Onze Taal. Jaargang 52

Analfabetisme en dyslexie, twee verschillende dingen

In ons land is nu ongeveer zes jaar een ‘alfabetiseringscampagne’ aan de gang. Zes jaar waarin een flink aantal volwassen Nederlanders alsnog hebben leren lezen en schrijven. Op dit moment zitten er zo'n 7000 mensen op lees- en schrijfcursussen. Zij vormen een klein deel van de 100.000 à 400.000 Nederlandse analfabeten en semi-alfabeten die ons land telt. In 1977 verscheen bij de universiteit van Nijmegen een onderzoeksrapport waarin werd gesteld dat waarschijnlijk 1% tot 4% van de volwassen autochtone Nederlanders niet of zeer slecht konden lezen (Analfabetisme in Nederland.

K. Hammink en P. Kohlen, Nijmegen 1977). Een gegeven dat nog al wat publieke aandacht kreeg. Verbaasde reacties vooral: ‘hoe kan dat nu, we hebben toch een leerplicht?’

Dat het kon, bleek ook uit de snelle groei van het aantal lees- en schrijfcursussen sinds 1977. Het Nijmeegse onderzoek ontdekte zo'n 20 cursussen.

Nu zijn er ± 350 cursussen met ongeveer 7000 deelnemers.

Subsidie en vrijwilligers

Sinds 1980 is er een subsidieregeling voor alfabetisering, in het kader van het zogenaamde projectenbeleid volwasseneneducatie, een ‘ontwikkelingsbeleid’ dat loopt tot 1985.

Er wordt in principe f 1.000,- gesubsidieerd per deelnemer. In de praktijk blijkt dit meestal minder te zijn. Het plaatselijke cursuswerk is dan ook nog grotendeels vrijwilligerswerk. Deze vrijwilligers worden ondersteund door provinciale steunpunten (1 à 2 medewerkers per provincie). Voorts is er landelijk een projectgroep voor coördinatie en advies aan de regering (de Landelijke Projectgroep Alfabetisering in Zeist) en een project ter ontwikkeling van methoden, materialen en deskundigheid bij het SVE in Amersfoort (de auteur is hier werkzaam).

Invloed van de leefsituatie

Vanaf het begin van de ontwikkeling is er nauwe samenwerking geweest tussen de plaatselijke projecten onderling en tussen projecten en de bovenplaatselijke ondersteuners. In die samenwerking heeft zich zo langzamerhand een gezamenlijke visie ontwikkeld op het hoe en wat van lees- en schrijfcursussen voor volwassenen. Centraal in deze visie staat dat leren lezen en schrijven verbonden moet zijn met het werken aan verandering in de leefsituatie van de deelnemers. Daarom ook wordt uitgegaan van ervaringen in het dagelijks leven. Deze ervaringen vormen tegelijk thema's voor bewustwording en taalmateriaal voor lezen en schrijven.

Er kan niet of nauwelijks met standaardmateriaal worden gewerkt. Steeds weer moet er nieuw, op de concrete groep toegesneden materiaal gemaakt worden. Hiervoor worden tips en ideeen uit de praktijk aangedragen. Een concreet voorbeeld (ontleend aan het recente boekje Leren lezen en schrijven is werken aan verandering van Jeanette Noordijk en Marga Tubbing):

Tijdens het koffiedrinken aan het begin van de avond vertelt een deelnemer aan de andere mannelijke deelnemers van zijn groep over zijn hobby: varkens fokken. Er wordt door de anderen geïnteresseerd geluisterd. De begeleiders stellen voor dat zij de volgende keer een leestekst maken over het verhaal van de varkensboer.

Een begeleider gaat vervolgens met de varkensboer apart zitten, zodat ze kunnen vaststellen wat er in moet komen. De andere deelnemers formuleren in groepjes vragen naar aanleiding van het verhaal. Deze vragen schrijven ze op het bord. Deze vragen worden vervolgens door de hele groep op spelling en taalgebruik besproken. Daarbij komt aan de orde: hoe zie je aan een zin dat het een vraag is (de vraagtekens waren vergeten), lange en korte klank (o - oo), stomme e in varken, de r aan het eind van een woord: ‘klauwzeer’ en ‘voor’.

