Onze Taal. Jaargang 52

Zeemanstaal

Als ex-zeeman kan ik er moeilijk onderuit te reageren op het artikel van Gerton van Wageningen in ‘Onze Taal’ nummer 12, 1982 over vakjargon. Ik denk niet dat er nog een beroep is in Nederland waarin zo veel jargon wordt gebruikt als het zeemansvak. De aard van het vak brengt dit met zich mee. Het zeemanswereldje was (en is) een soort subcultuur. Er zijn veel werktuigen en instrumenten in gebruik die aan de wal eenvoudig niet bestaan. Hiernaast heeft het internationale karakter de overname van vreemde woorden bevorderd, niet uit snobisme maar eenvoudig doordat men voortdurend omgaat met anderstaligen. Het specifieke vakjargon omvat woorden die niet zijn te vervangen door een synoniem. Hooguit zijn ze te omschrijven. Zo is de ‘broodwagen’ een verhoging aan het dek, waaronder de stuurmachine zich bevindt. De zeemanstaal bezit echter ook veel woorden en uitdrukkingen die heel goed zijn te vervangen, zoals ‘kombuis’ voor keuken, ‘onderdeks’ voor plafond, ‘kim’ voor horizon. De subcultuur van de zeemanswereld heeft een soort zeebargoens opgeleverd. Vele van die woorden komen uit het Maleis. Ook zijn veel Middelnederlandse woorden bewaard gebleven die aan de wal niet netjes klinken, maar in de taal van een mannenmaatschappij niet gekuist hoeven te worden. ‘Neuken’ voor beduvelen en ‘kloot’ voor bal of bol. Er zit nog steeds een klootje op iedere mast. En de hieuwlijn is verzwaard met een klootje.

Wanneer je deze woorden en uitdrukkingen bij elkaar veegt en in een verhaal verwerkt, wordt het voor een niet-ingewijde vrijwel onbegrijpelijk. In het volgende verhaaltje hoop ik dit aan te tonen.

De wal op

Het jammer lag buiten de bar achter de spijker. Het weer was goed, een kouwetje uit het zuidwesten zorgde voor wat witte kopjes, maar het dek bleef droog. Wel stond er een lange swell waarop we behoorlijk lagen te kojannen. De matrozen waren het luikhoofd aan het tjetten.

‘Klaar afnokken’, had de bootsman gezegd, dus werd er hard door geschilderd. Het bootje naar de wal was al besteld. Toen hij van de boots te horen had gekregen dat hij pas mocht afnokken als hij al z'n heilige dagen had bijgeplekt, stond Willem wel even op z'n kut. Maar dat was de bootsman wel van hem gewend. ‘Schiet nou maar op, dan lig je vanavond nog achter Kaap Kont’, was zijn raad. Het was een lange reis geweest, dus de maten stonden te popelen om de wal op te gaan. De kok blijkbaar ook, want hij had er niet veel van terecht gebracht. ‘Dit is nou al de derde keer van de week dat we punten en strepen te eten krijgen van die kanebraaier’, zei Willem, die nog steeds de pest in had. ‘En die sjantetter die voor jus moet doorgaan, smeer ik nog eens in z'n haar! Ik heb nog maagzuur van die vlampijpen van gisteren!’

Tegen de tijd dat iedereen zich gemandied en in het pakkie deftig gehesen had, lag het bootje langszij. Het was een hele tamp varen naar de steiger en we vroegen ons af of die ouwe praam het wel vol zou houden. Onderweg sloeg de kar tot tweemaal toe af. Maar die knakkers waren dat wel gewend. Ze stuurden de meester de vetkuil in, en na een minuut of vijf kwam hij dan vetheet, maar triomferend boven. Hij had de kar weer aan de praat. De boot begon weer lekker vaart te maken, en een school boertjes huppelde voor de boeg uit. Het was nog steeds bloedheet. ‘Had ik maar vast een kouwe klets in m'n handen’, verzuchtte Willem. ‘Weet jij eigenlijk de weg hier in die krikkemikken?’, vroeg Kees. ‘In die knakkerlanden ziet het er allemaal hetzelfde uit en het Straatje van Alles heb ik zo gevonden’, antwoordde Willem bereisd. ‘Hou je maar aan mij vast, op mij kun je dichtvaren.’

‘Ik heb geen zin om lang te zoeken’, zei Kees nadat ze eindelijk op de kant stonden, ‘laten we een taxi nemen, anders zijn de winkels dicht en ik moet nog een stel pendekken kopen. De laatste heb ik juist ingeschoren.’ De taxichaffeur scheen alles te begrijpen, al verstond hij ons niet. Maar na een kwartier waren we er nog niet en zaten we midden in de blikke buurt. En de meter tikte maar door. Als ik me niet vergis, stond die ook nog op het dubbele nachttarief. Zou de ouwe dan toch weer gelijk krijgen? Taxichauffeurs moet je allemaal op vier streken houden, zei hij altijd. Het werd Willem te gortig. ‘Als we er nou niet gauw zijn, dan zal ik die knakker een paar opdonders verkopen, dat hij over een uur nog zit te schudden in z'n tuig!’ Alsof hij dat verstaan had, stopte de taxi recht voor een gigantische hoerenkast. ‘Als ze daar ook bier hebben, vind ik het best’, zei Willem die al half blauw was. Tijdens pikheet, toen de anderen een bakkie deden, had hij een paar groene vrienden achterover geslagen. ‘Als jij van bil wilt, moet je dat zelf weten, maar ik ga eerst spullen kopen en dan zoek ik een gezellig terrasje op, maar die taxi heb ik niet meer nodig.’

