Onze Taal. Jaargang 52

Het Gezegde & Co.

Dit stuk gaat over lange zinnen, de stijl van Maarten Biesheuvel overheidstaal en het verse-vis-principe.

De taal waarmee de overheid tot ons spreekt, is meestal moeilijk. Dit komt doordat iedere officiële zin een lange weg moet gaan voor hij in onze brievenbus komt. Een lange weg die juist de omgekeerde richting volgt van het verse-vis-principe.

Verse vis

Wat het verse-vis-principe is, en ik zou u willen uitnodigen term en begrip van mij over te nemen, blijkt zonneklaar uit de volgende historie.

Er is een man die niet bij de pakken neerzit en een handel begint. Op de stoep voor zijn deur zet hij een groot reclamebord met de woorden Heden verse vis te koop. Tevreden over zijn voorbereidingen wacht hij dan op de eerste klant. Zijn linker buurman wipt binnen, hij prijst het initiatief maar merkt op dat te koop overbodig is. Heden verse vis is voldoende want niemand zal verwachten die hier voor niets te krijgen. ‘Daar zit wat in’, mompelt de beginnende ondernemer en hij verwijdert die twee woorden. Hij is daarmee nauwelijks klaar of de postbode spreekt hem aan. ‘Waarom staat er heden op uw bord? Het heeft toch geen zin om aan de mensen te laten weten dat u gisteren verse vis verkocht, of dat over drie weken zult gaan doen? Laat dat heden maar weg, het spreekt vanzelf.’ Onze visboer knikt instemmend, en hij verandert zijn reclame tot alleen maar verse vis. ‘Verse? Waarom eigenlijk verse?’, denkt hij, ‘net alsof ik ook rotte vis zou kunnen verkopen.’ En in één moeite door wordt ook het woord verse verwijderd. Nu staat er alleen nog vis. Totdat ook zijn rechterbuur, een nurkse vent, passeert. ‘Laat dat bord met vis maar helemaal weg. Je kan twee straten verder al ruiken dat hier vis verkocht wordt.’

Rotte vis

Bij de overheid gaat het anders. Iedere zin doorloopt daar eveneens een lang proces, maar meestal precies omgekeerd aan het verse-vis-principe. De pas aangenomen schrijver a schrijft: De regering heeft het wetsvoorstel ingediend. Zijn collega die hem het vak moet leren, voegt met ballpoint, na wetsvoorstel, daar aan toe: over abortus. Zo gaat de conceptbrief naar de bureauchef. Deze chef weet een beetje hoe moeilijk de minister het met de oppositie heeft, en hij last nog iets in: De regering heeft het wetsvoorstel over abortus, waartegen de oppositie al veel bezwaren had aangevoerd, toch ingediend. Vervolgens komt dit concept bij de directeur. Tsja, denkt deze, de minister zal het inderdaad wel fijn vinden om te laten blijken dat hij lak heeft aan de oppositie, maar je moet anderzijds die lui niet te erg tegen je in het harnas jagen. Er moet ook iets aardigs over die oppositie in. Per slot van rekening hebben ze wèl grondig studie gemaakt van dit probleem. En met zijn zilveren vulpotlood voegt hij tussen de regels aan oppositie toe: die een uitgebreide studie van het probleem had gemaakt. De directeur voegt toe, hij schrijft geen nieuwe brief, want daarvoor is hij veel te hoog, daarvoor heeft hij de tijd niet, hij verandert alleen maar, hij nuanceert. Dan komt onze zin bij de secretaris-generaal op tafel: De regering heeft het wetsvoorstel over abortus, waartegen de oppositie die een uitgebreide studie van het probleem had gemaakt, al veel bezwaren had aangevoerd, toch ingediend. De s.g. weet alles van de politiek. De Tweede Kamer is al maanden met dit probleem bezig. Zoals de zin nu is, is het alsof de minister hooghartig voorbijgaat aan alle parlementair geredekavel. Juist omdat het ook werkelijk zo is, moet dat niet uit zijn woorden blijken. De s.g. schrijft, met gouden vulpen, achter probleem een klein correctietekentje, en in de kantlijn, met hetzelfde tekentje, de toevoeging: dat het parlement nu al maanden bezighoudt. De minister zelf laat alle kwesties van formulering over aan zijn secretaris-generaal. Als maar duidelijk is dat dit wetsvoorstel wordt ingediend, en de s.g. vertelt dat dit de daartoe strekkende brief is, zet hij zijn onooglijke krabbel als paraaf: akkoord. En zo is het nu gekomen, dat er ooit eens een zin ter wereld kwam die luidde: De regering heeft het wetsvoorstel over abortus, waartegen de oppositie die een uitgebreide studie van het probleem dat het parlement nu al maanden bezighoudt, had gemaakt, al veel bezwaren had aangevoerd, toch ingediend. (Zie: J. Renkema, Schrijfwijzer, p. 37-38)

Zouden we zoeken naar een naam voor deze procedure, dan is mijn voorstel: het rotte-vis-principe. Maar ik veroordeel het niet. Want wie zouden we iets moeten verwijten? Niet de schrijver a of de commies, die een behoorlijke zin schreven. Niet de bureauchef, de directeur en de secretaris-generaal, die niet zijn aangesteld en ook beslist niet de tijd hebben om brieven te schrijven. Le style c'est l'homme même. De stijl van de overheid weerspiegelt nauwkeurig de ambtelijke hiërarchie. Zolang er zo'n ambtelijke hiërarchie is, zal die stijl van schrijven er zijn.

Lange zinnen, mooi of lelijk

Lange zinnen zijn niet altijd lelijker of slechter dan korte, net zo min als lange mensen. Hele mooie kan je vinden bij Maarten Biesheuvel. Commentaar overbodig.

- Toen, zo ziek als ze waren, nog geen tiende deel van de koe was gegeten en uitgekotst, hebben de mensen - weer in de nacht, want het moest voor de rest van de buurt verborgen gehouden worden en dat werd moeilijk met die stank en al die zieken - een meters groot gat in de tuin achter het huisje gegraven. (De Weg naar het Licht, p. 120)

- Maar zijn vriendelijke inborst en zijn werklust, hoewel hij af en toe iets doms

[p. 82]

deed, natuurlijk niet met opzet, maakten veel goed. (Duizend Vlinders, p. 224)

- Een jaar later, de studieresultaten waren erg mager geweest maar minstens honderd brieven hadden hun weg afgelegd van Cambridge naar het lieve plekje aan de Oostzee, de student had gezwijmeld bij de berichten van zijn geliefde uit het Noorden en lag van louter zenuwen en verlangen haast de hele dag op zijn buik in bed, volgde de verloving. (Duizend Vlinders, p. 206)

- En juist door dat gevoel dat het leven gewoon doorging, dat er in september weer geoogst zou worden, dat het zomer zou zijn, dat de kinderen op school hun liedjes zouden zingen, dat de gymnasiasten in Danzig hun ‘amo, amas, amat’ zouden stamelen en ‘periculum in mora’, dat de meisjes in zonnejurkjes naar de kerk zouden trekken, dat de eerste communie weer gewoon plaats zou hebben, dat het orgel op zondag harder zou zingen dan alle merels en nachtegalen tegen de avond bij elkaar, juist door het feit dat de rhododendronstruiken weer in bloei geraakten en het eerste dons van groen en geel zich op de velden liet zien, werd het Karla droevig om het hart. (Duizend Vlinders, p. 208)

J.M. van der Horst