Onze Taal. Jaargang 52

Het Gezegde & Co.

Kunnen honden liegen?

Ik ben geneigd deze vraag met een voorzichtig ‘neen’ te beantwoorden. En ik leg graag rekenschap af van de overwegingen die mij hiertoe brengen. Maar eerst stel ik vast dat het belang van deze vraag, en van een antwoord daarop, buiten kijf is. Niet enkel voor hondebezitters, maar voor ieder wie de waarheid ter harte gaat.

Zelf heb ik geen hond, dus ik laat me graag tegenspreken door mensen die er meer van af weten. Al betwijfel ik sterk of de dagelijkse omgang met een hond van belang is bij de beantwoording van onze vraag. Ik meen namelijk dat het antwoord niet proefondervindelijk te verkrijgen is door een groot aantal honden te onderzoeken op hun waarheidsliefde, doch door taalkundig onderzoek. Dit is dus de mening van een taalkundige, zonder hond. Niet onmogelijk komen hondebezitters, zonder taalkundige scholing, tot een andere mening. U ziet, hoop ik, dat ik geenszins drammerig mijn opinies presenteer, maar veeleer geneigd ben de zaak van alle kanten te bezien.

Als we in een woordenboek kijken bij het woord liegen, vinden we steevast iets in de trant van ‘onwaarheid, leugen spreken’ (Van Dale), ‘met opzet onwaarheid spreken’ (Koenen), ‘bewust onwaarheid spreken’ (Kramers). Laten we opmerken dat de omschrijving van Van Dale ten achter staat bij die van Koenen en Kramers. Opzettelijkheid of bewustheid spelen hier een wezenlijke rol. Wie zonder het te weten onwaarheid spreekt, noemen we geen leugenaar. Niet omdat Koenen en Kramers ons dat verbieden, maar omdat wij het nu eenmaal niet doen. Koenen en Kramers beschrijven op dit punt beter wat wij nu eenmaal doen dan Van Dale. Wie zonder opzet onwaarheid spreekt, liegt niet maar dwaalt. Het onderscheid tussen dwaling en leugen schuilt in de opzettelijkheid van de leugen; de dwaling is te goeder trouw. Er zijn dus aan liegen minstens drie aspecten: de opzettelijkheid, de onwaarheid en het spreken. Willen we de trouwe viervoeter serieus nemen en tevens de waarheid recht doen, en dat willen wij, dan moet het eventuele liegen van honden van deze drie zijden onderzocht worden.

De opzettelijkheid eerst. Opzet is weliswaar een psychologisch begrip, maar van een zo elementair niveau dat

[p. 64]

het ook in het dierenrijk kan worden aangetroffen. Uw hond kan zomaar, toevallig, de kamer binnenkomen om zich eens te vertreden, en ook kan hij binnenkomen met het onuitgesproken voorstel een ommetje te gaan maken. In het laatste geval komt hij opzettelijk de kamer in. Ik geloof dat er inderdaad sprake kan zijn van opzet bij het doen en laten van een hond. Ook bij het laten. Een geroepen hond kan blijven liggen en niet reageren. Een kleine beweging van zijn oren verraadt hem: hij heeft de roep gehoord maar doet alsof hij niets gemerkt heeft. Dan is er opzet in het spel. En tevens een element van onwaarheid.

We komen zo vanzelf op het tweede onderdeel van dit onderzoek: onwaarheid. Toch zal men dan niet roepen: ‘leugenaar!’ of: ‘Kazan, je liegt!’ Het juiste woord voor zo'n oneerlijke hond zou zijn: ‘veinzaard!’ of: ‘huichelaar!’ (dit is: ‘hij die andere meningen of gevoelens doet blijken dan hij bezit’). Honden kunnen wel een klein beetje veinzen. Kunnen ze ook, uit tactische overwegingen, kwispelen en de handen likken van iemand die ze het liefst naar de keel zouden vliegen? Ik weet het niet zeker, maar àls ze het kunnen, zou ik het geveins noemen, huichelarij. Het is niet goed te praten, maar van een hond eerder vergeeflijk dan van een mens. De vraag ‘wat is waarheid?’ is werkelijk niet zo eenvoudig. Waar vooraanstaande Romeinse machthebbers en Griekse filosofen het niet wisten, mogen we onze kleine kees er niet te hard om vallen.

Het derde aspect aan liegen is het spreken. Honden kunnen niet spreken. Dit is weliswaar een generalisering van een beperkt aantal waarnemingen, maar zolang het tegendeel niet blijkt, houden we het erop dat honden niet kunnen spreken. Het niet spreken van honden nu, is wèl een kwestie die proefondervindelijk beslist wordt. Zijn we het erover eens dat ze niet spreken, dan is de volgende vraag ‘kunnen ze liegen?’ niet meer een zaak van ondervinding maar van woordbetekenis. Doordat ze niet kunnen spreken, liegen honden niet. Ze kunnen vals zijn, oneerlijk, huichelachtig, geveinsd, corrupt, maar ze liegen niet.

Toch mogen we hier niet uit afleiden dat ze altijd de waarheid spreken. Weer om dezelfde eenvoudige reden dat ze niet kunnen spreken. Kan waarheid anders dan gesproken of geschreven worden? Kun je de waarheid kwispelen, de waarheid blaffen, of menselijker: kun je de waarheid zwijgen? Nee, dat kan niet. Welnu, als het niet mogelijk is de waarheid te blaffen, heeft het geen zin om te zeggen dat honden nooit liegen. Er valt blijkbaar niet over waarheid te praten zonder het spreken erbij te betrekken. Misschien moet ik dus mijn woorden terugnemen van toen ik zei dat er bij de veinzende hond een element van onwaarheid aanwezig was. Kunnen honden heus veinzen? Zo ja, wat is veinzen dan? Interessant is het, dat de werkwoorden liegen en veinzen zich taalkundig ongelijk gedragen. Veinzen heeft een lijdend voorwerp bij zich, dat een of ander gedrag noemt. Zoals in De snoodaard veinsde grote belangstelling. Het is niet mogelijk om te zeggen De snoodaard loog grote belangstelling. Het werkwoord liegen treedt het liefst zonder lijdend voorwerp op. Of als het dan moet, met een bijzin als lijdend voorwerp: Hij loog dat hij veel belangstelling had. Dit kan bij veinzen ook: Hij veinsde dat hij veel belangstelling had. Met dien verstande, dat hij in het eerste geval iets gezègd moet hebben in die trant, wat in de veins-zin niet noodzakelijk het geval is. Bij het veinzen kan ook zonder te spreken, met zeker gedrag, opzettelijk een onjuiste indruk worden gewekt.

Is liegen dus gesproken geveins? Er is meer aan de hand. Bij voorbeeld dat liegen, meer dan veinzen, iets te maken heeft met het benadelen van de gesprekspartner of het baasje, althans met het zichzelf oneigenlijk bevoordelen. Liegen heet slecht. Is veinzen even slecht? En hoe staat het dan met ironie? Ook een vorm van veinzen, dunkt me. Kunnen honden ironisch zijn?

J.M. van der Horst