Onze Taal. Jaargang 52

[p. 69]

[Nummer 6]

‘De dokter als magiër’

Ach, ware het mogelijk de inhoud van een heel boek in een enkel tijdschriftartikel te vatten... De boekhandel zou ineenstorten, maar dat was niet het ergste. Wat moesten echter de televisiehaters, de filmschuwers en de sporttegenstanders met hun vrije avonden? Gelukkig voor hen is het in drie van de tien gevallen niet mogelijk de inhoud van een boek terug te brengen tot de omvang van een tijdschriftartikel. Wanneer ik dan ook probeer iets over het medisch vakjargon op papier te zetten, doe ik geen pogingen in het kort te herhalen wat ik in Duurwoorderij en Geheimtaal al schreef.

Geheimtaal

De analyse van het medisch jargon levert zoveel aspecten op dat het bij het schrijven van het boek al moeilijk viel me te beperken. In het kader van dit artikel bezuinig ik nog meer. Niet meer dan een enkele kant van de medische geheimtaal komt aan de orde en dan nog zeer oppervlakkig. Dit lijkt me geen probleem omdat het misschien stimuleert tot verder lezen. En wat doen taalliefhebbers liever dan dat?

Acadabra

Wanneer we een oude medische encyclopedie open slaan en onder de A zoeken, komen we tot onze niet geringe verbazing het woord ‘acadabra’ tegen. Wat moet dat in een medische encyclopedie? Vele jaren geleden was acadabra een woord waarmee men koorts probeerde te bezweren. Daarbij verwachtte men overigens geen onmiddellijk effect. De geneesheer kwam en overzag de situatie. Hierna sprak hij zijn bezweringsformule uit en de volgende dag of na twee dagen zakte de koorts in het merendeel der gevallen. Het uitspreken van ‘acadabra’ was in die tijd dus een redelijk effectieve methode van koortsbestrijding.

De lezer, gewapend met kennis van bacteriën en virussen, zal misschien zulke methoden ongeduldig terzijde schuiven. Hij zal ze voor-wetenschappelijk noemen. Misschien wil hij er niet eens bij stil staan. Toch is dat jammer. Door onze huidige kennis zijn we dan misschien wel in staat veel verder te kijken dan onze thermometer lang is, maar het principe van de bezwering via woorden is zeer leerzaam. Wie goed rond kijkt, komt heden ten dage in de medische praktijk nog veel van dergelijke pogingen tot bezwering tegen. Wat moeten wij bij voorbeeld denken van begrippen als ‘psychosomatosen’, ‘vegetatieve labiliteit’, ‘pseudo-migraineuze klachten’ of ‘degeneratieve hoofdpijnvarianten’? Wie medische tijdschriften doorleest, zal verbaasd staan over de vele pogingen van medici om de realiteit waarmee zij dagelijks geconfronteerd worden om te zetten in woorden. Daarin verschillen medici uiteraard niet van filosofen, vissers, cameramannen of kappers. Onze samenleving kenmerkt zich door haar pogingen en kwaliteiten om metaforen te verbinden aan de fenomenen rondom ons. Zo kunnen we de duizelingwekkende werkelijkheid terugbrengen en reduceren zodat ze manipuleerbaar wordt.

Bij medici is deze toestand toch anders, omdat men juist van hen antwoorden verlangt op de vragen waarmee we de spreekuren bestormen. De woorden der artsen moeten voor ons de brug naar genezing vormen en daarom doen

[p. 70]

medici extra hun best die begrippen te vinden.

Vlucht voor de realiteit

Laat ik zelf echter niet vervallen in de fout om met behulp van woorden de wereld te bezweren. Laat ik proberen aan de hand van een concreet voorbeeld aan te geven hoe de terminologie van de arts bezwerend kan werken. Stel u voor: iemand is gespannen. De meest normale reactie bij spanning is de voorbereiding op vlucht of gevecht. (In het Engels klinkt het iets mooier: flight or fight.) Bij dieren is deze reactie heel duidelijk waar te nemen. De kat zal zich in een gevaarlijke situatie ‘schrap’ zetten. Ze spant haar spieren en kromt de rug. Ze is klaar voor wat komen gaat. Mensen doen dat uiteraard net zo. Ze spannen de spieren. Er zal wat meer zuurstof in die spieren nodig zijn om de komende actie mogelijk te maken. Het hart zal daarom wat sneller kloppen zodat er meer bloed naartoe wordt gepompt. De ademhaling zal versnellen.

Wat gebeurt er echter wanneer men niet op de vlucht gaat noch aan het vechten slaat? Dan is er alleen die lichamelijke reactie, waarbij het hart sneller slaat en men te veel zuurstof binnen krijgt. Veel mensen schrikken hiervan. Ze menen last te hebben van hartkloppingen. Ze denken dat ze het benauwd hebben. Die reactie hoeft maar een paar keer voor te vallen en men bezoekt de dokter.

Die dokter weet natuurlijk ook niet goed raad met de vage klachten van zijn patiënt. Hij zal proberen een diagnose te stellen. Hij wil het woord vinden dat bij deze toestand past. Wanneer de verschijnselen typisch zijn, zegt de dokter ‘hyperventilatie’. Het is het acadabra van de middeleeuwse piskijker. De patiënt haalt bij het horen van dat woord opgelucht adem: de dokter weet gelukkig wat er aan mankeert. De dokter op zijn beurt is blij met het woord, want hij heeft het geruste gevoel dat hij de ‘medische realiteit’ heeft kunnen reduceren tot een hanteerbaar begrip.

