Onze Taal. Jaargang 52

[p. 74]

Boekbespreking
Ik train mijn communicatie. U ook?

Schulz von Thun, Hoe bedoelt u?
Wolters-Noordhoff, Groningen, 1982

Het is niet bepaald gemakkelijk uit de grote berg psychologische literatuur een geschikte communicatietraining te vinden. Dit niet omdat er geen trainingen zouden zijn, maar juist omdat de markt er van vergeven is. Alleen bij onze Oosterburen al zijn er de laatste jaren zo'n dertig verschenen, vaak van twijfelachtige kwaliteit en voor zeer verschillende doelgroepen. Ze vinden gretig aftrek en hebben grote oplagen. Het is duidelijk dat de auteurs er beter van worden; voor lezers en gebruikers valt dit nog te bezien.

Indeling van een communicatietraining

Hoe zit zo'n boek nou meestal in elkaar? Meestal begint men met een vleugje theorie. Het blijkt dat iedereen wel Watzlawick (Paul en Beavin en Jackson, De Pragmatische Aspecten van de Menselijke Communicatie. Deventer 1972) kent en dus een onderscheid maakt tussen het inhoudelijke en het rationele aspect van de boodschap: uit wat en hoe je iets zegt, blijkt ook iets over je houding ten aanzien van de hoorder. Ook hebben de boekenschrijvers een of meer therapie-opleidingen achter de rug, meestal de gesprekstherapie, hoewel de gestalttherapie ook lekker aantikt. Een vleugje psycho-analyse kan ook nooit kwaad. De meest recente werkjes gaan ook aan Th. Gordon (Parent Effectiveness Training. New York 1970) niet voorbij.

Verder wordt er meestal wel het een en ander over feedback verteld, ervan uitgaande dat een groot probleem in de communicatie is of de uitgezonden boodschap ook inderdaad in al zijn facetten aankomt bij de ontvanger. Daarom dient de ontvanger terug te melden dat hij (hoe) deze boodschap ontvangen heeft, zodat ontsporingen in de communicatie effectief te bestrijden zijn. De congruentie in de communicatie (de gegevens uit het innerlijk, het bewustzijn en de communicatie stemmen met elkaar overeen) is eveneens een ‘hot issue’ (Rogers, Gesprekstherapie). Ook de ik- en jij-boodschappen blijven meestal niet onbehandeld (Gordon). Jij-boodschappen zijn vaak beschuldigend of doen een (dwingend) beroep op de partner; ik-boodschappen daarentegen zijn eerlijker en leggen de ander minder verplichtingen op. Paradoxale communicatie, ten slotte, is ook interessant voor de lezer (intern-tegenstrijdige informatie; zie Bateson in Watzlawick, e.a.)

Na de behandeling van zulke topics volgen dan meestal trainingslesjes, oefeningen en dergelijke, meestal in de vorm van spelletjes. Hierbij is het onder andere de bedoeling dat de cliënt zijn gêne verliest ten aanzien van trainer en groep, zijn afweer overwint en vrij wordt, zodat hij in staat is open en eerlijk te communiceren. Hij moet leren zijn ik te ontdekken en congruent onder woorden te brengen. Het zal duidelijk zijn - temeer daar de therapeut zelf buiten schot blijft - dat zó een grote afhankelijkheid ten opzichte van de therapeut ontstaat, die mijns inziens tot een niet probleemloze goeroe-leerling relatie kan leiden, waarbij de leerling een willig werktuig in de handen van de therapeut wordt.

Vierzijdigheid van de informatie

Wat hierboven in het algemeen is gesteld voor trainingen, geldt in veel mindere mate voor het boek van Schulz von Thun, Hoe bedoelt u?, dat als basis dient voor een trainingsaanzet zoals behandeld in Fittkau e.a. (Kommunizieren Lernen (und Umlernen). Westermann, Braunschweig 1977). Dit geldt dan wel uitsluitend voor het hier te bespreken boek, aangezien de aansluitende trainingen toch weer - deels in weerwil van het boek - de hierboven geschetste kant op gaan. In mijn onderwijs in Duitsland (communicatiepsychologie) bleek in seminars telkens dat er een grote voorkeur voor dit boek bestond, en er werd uitsluitend positief aan gerefereerd.

Waar is deze positieve beoordeling nu op terug te voeren? Ten eerste is die beoordeling terug te voeren op de vondst van de zogenaamde vierzijdigheid van de informatie, ontstaan door de combinatie van de theorie van Bühler (Sprachtheorie. Jena 1934) met die van Watzlawick e.a. Vertonen beide theorieën afzonderlijk enige tekorten, samengevoegd is dit veel minder het geval. Bij Bühler worden drie aspecten onderscheiden:

a de ‘Darstellung’ of wel het zakelijke aspect;

b de ‘Ausdruck’ of wel het zichzelf uitdrukkende aspect;

c het ‘Appell’ of wel het effect of invloed op de ontvanger uitoefenende aspect.

