Onze Taal. Jaargang 52

[p. 17]

[Nummer 2/3]

Aanduidingen van de argumentatiestructuur van een betoog

Op een aantal universiteiten zijn bij de afdelingen Neerlandistiek (zie de adviserende instanties op pagina 36) aparte vakgroepen Taalbeheersing werkzaam. In die vakgroepen wordt niet alleen studie verricht op het gebied van goed. doelmatig of functioneel taalgebruik. Ook andere vragen konten aan bod. Bijvoorbeeld: wat kunnen wij nu nog leren uit de klassieke retorica, of hoe komt het dat de opmerking ‘het tocht hier’ betekent ‘wilt u het raam even sluiten?’

Een onderwerp dat tegenwoordig sterk in de belangstelling staat, is argumenteren. Vorig jaar promoveerden twee ‘taalbeheersers’ aan de universiteit van Amsterdam op Regels voor redelijke discussies. Naar aanleiding van dit proefschrift geven de auteurs in eenvoudige bewoordingen enkele aanduidingen van argumentatie-structuren. Ook hier is ontleden belangrijk. Let u in betogen vooral op woorden als aangezien, daarom en overigens.

Welke standpunten worden er in het betoog verdedigd? Met behulp van welke argumentatie gebeurt dat? En hoe zit die argumentatie precies in elkaar?

Dit zijn vragen die beantwoord moeten zijn om een betoog op een verantwoorde manier te kunnen beoordelen. Anders loopt men het gevaar onrecht te doen aan degene die het betoog gehouden heeft. Bijvoorbeeld door hem standpunten in de schoenen te schuiven die hij niet heeft, onderdelen van de argumentatie weg te moffelen of bijzaken als hoofdzaken voor te stellen. Het analyseren van een betoog is dikwijls minder eenvoudig dan het op het eerste gezicht lijkt. Het is lang niet altijd zonder meer duidelijk welke standpunten er worden ingenomen en wat de argumentatie is, laat staan dat meteen vast zou staan hoe de argumentatie in elkaar zit. Meestal wordt dit allemaal niet expliciet aangegeven.

In de regel zal men bij het analyseren van een betoog een beroep moeten doen op de context om vast te stellen of er van een standpunt of van argumentatie sprake is. Ook kan gebruik moeten worden gemaakt van kennis van regels en conventies die in (bepaalde vormen van) mondelinge en schriftelijke communicatie gangbaar zijn en van algemene of specifieke achtergrondkennis.

Gelukkig bestaan er ook een aantal woorden en uitdrukkingen die de analyse kunnen vergemakkelijken. Zo zal de zinswending ‘Ik vind dat...’ in de regel een standpunt inluiden, net als het concluderende woordje ‘dus’, al kunnen zulke woorden en uitdrukkingen ook op een wat andere manier gebruikt worden (‘Als ik hier dus druk komt het daar dus uit dus’).

Woorden zoals ‘omdat’, ‘aangezien’, ‘want’ en ‘immers’ zijn veelal aanduidingen van argumentatie. Ze worden gebruikt bij een ‘terugwijzende’ presentatie, waarin de argumentatie betrekking heeft op een eerder vermeld standpunt.

Vrouwen kunnen beter autorijden dan mannen. Ze halen immers sneller hun rijbewijs en ze maken minder ongelukken.

‘Daarom’, ‘vandaar’ en ‘dus’ zijn voorbeelden van woorden die bij een

[p. 18]

‘vooruitwijzende’ presentatie aanduidingen van argumentatie vormen:

Vrouwen halen sneller hun rijbewijs dan mannen en ze maken minder ongelukken. Daarom kunnen ze beter autorijden.

De argumentatiestructuur van een betoog

Ook als duidelijk is wat de argumentatie is die voor een bepaald standpunt wordt aangevoerd, staat nog niet onmiddellijk vast hoe die argumentatie precies in elkaar zit. De argumentatiestructuur moet dan nog worden ontleed.

Wij menen dat men er daarbij het best van kan uitgaan dat argumentatie een onderdeel is van een discussie. De argumentatie dient om iemand anders te overtuigen van een bepaald standpunt door dit standpunt te verdedigen tegen twijfel of tegenwerpingen. Of die twijfel en tegenwerpingen werkelijk tot uitdrukking worden gebracht, doet er niet zoveel toe. Degene die de argumentatie naar voren brengt gaat ervan uit en dit bepaalt zijn argumentatie. De argumentatiestructuur van een betoog wordt bepaald door de reacties waarmee bij de opzet van het betoog rekening is gehouden. Naarmate het aantal (verwachte) reacties groter is, wordt de argumentatiestructuur ingewikkelder.