Moderne bezweringsformules

Wat we gezien hebben, is magie. Natuurlijk zijn er maar weinig artsen die hun werk als magie beschouwen. Ze zijn immers ‘wetenschappelijk’ opgeleid. In wezen bedrijven ze echter wel degelijk twintigste-eeuwse magie. Ze bieden de patiënt het woord aan waarmee ze terugkeren of terug kunnen keren in de gemeenschap der gezonden. Thuis kunnen ze vertellen dat er niets aan de hand is, alleen maar een beetje ‘hyperventilatie’, iets ‘psychisch’. Dit wordt wel het ‘repelsteeltjesfenomeen’ genoemd: om het probleem op te lossen moet men immers de naam van het kleine kaboutertje vinden. Het is een vorm van helende magie. Iets dergelijks is ook te zien bij ‘de overgang’. Medisch is er geen ziektebeeld waarin de verschijnselen die in het algemeen tot de overgang gerekend worden, passen. De familie is echter zeer tevreden, wanneer ze weet waar moeders rare gedrag vandaan komt. Het is de ‘overgang’.

Nauw aan deze witte magie verwant, is de zwarte magie. Dat is het vervloeken. Onderzoeken op Haïti toonden aan dat de voodoo-bezweringen zeer effectief waren. De slachtoffers overleden. Hun zenuwstelsel was zo aangedaan door de angst welke ze door de vervloeking ervaarden dat ademhaling en hartslag vrijwel wegbleven. Het woord of de woorden van de medicijnman doen in zo'n geval dus kwaad. Is dit met een begrip als ‘overgang’ niet precies zo? Nemen we moeder nog wel serieus als ze in de overgang is? Welnee. Het begrip ‘overgang’ is bijna een stigma. Het zelfde geldt voor een term als ‘hyperventilatie’. Degeen die dat woord mee naar huis heeft gekregen, heeft daarmee een opdracht ontvangen omtrent hoe hij of zij zich in de samenleving moet gedragen. Je ‘lijdt aan hyperventilatie’. Het is of er een kracht buiten die mens is, welke verantwoordelijk is voor het lastige gedrag.

Bij veel mensen blijkt zo'n toverwoord een bijdrage te leveren aan de identiteit. In een relatie waarin van nature spanningen optreden, is die identiteit tot op zekere hoogte praktisch. Men is immers ziek en niet verantwoordelijk voor dat ziektegedrag. Wanneer men dus een hyperventilatie-aanval krijgt op een dag waarop huwelijksspanningen zijn voorgevallen, komt dat ‘prachtig’ uit.

De macht van de medicijnman

Hiermee komen we op het belangrijkste aspect van het medisch jargon. Het verhult de werkelijkheid voor de patiënt. Door het luxe woord ‘hyperventilatie’ vervreemdt de leek van zijn lichaam en van de verschijnselen in dat lichaam. Wie een eigen taal heeft voor de fenomenen om zich heen, heeft enige greep op die realiteit. Wanneer we het woord ‘hyperventilatie’ vervangen door de term ‘overspannen’, wordt dit enigszins duidelijk. Welke Nederlander weet niet wat ‘over’ betekent? Wie weet in ons land niet wat ‘spannen’ inhoudt? ‘Overspannen’ is daarom een begrip dat ons enige kennis verschaft van onze toestand. De term ‘hyperventilatie’ doet dit niet. Dit begrip maakt ons passief en afhankelijk van de man die wèl weet wat het betekent. Dat is de grote witte magiër. Dat is de deskundige over ons lichaam: de dokter. De medische terminologie geeft aan de arts macht. Alleen de medicijnman spreekt de taal. Daar moeten wij naar toe. Wanneer we naar andere medische culturen kijken, zien we dat het elders in de wereld niet anders is. Overal hebben genezers hun eigen geheimtaal. De eskimo-medicijnmannen moeten zelfs alle lichaamsdelen (tot de kleinste botjes toe) eerst leren in een speciale genezerstaal.

Het gevolg is een communicatiekloof, die vaak niet meer te overbruggen is en waarbij de leek steeds meer behoefte heeft aan adviezen van de deskundige. Zelfs over de meest elementaire zaken moet men daarom tegenwoordig voorlichten. Dat varieert van bevallingen, sexualiteit en geslachtsziekten tot stervensbegeleiding. Het houdt meestal cok in dat leken hun oordeelbevoegdheid kwijt raken. Het is de analfabetie van onze moderne samenleving. We weten alles van de meniscus van de spits van het nationale voetbalelftal, maar moeten de woorden ontberen waarmee we ons eigen leven kunnen controleren.

Aan de andere kant van het bureau zit de arts met zijn medische terminologie, welke hij echter zelf ook niet meer kan hanteren. Er zijn zo'n 300.000 verschillende medische begrippen. Voor sommige verschijnselen zijn er 80 synoniemen. Er is een woordenboek met alleen maar medische afkortingen. Daarin zijn 13.000 afkortingen te vinden. De grote Amerikaanse woordenboeken moeten om de vier jaar geheel opnieuw worden herzien omdat er nieuwe woorden komen of betekenissen geheel veranderen. Acadabra is verdwenen en hyperventilatie is gekomen.

In deze korte bijdrage heb ik slechts enkele van de belangrijkste aspecten van de enorme medische terminologie belicht. Belichten is zelfs nog een groot woord. Er is een vaag schijnsel over gegleden. Ik hoop echter dat de lezer in dat vage schijnsel toch contouren heeft waargenomen van iets dat hem of haar aansprak.

Ivan Wolffers