Onze Taal. Jaargang 52

[p. 50]

Wegwijs in woordenboeken

Zoals deze aflevering van ‘Onze Taal’ maar weer eens bewijst, zijn woordenboeken produkten van de taalwetenschap die ook voor niet-taalkundigen interessant genoeg zijn. Des te merkwaardiger is het dat er zo weinig populair-wetenschappelijke literatuur bestaat over woordenboeken. Wie meer wil weten over bij voorbeeld de opbouw van een woordenboek, de verschillende soorten woordenboeken of over het maken van een woordenboek, moest zich tot voor kort wenden tot specialistische vakliteratuur die voor de liefhebber vaak te moeilijk en te theoretisch was.

In deze leemte is nu voorzien door Wegwijs in woordenboeken, een kritisch overzicht van de lexicografie van het Nederlands, door D. Geeraerts en G. Janssens (Van Gorkum, Assen 1982). Een handzaam boekje (150 bladzijden), geschreven door twee specialisten, maar uitdrukkelijk bedoeld voor leken op dit gebied. Het boekje geeft op zeer overzichtelijke wijze allerlei informatie over woordenboeken, en minstens een deel van de vragen die ik noemde, komen erin aan de orde.

Het boekje bestaat uit vier hoofdstukken, waarvan de eerste drie samen zo'n 30 bladzijden beslaan, en het laatste 120 beslaat. De eerste twee hoofdstukken gaan over de opbouw van een woordenboek en de criteria die men zou moeten aanleggen als men een woordenboek wil beoordelen. De belangrijkste zijn: de degelijkheid van de materiaalverzameling waarop de schrijver zich baseert, de degelijkheid van de bewerking van dit materiaal en de degelijkheid van de presentatie.

Helaas wordt de lezer niet duidelijk gemaakt hoe hij kan controleren of een woordenboek in deze opzichten ‘degelijk’ genoemd mag worden.

In het derde hoofdstuk beschrijven de auteurs de geschiedenis van de lexicografie in Nederland in vogelvlucht.

Helaas, de vogelvlucht is wat fladderig, want in de vijf pagina's die er voor dit onderwerp zijn uitgetrokken, passeren maar liefst 30 titels de revue, waarvan 17 uit de 16de eeuw en 12 uit de 19de eeuw. Veel meer dan namen, titels en jaartallen biedt het hoofdstuk dan ook niet. Wie bij voorbeeld zich afvraagt waarom juist in die twee eeuwen de lexicografie zo'n opbloei heeft gekend, vindt daarop in dit hoofdstuk geen antwoord.

Het vierde hoofdstuk is een overzicht van ruim 140 hedendaagse woordenboeken, althans woordenboeken die op het ogenblik in de boekhandel of in de bibliotheek voorhanden zijn. Een prachtig hoofdstuk om in te grasduinen: men vindt er naast de overbekende woordenboeken als Van Dale en Koenen, ook minder bekende maar aardige boeken als Delta's voornamenboek, Het Nederlands Puzzelwoordenboek, het Sesamstraatwoordenboek en Blijf met je fikken van de luizepoten af De woordenboeken worden in een aantal categorieën ingedeeld en van (vrijwel) ieder boek wordt vermeld wat erin te vinden is en wat, althans volgens de auteurs, de waarde ervan is.

Vergelijking

De eerste paragraaf van het vierde hoofdstuk is gewijd aan een vergelijking van de verschillende gangbare algemene woordenboeken (de dikke en de kleine Van Dale, Koenen, Verschueren, Kramers, de Kleine Larousse, Oosthoek en Spectrum). Bij die vergelijking wordt onder andere gekeken naar de omvang, het aantal woorden, de hoeveelheid tekst per woord, welke woorden er wel en niet in voorkomen, welke grammaticale informatie er gegeven wordt, en zelfs naar de prijs. De conclusie is dat Van Dale uit taalkundig oogpunt het meest biedt, en dat Koenen en Verschueren tot de subtop behoren. Opmerkelijk is het tegenvallende oordeel van de auteurs over het destijds met veel pretenties aangekondigde Kramers' woordenboek.

Wat heb je aan zulke conclusies? De auteurs geven zelf al een groot voorbehoud: de waarde van een woordenboek hangt af van het gebruik dat je ervan wilt maken. Een ander bezwaar: de auteurs maken het moeilijk om de degelijkheid van hun eigen vergelijkend warenonderzoek te beoordelen. Baseren ze hun oordelen op hun - ongetwijfeld aanzienlijke - eigen ervaring of hebben ze kwantitatief onderzoek gedaan? Het staat wat vreemd om aan de ene kant de meeste lexicografen te verwijten dat ze zo weinig informatie geven over hun werkwijze (p. 28), en dat vervolgens zelf ook niet te doen...

Saai

Wat nu te zeggen van het boekje als geheel? In de eerste plaats: het biedt een schat van informatie die voor niet-specialisten gemakkelijk te lezen is. Het boekje heeft een duidelijke indeling, het taalgebruik is niet te moeilijk. Af en toe een vakterm die niet wordt toegelicht, maar die kan de lezer opzoeken in een woordenboek of, nog gemakkelijker, gewoon overslaan.

Een nadeel van het boekje is echter dat het zo saai is. Afgezien van de obligate grapjes over het Erotisch woordenboek, biedt het boekje weinig aardige details, voorbeelden, anekdoten. En dat terwijl er juist op het gebied van de lexicografie zoveel boeiende, grappige, opmerkelijke verhalen te vertellen zijn. In een vpro-programma van enkele jaren geleden over het Woordenboek der Nederlandsche Taal bleek hoe smakelijk lexicografen en hun medewerkers over hun werk konden vertellen. Die smaak mis ik in Wegwijs in woordenboeken. Evenals bij voorbeeld illustraties die het boekje aantrekkelijker hadden kunnen maken.

Wat ik ook mis, is informatie over de manier waarop een woordenboek gemaakt wordt. De schrijvers vertellen daar vrijwel niets over. Hoe wordt materiaal verzameld, hoe wordt het geselecteerd, geordend en bewerkt? Wat voor praktische problemen doen zich daarbij voor? Mijn ervaring is dat zulke informatie voor ‘leken’ heel boeiend kan zijn. Zeker als men ook ingaat op de moderne technieken (computer) die de lexicograaf kunnen helpen bij zijn werk.

Meer achtergrondinformatie hierover zou overigens niet alleen boeiend zijn, het zou de lezer ook enig houvast geven over de waarde die hij aan woordenboeken kan toekennen. Het is moeilijk om je een oordeel te vormen over de degelijkheid van de materiaalverzameling en -bewerking, zoals de auteurs in hoofdstuk 2 verlangen, als je niet weet hoe dit in z'n werk gaat, en welke moeilijkheden de lexicograaf moet oplossen.

Samengevat: het boekje biedt heel wat informatie die elders moeilijk te vinden is, zeker voor de niet-taalkundig geschoolde. Maar het heeft ook zijn gebreken: een onbevredigend historisch overzicht en onvoldoende aandacht voor juist die kanten van de lexicografie die deze tak van wetenschap voor buitenstaanders zo boeiend kunnen maken. En dat is jammer.

Michaël Steehouder

Technische Hogeschool Twente

vakgroep Toegepaste Taalkunde