In Regels voor redelijke discussies (Dordrecht - Cinnaminson 1982: Foris Publications) hebben wij geprobeerd om een instrumentarium te ontwikkelen voor het analyseren van de argumentatiestructuur van een betoog. De eenvoudigste argumentatiestructuur wordt naar onze mening gevormd door een enkelvoudige argumentatie. Dit is een argumentatie waarin één argument wordt aangevoerd voor een standpunt:

De Kleine Komedie kan eigenlijk best dicht (standpunt)
Dat levert een bezuiniging op van 440.000 gulden (argument)

In een betoog zal dikwijls niet met een enkelvoudige argumentatie kunnen worden volstaan. Als degene die overtuigd moet worden nog niet overtuigd is, zal het betoog moeten worden uitgebreid. Enkelvoudige argumentatie is de basisstructuur van een betoog, maar daarnaast kan ook meervoudige, nevenschikkend samengestelde en onderschikkend samengestelde argumentatie worden onderscheiden. Deze verschillende soorten argumentatie kunnen in een betoog in allerlei combinaties voorkomen.

Meervoudige argumentatie

Hij was in overtreding (standpunt) Hij is door het rode stoplicht gereden (argument 1)
Hij reed midden in de nacht zonder licht (argument 2)

Bij meervoudige argumentatie is sprake van meer dan één enkelvoudige argumentatie en wordt elk van deze enkelvoudige argumentaties als een afdoende verdediging van het omstreden standpunt gepresenteerd. In feite is er in zo'n geval sprake van een reeks aparte argumentaties. Strikt genomen zou maar één van deze argumentaties echt nodig zijn, maar soms is het veiliger om het zekere voor het onzekere te nemen (vooral als het publiek onbekend is).

Nevenschikkend samengestelde argumentatie

Dit boek heeft geen literaire kwaliteiten (standpunt)
De stijl vertoont talloze gebreken (argument 1.1)
De dialogen maken een geconstrueerde indruk (argument 1.2)
Het verhaal heeft geen diepgang (argument 1.3)
De opzet is niet erg oorspronkelijk (argument 1.4)

Bij nevenschikkend samengestelde argumentatie is sprake van meer dan één enkelvoudige argumentatie en vormen deze enkelvoudige argumentaties samen een geheel dat als een afdoende verdediging van het omstreden standpunt wordt gepresenteerd. Elk van de enkelvoudige argumentaties afzonderlijk wordt niet als een afdoende verdediging voorgesteld, maar als een onderdeel daarvan.

Onderschikkend samengestelde argumentatie

Bertus moet op zijn kop krijgen (standpunt)
Hij heeft zich niet aan de afspraak gehouden (argument)
Hij heeft zich niet aan de afspraak gehouden (substandpunt)
Hij was niet op tijd aanwezig (subargument)

Bij onderschikkend samengestelde argumentatie is sprake van meer dan één enkelvoudige argumentatie en wordt (een onderdeel van) de argumentatie voor het omstreden standpunt zelf weer als een standpunt beschouwd dat verdediging behoeft en door een andere argumentatie moet worden ondersteund. Naar aanleiding van (verwachte) twijfel aan de argumentatie die in eerste instantie is aangevoerd wordt argumentatie naar voren gebracht die de aanvankelijke argumentatie ondersteunt.

Het ontleden van de argumentatiestructuur

Het ontleden van de argumentatiestructuur van een betoog is dikwijls een hele klus. Gelukkig blijken er woorden en uitdrukkingen te bestaan die niet alleen aangeven dat er van argumentatie of van een standpunt sprake is, maar daarenboven nog aanwijzingen verschaffen omtrent de argumentatiestructuur. Ze geven aan welke argumentatiestructuur het best aan het betoog kan worden toegekend of - wat ook bijzonder nuttig is - welke argumentatiestructuur in elk geval níet aan het betoog moet worden toegekend.

