Onze Taal. Jaargang 52

[p. 30]

Oude bijbeltaal die ook nu nog voortleeft

Het is niet correct te zeggen dat christelijk Nederland nog steeds wacht op een over en weer erkende bijbelvertaling. Friesland immers kent sedert enkele jaren een dergelijke uitgave: ‘'it Boek fan Heit yn 'e taal fan Mem.’ Maar het Nederlands heeft zo'n bijbel nog steeds niet. In het voorjaar van 1983 komt een Groot Nieuws-bijbel uit en daar staat zowel het Nederlands Bijbel Genootschap als de Katholieke Bijbelstichting achter. Dit is een ‘vrije’ vertaling, vlot leesbaar en erg welkom, maar niet voldoende geautoriseerd om alom van dienst te zijn.

Feitelijk kennen wij vooral drie vertalingen, die alle geregeld herdrukt worden omdat er vraag naar is. De oudste is de Statenbijbel, waarvan de eerste druk in 1637 tot stand kwam. Deze wordt volgens een (omstreden) enquête thans gebruikt door 11% van alle bijbelbezitters, en die laatste groep omvat dan weer tweederde van de bevolking. Eén op de vijf bezitters beschikt over de nbg-vertaling van 1951 en een geringer percentage over de r.k. Willibrord-vertaling, die overigens pas sinds acht jaar in één band leverbaar is.

Zo heel erg nieuw zijn de laatste twee uitgaven nu ook weer niet. De Statenvertaling is laatstelijk in 1977 heel voorzichtig wat bijgeschaafd inzake woorden die volkomen uit de tijd zijn. Daar is toen verzet tegen gerezen, vooral vanuit de Gereformeerde Bijbel Stichting, die de oude en ongewijzigde tekst voorstaat. De nbg-vertaling is inmiddels 32 jaar oud, maar er werd al in 1927 aan begonnen en toen met de opdracht, dat ze niet te drastisch mocht afwijken van de Statenvertaling. En de Willibrord-uitgave kreeg begin 1975 een officiële goedkeuring, maar het deel Nieuwe Testament dateert van 1960 en er werd in 1947 aan begonnen.

Opmerkelijk is dat zowel bij de nbg-vertaling 1951 als bij de Willibrord het Nieuwe Testament tot stand kwam zonder dat er meteen een neerlandicus bij betrokken was. Bij de laatste gebeurde dat achteraf alsnog. Ze noemt met name dr. R. Bromberg, Jan Willem Hofstra, dr. L. Michels en Gerard (van het) Reve.

Een stap verder

Hoe ‘de basis’, zoals dat tegenwoordig heet, soms verder is dan de officiële top - en zeker de bijbelgeleerden - blijkt uit een verzoek dat de gereformeerde kerk en de hervormde deelgemeente Maartensdijk gezamenlijk tot hun synodes richtten: ‘Vervang de nbg-uitgave van 1951 door de Willibrord, ook voor kerkelijk gebruik: Die van 1951 immers is voor veel mensen en vooral voor jongeren onbegrijpelijk geworden. Een nieuwe bijbelvertaling zou nog vele jaren duren. De Willibrord is veruit de beste kerkbijbel van dit moment. Ze sluit goed aan bij het gangbaar Nederlands van nu’ (Trouw, 5 juli 1982).

Vroeger speelden deze wensen niet. Eeuwenlang heeft de Statenbijbel de ontwikkeling van onze taal beïnvloed. Tot in onze dagen, in jargon wel het post-christelijk tijdperk genoemd, hetgeen enigszins voorbarig lijkt. Toch is het een teken des tijds dat uit het Humanistisch Verbond geluiden klinken die vinden dat Van Dale ook in z'n jongste druk te veel bijbelse trekjes vertoont (Onze Taal, 7/8, 1982). Als dat zo is, dan bezondig ik mij nu ook aan die hebbelijkheid, want ‘teken des tijds’ is zo'n van oorsprong bijbelse term. Dat zien we ten overvloede bevestigd in een lijvig boek, waarmee J. van Delden en zijn oude, van bijbelse beginselen uitgaande, uitgever G.F. Callenbach in Nijkerk ons verblijden: ‘De Tale Kanaans, bijbelse woorden, spreekwoorden en uitdrukkingen’ (280 pagina's, gebonden, f 42,50).

Snuffelen

Ruim 20 jaar geleden schreef de journalist A.C. de Gooyer een soortgelijk boekje onder de titel ‘Bijbeltaal en moedertaal’ (Bert Bakker/Daamen, 1962), waarin hij op speelse wijze de invloed van de Statenvertaling op het Nederlands belichtte. Van Delden doet het veel uitvoeriger. Hij begint zijn boek met een uiteenzetting over de geschiedenis van de bijbel, de eerste (Latijnse) uitgaven, de Statenvertaling, de latere edities.

Driekwart van het boek - het echte snuffeldeel - is echter een alfabetische lijst van woorden, uitdrukkingen en spreekwoorden die in onze taal gemeengoed zijn geworden zonder dat meteen wordt ingezien dat ze er in gebracht werden dank zij de (Staten)bijbel. Van ‘tot een aanfluiting maken’ (Jeremia 25: 9-10) tot ‘zweren bij hoog en laag’ (Mattheüs 5:34).

Soms weten we het nog wel, zoals ‘in het zweet des aanschijns zult ge uw brood eten’; ‘een profeet wordt niet geëerd in eigen land’; ‘met zijn talenten woekeren’; ‘door het oog van een naald kruipen’; ‘een echte farizeeër’. Veel vaker echter niet meer: ‘muggen ziften’; ‘loon naar werk’; ‘de dood in de pot’; ‘zijn tenten opslaan’. Het is niet aan mij om uit te maken in hoeverre de

[p. 31]

Statenvertalers reeds bestaande uitdrukkingen hebben overgenomen. Wel is zeker dat die door de keuze ervoor aan duurzaamheid hebben gewonnen. ‘Tale Kanaäns’ als uitdrukking komt niet voor in de lange lijst van J. van Delden. Hij vertelt in zijn inleiding wel hoe deze term, ontleend aan Jesaja 19:18, voor velerlei uitleg vatbaar is. Van Dale en Koenen spreken van hoogdravende domineestaal, Kramers van een zeer ouderwetse, bijbels-getinte (kerk)taal van vrome mensen. Men wordt dan ook soms moe van dit soort woordkeus, dat nogal eens gebezigd werd door de vorige minister-president, al had hij de nieuwste vertaling op tafel liggen.

De Tale Kanaäns sterft uit. Mede daarom is het goed dat Van Delden ze vastlegt. Het Nieuw Israelitisch Weekblad (1 Elloel 5742 - 20 augustus 1982) misprees de maker van het boek omdat hij iedere joodse vertaling heeft veronachtzaamd. Dat is niet een juiste opmerking en het lijkt me dat joodse bijbelkenners, niet de geringsten, bij een al-Nederlandse vertaling betrokken dienen te worden. Maar het ging in ‘De Tale Kanaans’ allereerst om de manier waarop met name de Statenbijbel onze terminologie heeft beïnvloed tot de dag van vandaag toe.

Frans Oudejans

Breda