Bok rijmt niet op hok
Ik las in een krant eens een verslag over een gezellig avondje-met-dia's, georganiseerd door een dame die juist was teruggekeerd van een reis naar Mexico. Nu hebben mensen die daar voor het eerst zijn geweest soms de gewoonte, de naam van dat land uit te spreken als - en nu aarzel ik even - Mechico. De aarzeling hangt samen met het feit dat wij wel vier manieren hebben voor de uitspraak van de lettercombinatie -ch-: zoals in kachel, zoals in chocola, zoals in christelijk (kristelijk) en zoals in chinchillabont. Maar in dit vele malen herhaalde Mechico was het de -ch- als in kachel.
Na dat de hele avond te hebben aangehoord vroeg tegen middernacht een van de gasten, niet gemotoriseerd, of hij even de telefoon mocht gebruiken voor het bestellen van een ‘taggi’ zo stond het in het verslag. Maar is dat een juiste weergave van het foneem? Ik meen van niet: de -gg- in taggi is stemhebbend, de -ch- in Mechico stemloos. De journalist in kwestie had er dan ook mijns inziens beter aan gedaan, tachi te schrijven, maar hij heeft dat waarschijnlijk vermeden om niet het risico te lopen dat zijn publiek het zou gaan lezen als tasji (à la chocola), tatsji (à la chinchilla) of takki (à la kristelijk). Hij spelde dus taggi, rijmend op de merknaam van een bekend soeparoma, rijmend althans op de manier zoals die naam hier te lande door vrijwel iedereen wordt uitgesproken (want als je in een winkel vraagt om een flesje madzji word je niet-begrijpend aangekeken).
Hierbij kan nog worden opgemerkt dat de -sj- in tasji ook weer geen zuivere weergave zou zijn van de -ch- in chocola. Het verschil is te horen als we proberen, die klanken aan te houden: met de -sj-, zoals in sjaal lukt dat niet, met de -ch- van chocola of China wel. Al zijn er natuurlijk mensen die dat schijnbaar wèl kunnen, maar dan maken die zich schuldig aan wat ik eens de Mary Dresselhuys-uitspraak hoorde noemen: het handtache van het meiche. Die mensen zeggen ook spechaal en sochaal).
Een verwarrende lettercombinatie dus, die -ch- van ons, zij het al iets minder verwarrend dan in de tijd dat we nog mensch en flesch spelden, want toen hoorde je de -ch- helemaal niet. Nog steeds niet trouwens in logisch. Sommigen spellen dan ook: logies, maar dan vraag ik me altijd af: met of zonder ontbijt?
Maar - dit met een knipoog naar het Rijmschap - ons alfabet kent nòg een letterteken waarvan de uitspraak voor meer dan een interpretatie vatbaar is; ditmaal gaat het over een klinker, namelijk de korte -o-. Ik heb in dit verband nog steeds het beeld voor ogen van het aloude en beroemde leesplankje, dat begon met de woorden aap-noot-mies, gevolgd door wim-zus-jet. Dan kwam er teun-vuur-gijs-lam-keesbok - wat je jong hebt geleerd, onthoud je je hele leven! - en op de onderste regel stond: weide-does-hokduif-schapen. We dreunden het in de klas na enige oefening feilloos op, compleet met het verschil in uitspraak tussen bok en hok.
Want dat dit verschil bestond, werd duidelijk aangegeven door een leesteken dat je nooit meer ziet: boven de -o- van bok stond een stip. (Hoe noem je zo'n ding - een half trema?) Bok rijmt namelijk niet op hok, evenmin als slok op kok, blok op klok, hop op top en pop op klop. Hadden we dat leesteken gehandhaafd, dan zouden we nu lezen: bȯk, slȯk, blȯk, hȯp en pȯp. Daarentegen zouden hok, kok, klok, top en klop zonder die stip worden geschreven.
Uit een kleine enquête in de persoonlijke kring is mij gebleken dat de meeste mensen dit klankverschil niet (meer) horen. Zij aanvaarden rustig een rijm als:
Toen ik reed met een glas teveel ȯp Hief de diender zijn hand en riep: ‘Stop’!
En wat zou het Rijmschap, als het een paar woorden Italiaans kent, zeggen op de vraag, of het volgende een goed rijm is?
Die flesjes daar, met teakolie Zijn molto molto piccoli.
Er is, dunkt mij, sprake van een heel subtiel verschil in accentuering tussen teakolie en piccoli. In beide woorden ligt de klemtoon op de eerste lettergreep. Maar wij houden de -o- van olie iets langer aan: we zeggen niet (op zijn Italiaans gespeld) ticcoli. En daar schuilt, dunkt mij, het verschil.
Gerton van Wageningen
journalist
Baarn
Auteursrechtelijk beschermd