Onze Taal. Jaargang 52

Haalt onze taal 1984?

Beeld uit de ABPC-film 1984 die in 1956 werd gemaakt door Michael Anderson.

Over een paar maanden is het zover. Dan hebben feestredenaars, columnisten en vergadervoorzitters een heel jaar lang, door een stom toeval, een goede kapstok voor afsluitende quasi taalfilosofische overpeinzingen. Nu al draait de internationale herdenkingsmachine op volle toeren.

Vlak na de Tweede Wereldoorlog schreef George Orwell een ‘toekomstroman’ waarin hij aangeeft wat er kan gebeuren wanneer de wereld in totalitaire machtsblokken verdeeld blijft. In de vorm van een parodie wordt beschreven hoe fnuikend de gevolgen van het totalitarisme zijn op intellectueel gebied. Deze roman - eigenlijk een negatief utopia - zou oorspronkelijk als titel meekrijgen De laatste man van Europa, maar uiteindelijk koos Orwell toch de korte titel 1984 door de laatste twee cijfers van het jaar waarin hij zijn manuscript voltooide (1948) om te draaien. Hiermee suggereerde hij dat zijn voorspellingen in 1984 werkelijkheid zouden worden, maar als hij in 1947 niet lange tijd ziek was geweest en in dat jaar zijn boek had voltooid, was 1974 het jaar van Orwell geweest. En als de uitgever had gewacht tot 1950, had het misschien 2050 geheten. Die hele herdenkingscultus nù, berust dus op stom toeval.

Toch is dit toeval een welkome aanleiding om op een bijzondere manier met taal bezig te zijn. Orwell beschrijft in zijn boek zeer nauwkeurig hoe de taal zich ontwikkelt, of liever gezegd, hoe de taal verarmt onder invloed van een politiek systeem waarin de bureaucratie, ‘Grote Broer’, oppermachtig is.

Van die nieuwe taal - Nieuwspraak - beschrijft hij in een bijlage de grammatica (vooral de woordvorming). Orwell zegt zelf dat de Nieuwspraak pas in 2050 de Oudspraak volledig zal hebben verdrongen, maar de titel van zijn boek suggereert dat de principes van Nieuwspraak al in 1984 aanwezig zijn. Geldt dit ook voor het Nederlands? In de volgende jaargang zal aan deze kwestie aandacht worden besteed. De vraag aan ‘Onze Taal’-lezers is nu of het mogelijk is volgens de Nieuwspraakgrammatica een tekst te schrijven.

Hier volgen de regels en de principes.

Nieuwspraak-grammatica volgens Orwell

Regels

1 werk-, naam-, bij-, voegwoord

1a elk woord kan werkwoord en zelfstandig naamwoord zijn (werknaamwoorden)

dunk - gedachte, denken
snel - snelheid, snellen

1b van elk werk-naamwoord kan een bijvoeglijk naamwoord (-vol) en een bijwoord gevormd worden (-wijs)

snelvol - vlug
snelwijs - ijlings

2 woordafleiding

2a elk woord kan tot zijn tegendeel worden gemaakt door on-

onsnelvol - langzaam

2b elk woord kan worden versterkt: plus-, dubbelplus-

plusdunkvol - intelligent
dubbelplussnelwijs - met zeer haastige spoed

2c voor elk woord kan een voorzetsel worden geplaatst: ante-, post-, op-, neer- enz.

antedunk - ouderwetse gedachte

3 vervoeging en verbuiging

3a alle persoonsvormen (uitgezonderderd die van hulpwerkwoorden) kennen in enkel- en meervoud slechts één vorm

wij dunk - wij denken
jullie dunkte - jullie dachten

3b voltooide deelwoorden beginnen altijd met ge- en eindigen op -d of -t

hij heeft geplussneld - hij heeft hard gelopen

[p. 122]

3c zelfstandige naamwoorden hebben in het meervoud altijd -en of -n

bakkeren - bakkers
kinden - kinderen

3d voor de trappen van vergelijking zijn alleen -er en -st beschikbaar

goed - goeder - goedst

Woordenlijsten

In de Nieuwspraak bestaan drie woordenlijsten:

A-woorden voor de normale, alledaagse dingen zoals eten, drinken, reizen enz.;
B-woorden voor politieke doeleinden;
C-woorden voor wetenschappelijke en technische begrippen.

