Onze Taal. Jaargang 52

Het spreken, de grondslag van het mens-zijn

Bij het spreken van de taal, en bij het bestuderen van de regels voor het gebruik ervan, ontgaat ons vaak hoe enorm veel de taal voor ons betekent, of beter gezegd dat de taal het fundament is van de menselijke samenleving.

Eugen Rosenstock-Huessy, een in 1973 op 85-jarige leeftijd overleden, bijzonder veelzijdig begaafd mens, maakte van het fenomeen ‘spraak’ diepgaand studie. Een van de vruchten daarvan is Speech and Reality, in het Nederlands vertaald onder de titel Spraak en Werkelijkheid, een uitgave van de Vereniging Rosenstock-Huessy-Huis te Haarlem.

In het volgende probeer ik iets over te brengen van wat de auteur bezielt. De citaten zijn overgenomen uit het genoemde boek.

Spraak en de gemeenschap

Bij gebruik van taal wordt altijd het bestaan van een gemeenschap die deze taal spreekt, voorondersteld. Maar staan we er ooit bij stil dat elke gemeenschap de vrucht is van taal? Zonder taal was een groep mensen in het gunstigste geval een kudde, waarschijnlijk echter eerder een bende. Elke gemeenschap, denken we bij voorbeeld aan een gezin (maar hetzelfde geldt voor een school of een fabriek), moet voortdurend bezig zijn in vier richtingen: zij dient zich te verweren naar buiten toe, eensgezind te blijven naar binnen toe, voort te bouwen op haar verleden en zich rekenschap te geven van de eisen die de toekomst stelt.

Naar buiten toe moeten allerlei hindernissen worden overwonnen (in het voorbeeld van het gezin: inkomsten verwerven, beslissingen nemen over de opleiding van kinderen, ruzies met buren beslechten), naar binnen toe is bezinning nodig op het wezenlijke van de gemeenschap (in een gezin verschuiven de verhoudingen steeds door het opgroeien van de kinderen en door veranderingen in identiteit bij de ouders), het verleden moet worden verteld en gevierd, het geloof in de toekomst moet op de jongere generatie worden overgebracht, opdat deze de fakkel verder zal dragen. Al deze activiteiten hangen niet alleen af van het gebruik van taal, maar bepalen ook de manier waarop de taal wordt gebruikt. Oude formuleringen verliezen hun werking, elke generatie moet ‘vertalen’, nieuw verwoorden, door woorden eensgezindheid scheppen, geloof oproepen, krachten bundelen en respect verwerven voor wat bereikt werd. Faalt het woord, wordt de gemeenschap op enig front ‘sprakeloos’, dan houdt de gemeenschap geen stand. Denken we aan een gemeenschap ter grootte van een land, van een natie, dan krijgen de kwalen die dreigen, angstaanjagende dimensies. Als met het buurland niet meer gesproken wordt, dan heerst er oorlog; als naar binnen toe geen gesprek meer mogelijk is, dan heerst er anarchie. Als de oudere generatie de jongere niet meer kan inspireren voor een gezamenlijke toekomst, dan heerst er decadentie; als een deel van het volk geen respect meer heeft voor het gezamenlijke verleden, dan heerst er revolutie.

Citaten uit ‘Spraak en Werkelijkheid’

‘Bij twee generaties kan òf de oude òf de jonge generatie het bij het verkeerde eind hebben. Decadentie veroordeelt de oude orde, revolutie stempelt de nieuwe; of nog duidelijker: in een decadente maatschappij schiet het verleden tekort en bij een revolutie wordt de toekomst met geweld binnengehaald. Decadentie en revolutie zijn kwalen van een maatschappelijke tijd, van de maatschappelijke evolutie door de tijden heen.’

‘Voor de genezing van deze vier ziekten van de samenleving beschikken wij over vier verschillende wijzen van spreken. Mensen redeneren, voeren wetten in, vertellen verhalen en zingen. Over de buitenwereld wordt objectief gesproken, de toekomst wordt met wet en recht geregeld, het verleden wordt verteld, de eensgezindheid van de binnenwereld wordt uitgedrukt in zang. Mensen spreken met elkaar in een voortdurend proces van onder woorden brengen, omdat ze bang zijn voor verval, anarchie, oorlog en revolutie. De krachten van het gemeenschapsleven worden samengebald in woorden. Het zich voortdurend tegenover elkaar uiten van de leden vormt de bloedsomloop van de gemeenschap.’

[p. 96]

‘Spreken betekent met de vier aspecten van leven omgaan alsof ze een eenheid zouden kunnen vormen. Je kunt dit feit voor jezelf bewijzen door een of ander taalthema, zoals “kom” te analyseren. “Kom” als gebiedende wijs richt zich op de toekomst. Jij, de spreker, bent ervan afhankelijk of iemand anders, in antwoord op jouw wens zich naar jou toe te bewegen, de wereld verandert. Maar je kunt ook met hetzelfde taalmateriaal, het werkwoord “komen”, de historische gebeurtenis dat “hij gekomen is”, vastleggen. Door nòg weer een variatie kun je je eigen innerlijke houding ten opzichte van zijn komen vastleggen: “laat hem komen” of: “hij kome”, of het uitwendige proces van zijn bewegen door de ruimte beschrijven: “hij komt”.’

‘Verleden en toekomst, in- en uitwendige processen, blijken verwoord te kunnen worden met hetzelfde taalthema. De variaties gebruiken betekent een leider zijn (kom), een wetenschappelijk waarnemer (hij komt), een historicus (hij is gekomen), dan wel een dichter (hij kome!), vier rollen in een notedop.’

‘Het is onzin te denken dat alleen de wetenschapper, of de historicus, of de politicus, of de dichter, de waarheid kan bezitten. De waarheid is bij de mens die alle vier talen oprecht kan spreken, door hetzelfde materiaal voor alle vier te gebruiken, en die de eenheid van de taal niet verbreekt door te vluchten in een uitsluitend wetenschappelijke, uitsluitend poëtische, uitsluitend versteende, of uitsluitend revolutionaire taal.’

Menswording dank zij de taal

Waar zouden we zijn als we, na onze geboorte, niet waren aangesproken, als onze ouders ons geen naam gegeven hadden, als we dank zij dat voortdurende aangesproken worden niet hadden geleerd zèlf te spreken, als we niet na onze geboorte, dank zij de taal, geleidelijk mens waren geworden? Hoe zouden we in het leven staan als we geen naam hadden, als begrippen als goed en kwaad, recht en onrecht, trouw, solidariteit, in ons bewustzijn niet zouden bestaan?

Door de taal worden we na onze geboorte nog eens ter wereld gebracht als mensen die voortdurend kiezen kunnen (en kiezen moeten), als mensen die telkens weer (ten goede of ten kwade) àntwoord geven moeten. Waarschijnlijk zijn dit noties die voor vroegere geslachten zonder meer duidelijk waren, allerlei woorden duiden op een wijsheid die ons moderne mensen ontbreekt. Is het niet veelzeggend dat wij de taal waaruit wij als mens ontstonden, onze ‘moeder’-taal noemen? ‘Respondeo et si mutabor’ ‘Ik antwoord, ook indien ik (daardoor) verander’.

Het bovenstaande kan niet meer dan een summiere aanduiding zijn van datgene waarmee Rosenstock zich bezighoudt in genoemd werk. Wie er meer van wil weten, zij verwezen naar het genoemde boek dat verkrijgbaar is bij het Rosenstock-Huessy-Huis door overmaking van f 15,- op postrekeningnr. 153644 van ondergetekende te Haarlem.

E. Voet

gepensioneerd ingenieur

Haarlem