hij: ‘Wìj̀ blijven uitmaken wanneer ònze zaak verloren is. Een zaak is pas verloren als diegenen die iets kunnen doen daarvoor niets meer willen doen.’

Laten vele Nederlanders deze prachtige streek bezoeken. Laten zij de Frans-Vlamingen met begrip tegemoet treden. In het Frans begonnen, zal een Vlaming dikwijls tegenover een taalverwant overgaan op het Vlaams. Veel contact met Nederlanders en Vlamingen is zeer gewenst voor het behoud van onze taal in Noord-Frankrijk.

B.F. Rasker

Oostburg