Onze Taal. Jaargang 52

[p. 90]

Nederlands door een ‘Franse’ bril

Waarom ‘Franse’ tussen aanhalingstekens? Omdat mijn bril niet in Frankrijk werd aangemeten! Toch acht ik mij door mijn dagelijkse contact met de Franse taal en wegens mijn beroep in staat het Nederlands te zien vanuit een Franse invalshoek.

De meest opvallende verschillen tussen beide talen zijn de klassieke: de woordvolgorde in de zin en de beklemtoning van zinsonderdelen. Het eerste is alom bekend, maar op het tweede kom ik nog terug. Ik zal verder wijzen op andere, minder bekende maar soms verrassende verschillen.

Te veel en te weinig

Een Franse vriend van mij had het eens gewaagd een briefje in het Nederlands te schrijven. Een zinnetje daaruit luidde: ‘Ik dank u voor de gootsteen’. Hij vroeg me of het goed was. Ik beaamde dat het grammaticaal perfect was, maar inhoudelijk wel wat vreemd. Na enig heen en weer gepraat bleek dat hij een bevriende loodgieter wenste te bedanken, die voor hem welwillend een gootsteen geïnstalleerd had. Ik raadde hem aan een en ander te verduidelijken, zo in de trant van: ‘Ik dank u dat u die gootsteen hebt willen installeren’. Al lachende zei hij daarop: ‘Nederlands is toch volkomen onlogisch’. Uit zijn binnenzak toverde hij een brief te voorschijn, afkomstig van een vriend uit Nederland. Hij wees mij op het zinnetje ‘Ik dank u voor de moeite’. Hij vroeg me of dat dan niet verduidelijkt moest worden!

Dit alles om u aan te tonen dat men in het Nederlands soms gegevens achterwege laat. Het omgekeerde komt echter veel vaker voor en het gekke is dat de Nederlandstalige zich daarvan nauwelijks of geen rekenschap geeft. Wat zou een Fransman van de volgende zinswendingen denken?

- een beloning voor de eerlijke vinder

- de aangebrachte schade is nog niet te schatten

- hij stierf aan de opgelopen verwondingen

- aan de gestelde voorwaarden voldoen

- onder betuiging van dank voor de genoten gastvrijheid

- ik kreeg een vallende bloempot op mijn hoofd

- de slanke lijn behouden

- op het witte doek

Voor een Fransman zijn de cursieve woorden volkomen ongerijmd. Hij krijgt de indruk dat je ook zou kunnen sterven aan niet opgelopen verwondingen.

Dit komt omdat een bijvoeglijk naamwoord in het Frans, doordat het achter het zelfstandig naamwoord staat, veel meer uitdrukt dan het Nederlandse equivalent. Het heeft meer de klemtoon. De gewoonste zinnetjes kunnen hierdoor voor een Fransman onbegrijpelijk worden:

- hij ging op de gerieflijke stoel zitten

- het onverwachte nieuws bracht hem van zijn stuk

- de vermoeiende reis liep ten einde

Wanneer je deze zinnetjes letterlijk in het Frans vertaalt, zijn ze grammaticaal juist, maar naar de inhoud zijn ze onaf of dubbelzinnig.

In het eerste geval veronderstelt een Fransman de aanwezigheid van op zijn minst twee stoelen: een gerieflijke en een andere. In het tweede geval neemt hij aan dat ‘verwacht’ nieuws hetzelfde effect zou hebben. In het laatste geval denkt hij erbij: en de onvermoeiende reis duurde voort. Hoe hij zulke problemen oplost, is een andere vraag. Instinctmatig corrigeert hij dergelijke ‘onlogische’ samenstellingen.

Samenstellingen, voltooide deelwoorden en andere mysteries

Over samenstellingen gesproken. Hier hebben we weer een belangrijk verschil. In het Nederlands kun je met het grootste gemak samenstellingen bedenken. Een Fransman heeft veel verbeeldingskracht nodig om daarvan iets zinnigs te maken.

Eerst zijn er de voor hem mysterieuze samengestelde zelfstandige naamwoorden en bijvoeglijke naamwoorden, zoals:

waterbreuk, deelstaat, levensgevaar, doofpot, speelbal, bouwvakarbeiders, milieuvriendelijk, langslapers, zwakgelovigen, middelbare scholieren enz. Maar die kun je nog wel met een woordenboek te lijf gaan.

Heel anders staat het met samengestelde werkwoorden, of daarvan afgeleide bijvoeglijke voornaamwoorden: kromgebogen stangen, drooggevallen polders, openhangende bloesjes, scheefstaande tafels, een fortuin bij elkaar praten, zich blootwoelen, zich (de huid) doorkrabben, een vuilnisbak omverfietsen, een vastgeroeste spijker, zij zijn doodgehongerd, zij is moegehuild enz.

