Onze Taal. Jaargang 52

[p. 87]

Reacties

Onze Taal biedt aan elke lezer ruime mogelijkheid tot reageren. Bedenk wel dat uw reactie meestal pas geplaatst kan worden twee maanden na het nummer waarop u reageert. Formuleer daarom uw bijdrage zodanig dat de lezer niet verplicht wordt een vorig nummer erbij te halen. Wanneer uw reactie naar het oordeel van de redactie te veel ruimte in beslag neemt, krijgt u een verzoek uw bijdrage te bekorten. U kunt desgewenst een lijst met redactie-aanwijzingen opvragen. Adres: postbus 140, 2678 ZJ De Lier, telefoon 01745-7070.

De wiel of het wiel?

In het februari / maart-nummer vroeg ik de lezers van ‘Onze Taal’ mogelijke informatie te verschaffen omtrent het gebruik van het woord ‘wiel’ als onzijdig woord, ook als het betekent: waterplas of waterkolk, ontstaan na dijkdoorbraak.

Het in de laatste jaren toenemende gebruik van de onzijdige vorm bracht mij namelijk in twijfel of misschien de vrouwelijke vorm lokaal gebruik, en het onzijdig gebruik abn was.

In diverse geschriften, waarin men toch een correct gebruik van onze taal mag verwachten, werd geschreven over het wiel. Onder andere in:

- Handboek van de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten

- Wilde Planten, standaardwerk over flora en fauna in onze natuurgebieden

- Luchtfoto-archief van de Stichting voor Bodemkartering

- Rapport Ruilverkaveling Vijfherenlanden

- Fotoalbums Langs oude en nieuwe wegen en Langs de Linge

Daarom verheugt het me te kunnen meedelen dat er van de zijde van de lezers van ‘Onze Taal’ zo positief werd gereageerd op de vraagstelling en het verzoek om informatie. Door bemiddeling van de redactie ontving ik interessante gegevens, waarvoor allen hartelijk dank!

De belangrijkste conclusies uit de correspondentie kunnen als volgt worden samengevat:

- Het begrip ‘wiel’ is algemeen bekend in de streek van de grote rivieren, niet alleen in de Betuwe en de Waarden, maar ook in het aangrenzende deel van Brabant en vooral ook in Zeeland.

- Nergens wordt het onzijdig gebruik van het woord gesignaleerd.

- Wèl kent het woord tal van klankverschuivingen: Als waal wordt het genoemd in Koenen-Endepols; als waal en weel in Van Dale, zelfs met de vermelding v(m); daarnaast spreekt men in Zeeland van de wele en in het westelijk deel van de Alblasserwaard van de wael. In dit wael houdt de klinker het midden tussen de aa van waal en de e in wel.

- Het verschijnsel dat tegenwoordig steeds meer schrijvers het woord in onzijdige betekenis gaan gebruiken, is zeer waarschijnlijk toe te schrijven aan het feit dat Koenen-Endepols (27ste druk) en Van Dale (8ste druk) bij het woord wiel in alle betekenissen o vermeiden.

Een van de schrijvers van bovengenoemde geschriften beriep zich dan ook desgevraagd op deze woordenboeken, terwijl een van de briefschrijfsters kort en goed schreef dat Van Dale, afkomstig uit Sluis, beter had moeten weten!

A. de Klerk

Naarden

Het subsidie in de wiel

Het is de wiel. Ik ben tussen twee wielen geboren, de Boveneindse en de Benedeneindse wiel. Zou iemand het dan nog beter willen weten?

Inboorlingen - wil ik A. de Klerk in Naarden maar duidelijk maken - moet het recht worden toegekend zelf het genus te bepalen van alle woorden die alleen in hun streek voorkomende zaken benoemen. Als wij dàt niet eens meer mogen!

Wij hebben het toch al moeilijk genoeg met de lidwoorden ‘de’ en ‘het’. Wij hier in Maas en Waal althans, spreken niet alleen van de wiel, maar ook van de raam, de aanrecht, de soepbord en de hoge boord. In al deze gevallen moeten wij ons buitengaats bedienen van een lidwoord dat ons geenszins ligt en waarin wij ons gemakkelijk vergissen; maar omdat ramen, aanrechten, soepborden en hoge boorden nu eenmaal niet door ons zijn uitgevonden, doen wij ons best het elders gewenste lidwoord erbij te vinden. Zo ook zullen wij het in den vreemde steeds proberen te hebben over de koffer en de deken, terwijl ons hart ons het koffer en het deken ingeeft.

