Onze Taal. Jaargang 52

Van Woord tot Woord

De / het mens

Wij spreken over man en vrouw, waar men het vroeger - en in sommige delen van ons taalgebied ook nu nog - had over man en wijf en waar men nòg vroeger weer en wijf gezegd moet hebben. Weer, een woord dat overeenkomt met het Latijnse vir, is bewaard in weerwolf, de benaming voor een man die zich in een wolf kan veranderen. Man was oorspronkelijk ‘sexe-neutraal’, zoals ook de heer D. de Vries in het februari/maartnummer (p. 33) van ‘Onze Taal’ al naar voren bracht. Bij zijn opmerking over man in de betekenis van ‘mens’ verwijst hij naar het Engels, maar hij had best wat dichter bij huis kunnen blijven. Ook in het Nederlands zijn er nog tal van resten die aan die oude betekenis herinneren. Verborgen, zoals in iemand/niemand - ‘een/geen enkel mens’ of in de verzwakte vorm men - ‘de mensen’ (in het Duits man), maar ook heel openlijk in bepaalde gebruikswijzen en uitdrukkingen.

Van Dale noemt ‘mens’ zelfs als eerste betekenis onder de lemma man. Als voorbeelden daarbij geeft hij onder andere: ‘Als de nood aan de man komt’ en ‘Zij kregen een gulden de man.’ Als je zegt: ‘Er werden twintig man ontslagen’, kunnen daarmee zowel mannen als vrouwen worden bedoeld. De laatste tijd hoor je nogal eens zinnen als ‘Ons team bestaat uit drie manen vier vrouw’, zinnen voortspruitend uit een verkeerd soort feministische emancipatiedrang en getuigend van taalkundig onbegrip. Man sluit de vrouwen al in en vrouw kan niet als meervoudsvorm voorkomen. Vroeger waren er meer woorden die in het meervoud geen uitgang hoefden te krijgen dan nu, maar vrouw heeft daar nooit bijgehoord. Wel een woord als bij voorbeeld been, wat nog te zien is in de uitdrukking ‘op de been blijven’. Tenslotte kun je op één been niet staan.

Mannelijk mens

Het woord mens zelf was aanvankelijk een bijvoeglijk naamwoord, afgeleid van het zelfstandige naamwoord man en betekende dus ‘menselijk’. Toen man eenmaal de betekenisverenging tot ‘mannelijk mens’ had ondergaan, was het in de betekenis ‘mens’ niet meer zo praktisch en werd een nieuw woord noodzakelijk. Het is een beetje te vergelijken met het Engels waar dezelfde betekenisverandering van man is opgetreden en waar vaak human wordt gezegd als wij van mens spreken.

Je kunt je afvragen waarom man de benaming voor een mannelijk mens is geworden. Ik acht het niet uitgesloten dat de patriarchale maatschappij hier iets mee te maken had. De man was immers de mens bij uitstek en de vrouw niet veel meer dan een bezit. Interessant is dat eenzelfde betekenisontwikkeling zich in het Frans heeft voorgedaan. Uit de Latijnse homo - niet de -fiel of -seksueel, maar de sapiens, de ludens, dus de mens - kwam enerzijds on ‘men’ voort en anderzijds de homme, de ‘man’.

In het juninummer (p. 83) schrijft M.C. Godschalk over de betekenisverschuiving van man: ‘Mevr. Mart Janssonius in Hilversum merkt op dat we dit ook dichterbij kunnen vaststellen. “Elke rechtgeaarde Brabantse spreekt namelijk niet van mijn man maar van mijn mens”,’ en hij vervolgt aldus: ‘Toch zie ik een verschil: de heer De Vries schreef dat man in de eerste plaats mens betekent; mevr. Janssonius zegt dat mens ook man betekent.’ Ik ben bang dat de heer Godschalk hier een denkfout maakt. Het Brabantse woord mens betekent immers ook op de eerste plaats ‘mens’! En precies dezelfde betekenisverenging is opgetreden als vroeger bij het woord man.

Vrouwmens

Een Engelse vrouw is een women, een ‘wijfman’, dus een vrouwmens, een vrommes. In sommige dialecten, zoals bij voorbeeld het Vlaams, is vrouwmens een gewone benaming voor ‘vrouw’ en heeft het woord dus geen negatieve lading. Dit is wel het geval in het standaardnederlands. Een vrouwmens is niet veel beter dan een vrouwspersoon. En een vrouwmens is onzijdig: het is niet ‘de’ maar ‘het’ vrouwmens, evenals ‘het’ mens wanneer daarmee een vrouw wordt aangeduid. In Van Dale staat dat het mens een medelijdende of minachtende bijbetekenis heeft. Zijn voorbeelden zijn: ‘Het arme mens is doodziek’ en ‘Met dat mens wil ik niets te maken hebben’. Toch kan het mens volgens mij ook in positieve zin gebruikt worden, bij voorbeeld ‘Dat vind ik nou echt een

[p. 89]

leuk mens.’ Er is dus iets soortgelijks mogelijk als bij het woord wijf. Maar er zijn ook verschillen: een stom mens is ongeveer hetzelfde als een stom wijf; een leuk wijf is net iets anders dan een leuk mens en een lekker mens bestaat niet eens.

De mens is mannelijk, het mens is een vrouw, maar toch onzijdig. Misschien doet het de feministen onder ons deugd dat människa, het Zweedse woord voor mens, vrouwelijk is. Een mens haar lust is een mens haar leven!

Marlies Philippa