Onze Taal. Jaargang 52

[p. 114]

Nieuwe woorden I

Aanleiding tot onderstaande beschouwing was een artikel van onze redacteur in het februari/maartnummer 1983 van ‘Onze Taal’ over ‘modewoorden’. Verdere stimulansen kwamen in volgende nummers, onder andere in het aprilnummer over ‘hollanditis’.

Modewoorden zijn nieuwe woorden (soms oude woorden in een nieuwe betekenis) die plotseling in de mode zijn gekomen. Ze zijn door iemand op een bepaald moment spontaan gebruikt en blijken dan ook bij anderen ‘aan te slaan’, die ze dan ook gaan gebruiken. Het gebruik breidt zich uit, bereikt een hoogtepunt of ‘bloeiperiode’, waarna ze dan soms even plotseling weer verdwijnen als ze zijn gekomen.

Het filosoferen over dit proces bracht mij ertoe mijn gedachten eens ‘op een rijtje te zetten’.

Het verloop

Het boven geschetste verloop is ‘puur natuur’. Het verschijnsel komt niet alleen voor bij woorden maar is zeer algemeen van toepassing op allerlei zaken, op plant, dier en mens, op imperia, op mode, op vormen van kunst, op artikelen (handelsprodukten) enzovoort. We kunnen het grafisch volgens bijgaande tekening voorstellen.

Geschatte plaats van voorbeelden uit de tekst: 1, 2, 3 op zich, afbouwen, doei; 4 hartstikke; 5 bromfiets; 6 ergens.

De grafiek kan allerlei vormen hebben. De lijn kan in horizontale of verticale richting zijn uitgerekt of samengedrukt, dit wil zeggen de groei kan snel of langzaam zijn, de bloei kan korter of langer duren, en de neergang kan eveneens snel of langzaam zijn. Enkele voorbeelden van krommen zijn getekend; zij spreken voor zichzelf.

De hoogte van de top hangt onder andere af van de frequentie waarmee het woord voorkomt. Wij zijn het meest geïnteresseerd in woorden uit de algemene omgangstaal, dus minder in speciale vakwoorden (kromme B, lagere frequentie).

In sommige gevallen (kromme A-A₁) is er in het geheel geen neergang; dan hebben we te maken met ‘blijvers’. Daar ik deze ook gaarne in mijn beschouwing wilde betrekken, heb ik als titel ‘Nieuwe woorden’ gekozen.

Ook vreemde woorden horen erbij. Hierover valt echter nogal wat extra's te zeggen, zodat ik deze in een tweede deel heb ondergebracht dat in een later nummer zal worden opgenomen.

Nadere uiteenzetting

De vraag is: hoe valt het verloop te begrijpen. Dit wil zeggen, hoe komen de woorden in gebruik, hoe verbreiden ze zich en (eventueel) waarom verdwijnen ze weer.

De eerste gebruiker is in vele gevallen niet bekend. Iedereen is op zijn beurt wel eens taalscheppend. Schrijvers, regeringspersonen, studenten zijn nog al eens produktief, maar ook de gewone man doet soms een aardige vondst. Motieven voor het gebruik van een nieuw woord kunnen zijn:

- een nieuw begrip moet worden benoemd. Voorbeelden: bromfiets, spookrijder. Vaak zijn het buitenlandse woorden, waarover meer in het tweede deel.

- het nieuwe woord klinkt goed - korter, krachtiger of welluidender dan een bestaand woord. Voorbeeld: doei in plaats van dáág, hartstikke.

- er is behoefte aan variatie of nuanceverschil. Hieronder kan men ook rekenen de camouflage van een onaangenaam begrip, bij voorbeeld ombuigen voor bezuinigen, tbc of tb in plaats van tuberculose. Verder de opwaardering van een beroep: de knecht of de dienstbode zijn vervangen door hulp in de huishouding of interieurverzorg(st)er.

De verbreiding van nieuwe woorden gebeurt uiteraard via allerlei soorten contacten, zowel direct als indirect (tv, radio, krant, tijdschrift, boek). Daar deze contacten veel intensiever zijn dan vroeger, kan de verbreiding ook sneller gaan.