De B-woorden zijn het belangrijkst; het zijn altijd korte woorden of afkortingen waarin talrijke ideeën zijn samengeperst, zoals in de Oudspraak Komintern (Communistische Internationale) en Calrep (Republikeinse Conventie in Californië). Geen enkel woord in deze lijst is ideologisch neutraal; vele zijn eufemismen. Enkele voorbeelden:

vreugdekamp - dwangarbeiderskamp minivree - ministerie van Vrede, dit wil zeggen Ministerie van Oorlog (vergelijk in de Oudspraak: Defensie voor Agressie).
misdunk - vrijheid, gelijkheid en alle synoniemen voor deze begrippen.

Een goed voorbeeld van B-Nieuwspraak is de zin:

Ouddunkers onbuikvol WerDem.

De vertaling luidt bij benadering als volgt:

Zij die nog denken zoals de mensen uit de tijd vóór Grote Broer, hebben de principes van de werelddemocratie niet in de kelder van hun hart.

Bij het schrijven van een Nieuwspraaktekst met behulp van woordenlijst B, zal blijken dat de regels en de lijst nog lang niet volledig zijn. Voor verhelderende voorbeelden van woordvorming zij verwezen naar de 300.000 exemplaren van 1984 die in Nederland zijn verkocht.

Ter verheldering nog het volgende:

Maximen

In de Nieuwspraak zijn een aantal belangrijke principes van kracht. Wanneer Orwell op de hoogte zou zijn geweest van de jongste stromingen in de taalwetenschap, zou hij die principes ongetwijfeld als maximen (grondregels, principes) hebben geformuleerd.

1 totaalmaxime (maxime van totalitariteit)

- Zorg dat in een taal geen anti-totalitaire gedachten kunnen worden uitgedrukt. Een goed voorbeeld is het volgende taaldecreet:

Alle woorden uit de Oudspraak die te maken hebben met objectiviteit en nationalisme, moeten in de Nieuwspraak worden vertaald met ouddunk.

2 maxime van welluidendheid

- Wanneer een woord moeilijk uitspreekbaar is, mag het worden aangepast aan eisen van welluidendheid.

Daarom bij voorbeeld een r in miniwaarvol, een woord dat is afgeleid van Miniwa - Ministerie van Waarheid. (Een voorbeeld uit Oudspraak is Welvocul voor Ministerie voor Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur.)

3 maxime van ondubbelzinnigheid

- Elk woord heeft maar één betekenis.

Vrij betekent alleen maar vrij vàn (bij voorbeeld vrij van onkruid) en niet zoiets als onafhankelijk of intellectueel vrij. Een vrijdenker (Nieuwspraak: vrijdunker) is iemand die is bevrijd van eigen gedachten (vrij vàn denken).

4 maxime van soberheid

- Verklein waar mogelijk de woordenschat.

Men kan in de Nieuwspraak bij voorbeeld zeggen: Grote Broer is ongoed, maar er zijn geen woorden beschikbaar om dit uit te leggen.

5 maxime van kwaaksheid

- Zorg ervoor dat de taalgebruiker bij het produceren van taal geen hogere hersencentra hoeft te gebruiken.

Nieuwspraak wordt daarom ook wel eendenspraak genoemd: men behoeft alleen maar na te kwaken. (Beluister voor voorbeelden uit de Oudspraak een forumdiscussie.)

Prijsvraag

Schrijf nu zelf een B-Nieuwspraaktekst. Uw schrijfplezier is uw schrijfprijs! Aanvullingen in de geest van Grote Broer zullen buikvol worden beoordeeld. Inzendingen kunnen tot 1 december worden opgestuurd naar Postbus 140, 2678 ZJ in De Lier.

Duppelplusgoede schrijven lichten op in 1984-OT-53-1.

J. Renkema