Het hart op de tong, dat kunnen wij ons zelden veroorloven. Te vaak verkeren wij in het onzekere, en zulks niet alleen bij de keuze tussen ‘de’ en ‘het’. Maar één ding hebben we mee: Van Dale is soms ook onzeker. Achter het woord vergiet geeft hij één betekenis en nochtans twee geslachten. Het vergiet mag je met een even gerust hart zeggen als de vergiet. Thuis zeggen wij het. Wij mogen dit ook elders blijven doen, want Van Dale vindt dat vergiet zowel onzijdig als vrouwelijk kan zijn. Als standaardtaalgebruiker kun je kiezen. Maar niet altijd valt Van Dale's onzekerheid voor ons zo gelukkig uit. Neem een ander woord,fabriek. Wij zeggen het fabriek, en dat mag zolang wij ons tot het volk rekenen. Tussen haakjes geeft Van Dale immers aan dat fabriek in de volkstaal onzijdig is. Buiten het volk hoort men van de fabriek te spreken, zelfs wanneer men een populaire tv-serie uitzendt. Misschien is dit buitenvolkse lidwoord te rechtvaardigen met de herkomst van het woord: het Franse origineel, fabrique, is vrouwelijk. Het is la fabrique in het Frans, en het fabriek is in het Nederlands dus la-la. Het volk maakt van la machine ook geheel ten onrechte het machien. Maar een algemene regel valt daar toch weer niet uit af te leiden. Subsidie bij voorbeeld zal onmiddellijk worden herkend - buiten het volk - als een woord van vreemde en vrouwelijke herkomst. Desondanks is het helemaal niet gepast om van de subsidie te reppen. De subsidie is, hoewel Van Dale het lidwoord aan onze eigen beleefdheid overlaat, allang volkstaal geworden; een ambtenaar van enige rang weet dat hij het subsidie moet zeggen en begint naar analogie van dat subsidie ook al van het bijstand te spreken.

Ik weet het niet meer. Ik weet alleen dat je het subsidie niet te gauw aan de fabriek moet geven. Draai de kraan maar dicht, want of het nou in de of het vergiet valt - gooi het dan maar gelijk in de wiel.

Johan van Os

Puiflijk

Opperlands

Ik refereer aan het artikel Het Bureau Taalcuriosa ofwel de gevolgen van een moment onbedachtzaamheid in ‘Onze Taal’ nummer 1, januari 1983, waarin Jules Welling het heeft over het verzamelen van onzin. Onder andere noemt hij recordreeksen, bij voorbeeld:

als achter
vliegen	vliegen
vliegen	vliegen
vliegen	vliegen
	achterna

Zelf heb ik naar dergelijke maar meer eenvoudige creaties gezocht, namelijk zinnen die bestaan uit drie homonieme woorden zoals:

erven erven erven
graven graven graven
zeven zeven zeven

Wie kan nog meer van dit soort zinnen met drie homoniemwoorden vinden?

S. Verhezen

Hove, België

[p. 88]

Taalcuriosa
Het telefoonboek

Het artikel over het ‘Bureau Taalcuriosa’ in het januarinummer 1983 van ‘Onze Taal’ heeft heel wat pennen in beweging gebracht. Een relatief groot aantal taalcurioze vondsten werd gemeld. Dit heeft er toe geleid dat voor ‘Onze Taal’ een nieuwe rubriek in het leven geroepen is, waarvan dit de eerste aflevering is. De rubriek zal min of meer regelmatig in deze lengte verschijnen.

Voor de eerste aflevering bepalen we ons tot het telefoonboek, dat voor de meesten niet meer is dan een gebruiksvoorwerp. Er is echter meer in te vinden voor wie van curiosa houdt. Het verband tussen naam en beroep, dat even werd aangestipt in het eerste artikel, is slechts één aspect. Mijn ‘dokter Jaap’ en ‘dominee Hel’ daaruit haalden zelfs het weekblad ‘De Tijd’. Via de post maakte ik daarna kennis met schilder Kwast, ME'er Kraker, violiste Houtzager (Flairck), de voetballer Tiktak, de voorzitter van de invalidenbond Mank, de voorzitter van de ambtenarenbond Dutman en minister Ploeg van Landbouw. Nomen est omen, zeiden de klassieken.

Naast de familie Bloemendaal op de Bloemendaalseweg in Bloemendaal werd een familie Van Rijswijk op de Rijswijkseweg in Rijswijk gesignaleerd. A.P. Nossek in de A.P. Nosseklaan in Best blijft echter de kroon spannen.

Zeer curieus is de zin ‘De 05210 kunnen niet 08880 van 05194-05928 naar 05194-04909’, hetgeen iedere schaker onmiddellijk zal beamen. Het vervangen van de netnummers door de betreffende plaatsnamen maakt er een begrijpelijk geheel van. Het vergt enig zoekwerk, maar de netnummers beslaan in het telefoonboek slechts zesenhalve pagina.

Ware ‘curiosisten’ - zo dat woord al bestaat - zijn pas tevreden met het onwaarschijnlijkste. Zo hebben de voorlichtingsafdelingen van de Technische Hogeschool in Eindhoven en van de Katholieke Hogeschool in Tilburg hetzelfde telefoonnummer, een kans van 1 op 999.999. ‘Dat zijn leuke dingen voor de mensen’, zei Paul van Vliet al.

J. Welling

Best