Het verdwijnen (de veroudering) van woorden gebeurt volgens omgekeerde processen. Wie weet nú nog wat een bavelaar is? Verder gebeurt dit vooral door de verdringing door ‘betere’ woorden. Onze redacteur heeft in zijn boek Schrijfwijzer (in het hoofdstuk over woordgebruik) vele voorbeelden gegeven van verouderde woorden.

Enkele levenslopen

Weinig interessant zijn voor de lezers van ‘Onze Taal’ de minder frequente woorden, zoals vaktermen. We beperken ons dus tot enkele bekende gevallen.

Ergens (bij voorbeeld in: ergens geloof ik dat hij gelijk heeft). Ik schat dat dit woord een jaar of vijftien geleden plotseling populair is geworden. Nu hoort men het veel minder. Waarschijnlijk is het de gebruikers duidelijk geworden dat het toch geen correct Nederlands is.

Op zich (in plaats van op zichzelf; bij voorbeeld in: op zich is het geen slecht produkt). Volgens Van Dale is dit woord in gebruik bij katholieken maar heeft zich de laatste 10 jaar sterk verbreid. De vraag is of hier ook invloed van het Duitse ‘an sich’ in het spel is. Vele gebruikers staan verbaasd te kijken wanneer je ze zegt dat op zich het zelfde is als op zich zelf. In kranten en tijdschriften vindt men het nagenoeg niet. Het mondeling gebruik neemt echter toe.

Hartstikke (bij voorbeeld in: hartstikke goed). Volgens Van Dale (1970) wordt het alleen gebruikt in ongunstige zin. Volgens mij wordt het al zeker 25 jaar gebruikt als in het gegeven voorbeeld, dus niet ongunstig. Het gebruik van dit woord neemt nog steeds toe.

Doei (in plaats van dáág of doeg).

Doeg (spreek uit doech), is al vrij oud, zeker 30 jaar. Nu hoort men steeds vaker doei. Het wordt vooral door vrouwen gebruikt.

Afbouwen (in de betekenis van afbreken, in plaats van de normale betekenis voltooien van de bouw) is een germanisme (abbauen) dat de laatste jaren in de mode is gekomen bij politici en actievoerders (kernwapens afbouwen).

Onze kamervoorzitter heeft het met enig succes bestreden. Hij bestrijkt echter slechts een beperkt terrein en daarbuiten lijkt mij het gebruik nog toe te nemen.

Dus werd zo'n 15 jaar geleden plotseling door sommige lieden te pas en te onpas gebruikt (‘ik vind dus, dat we dus morgen maar gaan moesten, zodat we dus kunnen zien...’). Ik heb destijds bij bepaalde ‘dus-mensen’ wel eens geturfd, en kwam tot vaak meer dan een keer per zin. Waarschijnlijk hebben deze personen het vanzelf weer

[p. 115]

afgeleerd want nu komt het maar zelden meer voor, hoewel het niet geheel uitgestorven is.

Met deze voorbeelden moge worden volstaan om een beeld te geven van de verschillende soorten levenspatronen van nieuwe woorden, speciaal modewoorden. Ik zou het toejuichen als ‘Onze Taal’ in de toekomst niet alleen nieuwe woorden of modewoorden signaleert, maar ook iets zegt over de levensstadia. Hiervoor zullen echter wel vele waarnemers nodig zijn.

Is beïnvloeding mogelijk?

We zeiden aan het begin van dit artikel dat het proces ‘puur natuur’ is. Dit zou betekenen dat we er weinig invloed op kunnen uitoefenen. Ik wijs hier ook nog op het voorbeeld van afbouwen. Moeten we dan niets doen? Natuurlijk wél! ‘Onze Taal’ verricht altijd al nuttig werk als forum, en ik wil graag tot uiting brengen dat ik daar veel aan heb gehad.

De meest effectieve beïnvloeding is waarschijnlijk die via het onderwijs. Het ware te wensen dat zij die hierin de toon aangeven, ook lid zouden zijn van ‘Onze Taal’.

W.J. Nijveld

Amsterdam