Zij die menen het Frans goed machtig te zijn, vinden dergelijke wendingen steeds een flinke kluif!

Ook het gebruik van het voltooid deelwoord is soms voor een Fransman ongewoon. Ik denk aan uitroepen zoals:

Bedankt, hoor!, Gegroet!, Gelukgewenst!, Zeker gevallen?, Verkeerd nummer gedraaid, Waarom over geld gesproken?, Nu eens goed opgelet!, Waarom eerst Engeland genoemd?, Graag gedaan! enz.

Over ‘te’ voor de onbepaalde wijs zou ik beter zwijgen. Voor de Fransman wordt dit te ingewikkeld:

Wie nu te geloven?, Wat te doen?, Waarom een brief te schrijven?, Waarom dat te ontkennen? enz.

Ook verbaast hij zich over onbepaalde wijzen, zoals in:

Wedden van niet?, Nog iets te vragen?, Knippen of scheren?, Nog eens proberen!, Ik bel je op. Opbellen? Ik heb geen telefoon.

Ook een typisch verschil tussen beide talen is het gebruik van het onpersoonlijke ‘het’, zoals in:

- het blijven onverklaarbare verschijnselen

- het mogen ook gebruikte postzegels zijn

- het is ongelooflijk hoeveel mensen daarnaar vragen

- het is vreemd hoe het Frans afwijkt van het Nederlands

- het is een raadsel hoe het allemaal gebeurde.

Wie dergelijke onpersoonlijke wendingen letterlijk in het Frans transponeert, schrijft onzin.

Vertalen met een Franse geest

Tot slot wil ik enkele verschillen aanstippen die aanleiding kunnen geven tot misverstanden, omdat een letterlijke vertaling in het Frans wel mogelijk is, maar dan een andere betekenis weergeeft.

Eerst de voorzetsels. Zoals in alle talen is dit een van de grootste struikelblokken in het Nederlands. Als een Fransman een zinnetje leest zoals ‘Die jonge man op de foto is een leuke kerel’, dan ziet hij in eerste instantie een jonge man in levenden lijve op een foto zitten, staan of liggen. Dit in overeenstemming met de basisbetekenis van ‘sur’. Sommigen zullen zich afvragen hoe je dit dan in godsnaam anders kan zeggen. Laat ik die mensen

[p. 91]

op weg helpen: ‘De jonge man die op de foto is afgebeeld’ is ook een van de manieren om zoiets tot uitdrukking te brengen.

‘Mijn vakantie aan zee’ is een ander voorbeeld. Een Fransman ziet hebberigheid in ‘mijn’, en ‘aan zee’ betekent zo goed als niets voor hem. Hij zegt: ‘De vakantie die ik aan de oever van de zee heb doorgebracht’. U ziet dat het Nederlands perspectieven biedt die het Frans ontbeert.

Een gevaarlijk voorzetsel is vooral ‘met’. Gelooft u mij maar dat ‘avec’ in de volgende voorbeelden op zijn zachtst kinderachtig aandoet: een gouden kruis met briljanten, een paar potten met tulpen, een schilderij met een springend hert erop, een wei met koeien, een tuin met onkruid, een doos met een versierd deksel (erop). Geen enkele van de grondbetekenissen van ‘avec’ geeft de bovenbedoelde nuances weer van het Nederlandse ‘met’.

Terloops wijs ik op het grote verschil in het gebruik van bijwoorden. Uitdrukkingen zoals ‘zeldzaam mooi, merkwaardig vaak, duizelingwekkend snel’ enz. zijn in het Frans ondenkbaar. Waarschijnlijk betekent ‘rarement beau’: ‘zelden mooi’ terwijl ‘zeldzaam mooi’ bijna het tegenovergestelde is. In dergelijke gevallen kunnen vergissingen en misverstanden schering en inslag zijn bij letterlijke weergave. Een zin zoals ‘We moeten gezond eten om gezond te leven’ is voor een Fransman een echte curiositeit. En ‘Onschuldig werd hij gevangengezet’ betekent, wanneer men hem letterlijk in het Frans vertaalt: ‘De man werd in de gevangenis gestopt omdat hij onschuldig was’!

Mocht u na het lezen van dit artikel niet meer in het Frans durven vertalen, dan bent u ‘niet onvervaard’ (nog een typisch Nederlands verschijnsel). Toch is dit maar een fractie van de verschillen tussen beide talen. Misschien komen we er ‘nog wel eens’ op terug (het houdt niet op!). Zij die dachten dat het Nederlands voor iedereen duidelijk is, zien het nu misschien ook iets anders?

A. Surewaard

vertaler