Als huiswerk zullen alle deelnemers thuis een stukje schrijven over hun eigen beroep. De varkensboer zal proberen de vragen te beantwoorden. Zo werkte de groep 4 bijeenkomsten op veel verschillende manieren met hun eigen verhalen.

Invloed van de maatschappij

Over het algemeen gesproken zijn de deelnemers in alfabetisering van zeer verschillend niveau. Dat varieert van mensen die totaal niet kunnen schrijven en lezen tot mensen die niet durven

[p. 112]

schrijven uit angst fouten te maken en dus voor dom te worden versleten.

Deze angst om jezelf kenbaar te maken als iemand die niet of niet goed kan lezen en schrijven, is iets wat ze allemaal gemeenschappelijk hebben. Dit is dan ook een belangrijk thema in de lees- en schrijfcursussen. In onze cultuur is het nog steeds zo dat taalvaardigheid en vooral schriftelijke taalvaardigheid een zwaarwegend beoordelingsinstrument is.

Mensen zeggen ook zelf dat ze dom zijn als ze naar de cursus komen. Ze willen het nog een keer proberen. Als ze al komen, een groot deel zal niet over de drempel komen en het stigma ‘te dom’ accepteren.

Vrijwel alle deelnemers zijn uit de laagste klassen van de samenleving afkomstig. Het zijn ongeschoolde handarbeiders, werklozen en huisvrouwen uit de arbeidersbuurten van stad of dorp. De leeftijden variëren, het gemiddelde ligt tussen 25 en 45 jaar. De laatste tijd is een bescheiden toestroom merkbaar van steeds jongere mensen (zelfs 15-, 16-jarigen in een enkel geval).

Drie elementen horen onverbrekelijk bij elkaar en vormen de essentie van het probleem analfabetisme: de sociale laag waartoe men behoort, een onderwijssysteem dat niet op die laag, op hun taal, cultuur en ervaringen gericht is en een maatschappij die eist dat iedereen kan lezen en schrijven en daarmee zij die dat niet kunnen, in de verdomhoek zet.

Kortom analfabetisme is primair een maatschappelijk probleem.

Diverse leerbarrières

Je kunt niet volhouden dat alle volwassenen die niet of niet goed kunnen lezen en schrijven, woordblind of zelfs geestelijk gehandicapt zijn. In de alfabetiseringspraktijk hebben we zo zoetjes aan gemerkt dat zo'n begrip als woordblind ontzettend weinig zegt over wat iemand wel of niet kan of zal kunnen. De diagnose werkt wel als een stigma dat het zelfvertrouwen van mensen ondermijnt.

Hiermee ontken ik geenszins dat er mensen zijn die heel hardnekkige en steeds terugkerende problemen hebben bij het leren lezen en schrijven. Deze mensen kom je tegen op de cursussen en er zal zorgvuldig moeten worden gekeken wat precies de aard van het probleem op dat moment en in die situatie is. Even zorgvuldig kan dan aan oplossingen van de leerbarrières gewerkt worden. In die situatie speelt de hele sociale context van de betrokkene mee evenals de leergroep en de begeleider. Al deze factoren willen we in beschouwing nemen.

Dyslexie is in dit verband een onbruikbaar begrip. Het verwijst slechts naar één zeer beperkt aspect van de barrières die zich in een leerproces kunnen voordoen. Juist die eenzijdigheid, die tendens in de klassieke orthopedagogiek om naar monocausale verklaringen en dito behandelingen te zoeken, heeft veel slachtoffers gemaakt. Het feit dat nogal wat alfabetiseringsdeelnemers vroeger op een school voor buitengewoon onderwijs (mlk, blo, lom) hebben gezeten en daar niets geleerd hebben, geeft wat dat betreft te denken. Hun leerbarrières konden daar kennelijk niet voldoende opgeruimd worden.

Voor alfabetisering van volwassenen betekent het dat dit leerprobleem breder moet worden geanalyseerd dan alleen in termen van individuele capaciteiten. Daarom zijn analfabetisme en dyslexie twee heel verschillende dingen.

Kees Hammink

medewerker ontwikkelingsproject

Alfabetisering SVE

Amersfoort