Onze Taal. Jaargang 52

Zijn? Hebben? (Vervolg - slot?)

Mijn vraag betreffende het gebruik van verliezen met het hulpwerkwoord zijn (‘Onze Taal’ 1982, p. 101) heeft verscheidene reacties uitgelokt. Drie hiervan (J.L. Pauwels, G. van Wageningen en D. de Vries) zijn intussen al in ‘Onze Taal’ gepubliceerd, en wel in de aflevering 1982, nummer 11, respectievelijk op p. 132, 133 en 140. Andere hebben mij in briefvorm bereikt: van de dames L.G. de Graaf in Oegstgeest en P. Dijkhuizen-Middendorp in Overveen, en van de heren J.Ph. Barendrecht in Amsterdam en G.J. van Lent in Wemmel. Het is misschien niet overbodig om in het kort een synthese te geven van al deze antwoorden. Bijna allen zijn het er over eens dat ‘Een voorwerp dat wij verloren hadden’ is te verkiezen boven ‘Een voorwerp dat wij verloren waren’. Van Duinkerkens ‘vergissing’ moet veroorzaakt zijn òf (zoals reeds door mijn eerste Nederlandse zegsman was verondersteld) door een contaminatie met kwijtraken, òf door de onbewuste invloed van het Brabants taaleigen van de auteur. Dit laatste is de hypothese die - zeer voorzichtig - door prof. Pauwels, de specialist bij uitstek, naar voren wordt gebracht.

Rest het andere probleem. Waarom

a Die vriend ben ik uit het oog verloren

tegenover

b Die vriend heb ik nooit uit het oog verloren?

Laat ik er allereerst op wijzen dat sommigen mijner correspondenten de nieuwheid van de vraag onderstrepen. ‘De goede oude Van Dale’, om met G. van Wageningen te spreken, meldt alleen ‘verloor, heeft verloren’. Tevergeefs heeft mevr. Van Dijkhuizen alle spraakkunsten doorsnuffeld: ‘Zowel Rijpma als Van den Toorn en De Vooys zeggen, dat er werkwoorden zijn die soms met hebben, soms met zijn vervoegd worden (vergeten, volgen, fietsen, wandelen), maar geen van hen noemt verliezen. Ik moet dus op mijn gevoel afgaan.’ Jammer genoeg blijkt haar gevoel - dit geeft zij gaarne toe - hier geen hulp te kunnen bieden.

Een objectief criterium

Er moet dus toch naar een objectief criterium gezocht worden. Wat zo goed als iedereen onmiddellijk te binnen schiet, is de parallel met het overbekende geval vergeten. ‘Ik heb mijn zakdoek vergeten’, maar ‘Ik ben dat adres vergeten’. Doch ook al gesteld dat de parallel zou opgaan, het probleem wordt hierdoor alleen maar verschoven. Waarom in het ene geval vergeten met hebben en in het andere met zijn? G. van Wageningen is van oordeel ‘dat het gebruik van hebben of zijn hier wordt bepaald door de vraag of het gaat om iets concreets of iets abstracts.’ Hij noemt twee voorbeelden: ‘Tjee, ik heb mijn sleutel vergeten’ tegen: ‘Helaas, ik ben vergeten hoe de man heette’. Het is te betreuren dat hij zijn mening niet verder uitwerkt. Bovendien kan het verschil tussen ‘concreet’ en ‘abstract’ mijns inziens niet verklaren waarom het inlassen van nooit in zin b zo'n invloed heeft op de keuze van het hulpwerkwoord.

Ik zou meer voelen voor de interpretatie die èn door Barendrecht èn door De Vries gegeven wordt. ‘Werkwoorden die een handeling uitdrukken of die een toestand uitdrukken, worden met hebben vervoegd en werkwoorden die een overgang van een toestand naar een andere tot uitdrukking brengen, met zijn’, aldus Barendrecht, die naar Den Hertog (1973, III, 151-152) verwijst. Hij doet echter geen poging om aan te tonen in hoeverre dit algemene beginsel van toepassing is op het verschil tussen zin a en zin b. Dit doet De Vries wel. Zin a drukt een overgang uit: vroeger zag ik die vriend, en toen ben (of heb? Weer een probleem!) ik opgehouden hem te zien. Daartegenover is zin b duratief op te vatten: ik heb die vriend voortdurend in de gaten gehouden. Vandaar dat verliezen in het eerste geval met zijn, in het tweede met hebben wordt vervoegd.

Dit lijkt mij een sluitende redenering, en ik zou daar niets aan hebben toegevoegd, ware het niet dat de argumentatie van De Vries bij mij wéér twijfels heeft doen rijzen ten opzichte van de zin van A. van Duinkerken. Volgens De Vries kan men op de vraag: ‘Heb je dat mooie mes nog?’ best antwoorden: ‘Nee, dat ben ik tot mijn spijt verloren’, mits de spreker zich heeft ‘verzoend’ met ‘de nieuwe toestand’. Maar waarom zou Van Duinkerken dan niet hebben mogen schrijven: ‘Een voorwerp dat wij verloren waren’? Wellicht was de 12-jarige leerling niet erg bedroefd over het verlies van een of ander artikel uit de schoolinventaris - als het maar niet ging om dat exemplaar van Racine waarin hij stiekem placht te lezen in plaats van met zijn makkers te gaan voetballen!

Nawoord

Het zij mij veroorloofd, hier nog twee kanttekeningen te plaatsen.

1 Mevr. De Graaf merkt terloops op dat het onderscheid tussen ‘vergeten zijn’ en ‘vergeten hebben’ aan het afslijten is. Zo ook heeft ‘een langjarige ervaring als leraar’ De Vries doen inzien ‘dat het gevoel voor dit vrij subtiele verschil bij onze leerlingen niet bijster sterk (meer) is.’ Zou een enquête over dit merkwaardige verschijnsel geen dankbare taak zijn voor mensen die, al dan niet beroepshalve, veel in aanraking komen met de Nederlandse - of Vlaamse - jeugd van vandaag?

2 Het feit dat overgankelijke werkwoorden als vergeten, verliezen en (ietwat apart) beginnen onder bepaalde omstandigheden met zijn worden vervoegd, kan misschien wel als een eigenaardigheid van de Nederlandse taal worden beschouwd. In het Duits is zo iets, mij dunkt, volstrekt uitgesloten. In het Frans komt het alleen voor

[p. 83]

in zinswendingen zoals: ‘Je me suis cassé la jambe’, ‘Il s'est acheté une maison’. Trouwens een even onnatuurlijke als stipte regel, want spontaan zal een Franse kleuter zeggen: ‘Je m'ai cassé la jambe’.

P. Brachin

emeritus hoogleraar Nederlands

Parijs