Het bleek niet eenvoudig om met de chauffeur af te rekenen. Met de meter

[p. 105]

was duidelijk geknoeid, maar probeer daar die chauffeur eens van te overtuigen. Na een palaver van twintig minuten onder een steeds aangroeiende menigte belangstellenden, besloten we dezelfde taxi maar weer te nemen om veiliger oorden op te zoeken. Ditmaal hielden we de taximeter haarscherp in de peiling...

Toelichting

jammer = een oud, gammel schip

spijker = anker

kouwetje = windkracht 3 à 4

swell = deining (Engels)

kojannen = slingeren (Maleis)

tjetten = schilderen (Maleis)

afnokken = ophouden met werken (Eigenlijk: de nok van de laadboom in de mik laten zakken. Dit doet men wanneer het laden of lossen is afgelopen. De nok is de top van de laadboom, de mik is een constructie om de boom in te laten rusten.)

heilige dag = plekje dat men is vergeten te schilderen

op z'n kut staan = op z'n poot spelen (zeer algemene uitdrukking)

achter Kaap Kont liggen = met een vrouw in bed liggen

punten en strepen = doperwtjes met worteltjes

sjantetter = natte, kleverige vuiligheid (herkomst onbekend)

vlampijpen = macaroni

mandiën = baden

tamp = eind (Eigenlijk: eind van een stuk touw.)

kar = motor

knakker = in het algemeen een inwoner van een derde wereld-land (Oorspronkelijk kanaka = inboorling van de Solomonsilanden.)

knakkerland = in het algemeen elk derde wereld-land (zeer algemene uitdrukking)

vetkuil = machinekamer (badinerend)

vetheet = smerig vuil

boertje = dolfijn of bruinvis

kouwe klets = biertje

krikkemik = doolhof van straatjes en stegen (Kreken en geulen kunnen ook zo'n doolhof vormen. Of dit de werkelijke afleiding is, weet ik niet.)

Straatje van Alles = iedere havenplaats heeft wel een Straatje van Alles. De straat waar de zeeman voor al zijn behoeften terecht kan, variërend van souvenirs en postpapier tot wijntje en trijntje.

dichtvaren = blindelings vertrouwen

pendek = onderbroek (Geen zeeman zal het woord onderbroek gebruiken. Pendek is Maleis voor kort.)

inscheren = in gebruik nemen (Eigenlijk: het inrijgen van een blok = katrol.)

blikke buurt = bidonville, krottenwijk van kisten en golfplaten

op vier streken houden = wantrouwen

blauw = dronken

pikheet = koffiepauze

bakkie doen = koffie drinken

groene vriend = Heineken bier in het groene weggooiflesje

palaver = eindeloos debat (Portugees?)

in de peiling houden = in de gaten houden, niet uit het oog verliezen

de wal op gaan = passagieren (passagieren komt alleen in boeken voor)

meester = machinist

bar = (spreek uit baar) bank of drempel voor een riviermonding

Vele zeemansuitdrukkingen zijn bij de koopvaardij nu snel aan het verdwijnen. Een van de oorzaken is waarschijnlijk dat de reizen korter duren en de zeeman veel langer verlof heeft dan vroeger. De belangrijkste oorzaak lijkt mij het grote aantal buitenlanders op de Hollandse vloot. De voertaal aan boord is vaak Engels of Spaans.

Bij de marine ligt dit anders. Daar is men zeer aan traditie gehecht. Het marinebargoens is dan ook niet hetzelfde als de taal van de koopvaardij. De marinetaal is veel rijker aan woorden en uitdrukkingen dan de koopvaardijtaal. Een bijdrage hierover zou veel boeiends opleveren.

W.J. Sebök

ex-sleepbootkapitein

Putten

Notulist

In het juli/augustusnummer 1983 van ‘Onze Taal’ (p. 99) merkt F.K.M. Mars op dat ‘Verschueren (Brepols)... geen van beide (notulant en notulist)’ opneemt. Ik meen dat hiermee de naam van Verschuerens Woordenboek onrecht wordt gedaan. De heer Mars heeft kennelijk een oude uitgave (van het jaar 1961, met slechts enkele kleinere aanvullingen van latere datum) gebruikt. In de uitgave van het jaar 1979 van dit woordenboek is notulist, notuliste wèl opgenomen.

F. Claes S.J.

Leuven