Dat taalgebruik ook nog een contactuele functie heeft, wordt door Bühler niet aangegeven. Hiervoor moet men bij Watzlawick e.a. terecht. Zij onderscheiden tussen het inhoudelijke en het rationele aspect. Het inhoudelijke komt overeen met de ‘Darstellung’. Het rationele aspect omvat daarentegen naast ‘Ausdruck’ en ‘Appell’ ook de rationele en daarmee samenhangende metacommunicatorische component van de boodschap: te weten hoe de zender en ontvanger elkaar zien en inschatten, en hoe de boodschappen mede in dit licht gezien, geïnterpreteerd dienen te worden.

Waardevolle adviezen voor schrijf- en spreekgedrag

Verder komen ook in dit boek alle gebruikelijke ingrediënten aan bod: feedback, congruentie etc. Het verschil is echter dat al deze aspecten in een helder verband met de vierzijdigheid van de boodschap gezien en behandeld worden. Zo wordt ook feedback vierzijdig beschreven. ‘Ik begrijp je niet helemaal’ is een zakelijke mededeling over het transport van de informatie, zegt iets over de spreker (bij voorbeeld niet zo slim), iets over en voor de hoorder (bij voorbeeld ‘Leg het me nog eens uit’), en mogelijk iets over de verstandhouding (we hebben niet dezelfde bloedgroep: we begrijpen elkaar niet zo goed).

Het sterkste deel wat de toepassing betreft, ligt echter in zijn behandeling van het zakelijke aspect. Hier blijkt het duidelijkst, dat wat hij zegt meestal wordt geschraagd door veel onderzoek, uitgevoerd door hemzelf of door naaste collega's. Hier verschijnt ons een expert die op basis van onderzoekservaring waardevolle adviezen kan geven met betrekking tot ons schrijfen spreekgedrag.

De ideale communicatie

Met de andere drie door hem behan-

[p. 75]

delde aspecten is dit veel minder het geval. Hierbij gevoegd dat deze aspecten tot de zogenaamde soft sector behoren, maakt dat men (toegegeven, op basis van veel vooroordeel) een behandeling al gauw verdacht vindt. Schulz komt hier geen moment zo ver dat men zijn behandeling van de problematiek accepteert. Dit ligt niet zozeer aan de technische uiteenzetting maar eerder aan het te bereiken doel, zijn voorstelling hoe ideale communicatie er uit zou moeten zien. Voorbijgaand aan het feit dat de situatie hier veelal bepalend is, schildert hij een ‘heile Welt’, die weliswaar voorstelbaar is als te bereiken doel waar het privé relaties betreft, maar zeker niet bruikbaar is voor vele maatschappelijke situaties. Schulz ziet dit in principe ook wel (p. 24) maar gaat er wat al te gemakkelijk aan voorbij. Door ‘in eerste instantie’ af te zien van de situationele aspecten van het taalgebruik, ontstaat een kunstmatige situatie waarin de ideale communicatie normatief gedefinieerd wordt: communicatie moet eerlijk, open, angstvrij, congruent, symmetrisch en niet tegenstrijdig zijn. Dit lijkt me voor de praktijk niet vol te houden. Vaak moet worden gekozen tussen ‘edele’ normen van communicatie en effectiviteit ten aanzien van het te bereiken doel. Men zal zich lichtelijk belachelijk voelen, of zich plaatsvervangend schamen, wanneer iemand in een zakelijke situatie plotseling zeer congruent gaat communiceren. Hier is in zeer hoge mate uitsluitend het zakelijke aspect aanwezig. Communicatie is niet doel op zich, maar een instrument om iets te bereiken. Trouwens ook op de normativiteit die door Schulz wordt geïntroduceerd, valt wel iets aan te merken. In een opsomming van foutieve communicatie komt onder andere voor, dat iemand zegt: ‘Ik vond het erg leuk’ en bij zichzelf denkt: ‘ik heb me rot geërgerd’. Ik van mijn kant kan me zeer goed situaties voorstellen waar zo'n gedrag juist passend is.

Een communicatietheorie c.q. -training die de situatie niet mede betrekt in zijn uitwerking, is gedoemd te mislukken. Het spijt me dit van een in aanzet goed boek te moeten zeggen.

Ton van der Geest

hoogleraar Taalbeheersing

Groningen