Het gaat hier om woorden en uitdrukkingen die ook andere functies kunnen vervullen, maar die in de context van een argumentatie aanwijzingen vormen voor de argumentatiestructuur. Voorbeelden hiervan zijn ‘overigens’ en ‘trouwens’. Als deze woorden in een argumentatie als verbinding optreden, zal er eerder sprake zijn van een meervoudige argumentatie dan van een nevenschikkend of onderschikkend samengestelde. Ze geven immers aan dat de uitspraken waarop zij betrekking hebben eigenlijk ten overvloede zijn:

Willem kan dat verweerschrift nooit in elkaar hebben gezet.
Hij is absoluut niet op de hoogte van de dingen die er in staan. En hij heeft er trouwens ook geen enkel belang bij.

Een voorbeeld van een zinswending die aangeeft dat er waarschijnlijk géén sprake is van een meervoudige argumentatie is ‘Hiermee is bewezen dat...’. Daarmee duidt men aan dat het voorgaande in zijn geheel als bewijs moet dienen en niet dat er al een aantal gelijkwaardige bewijzen zijn geleverd. Een voorbeeld van een uitdrukking die op nevenschikkend samengestelde argumentatie lijkt te wijzen is ‘temeer daar’, zoals dat nogal eens gebruikt wordt in redactionele commentaren (als plechtigheid troef is):

[p. 19]

De zetel in de Verenigde Naties werd ingenomen door een vertegenwoordiger van het moorddadige Rode Khmer-regime van Pol Pot, dat een groot deel van zijn eigen bevolking liquideerde. Voor de geloofsbrieven van dit genocidebewind stemmen was onzinnig, temeer daar sinds 1979 de Rode Khmer uit Phnom Penn was verdreven en de feitelijke macht in Cambodja grotendeels werd uitgeoefend door de door Hanoi in het zadel geschoten regering van Heng Samrin.

Het standpunt ‘Voor de geloofsbrieven van het Rode Khmer-regime stemmen was onzinnig’ wordt hier verdedigd met de nevenschikkend samengestelde argumentatie ‘Het Rode Khmer-regime liquideerde een groot deel van zijn eigen bevolking’ en ‘De feitelijke macht werd uitgeoefend door de regering van Heng Samrin’.

Van een presentatie als meervoudige argumentatie is hier geen sprake, wat nog wel zou kunnen zijn in het volgende (door ons een beetje ingekorte) voorbeeld:

Voor mannen, die eisen stellen, is alleen het beste goed genoeg:
‘Blue Panther’
overtreft de hoogste verwachtingen!
1. Uiterst komfortabel en toch steeds korrekt. De stof, een merkkwaliteit jersey van 100% diolen/polyester, is in de lengte en in de breedte elastisch en blijft toch zeer goed in vorm.
2. De boord en de riem rekken mee. (...)
3. In vele maten leverbaar. (...)
4. Heren-pantalons in 4 klassieke kleuren en in alle maten.
5. De afwerking laat niets te wensen over. Die is nl. net zo onberispelijk als de stof en bovendien uiterst zorgvuldig gecontroleerd.
6. Deze merk-pantalon krijgt geen kreukels. (...)
7. Het onderhoud is erg eenvoudig. (...)
8. Zo mooi - en zo prettig om te dragen. (...)
9. En al deze voordelen voor een prijs, die zo klein is, dat je hem niet groot genoeg kunt schrijven: 2 broeken in alle maten voor maar f 129,-.

De suggestieve nummering wijst erop dat de schrijver ons een meervoudige argumentatie wil voorzetten, maar de inhoud van sommige afzonderlijke argumentaties (‘In vele maten leverbaar’) maakt het onaannemelijk dat dit werkelijk zijn pretentie is en maakt een interpretatie als nevenschikkend samengestelde argumentatie meer voor de hand liggend. In de punten 1 en 5 is naar onze mening sprake van onderschikkend samengestelde argumentatie, die niet verbaal als zodanig is gemarkeerd. Dat gebeurt bij onderschikkend samengestelde argumentatie trouwens toch minder gauw. In principe begint daarin steeds weer een nieuwe argumentatie (voor een substandpunt) en dan kunnen weer de gewone algemene aanduidingen van argumentatie worden gebruikt (‘want’, ‘omdat’, enzovoort).

Cursus Argumentatieleer

Wij hebben maar een paar voorbeelden gegeven van verbale aanduidingen van de argumentatiestructuur. Veel problemen hebben wij daarbij onbesproken gelaten. Momenteel werken wij met onze collega T. Kruiger aan de samenstelling van een cursus Argumentatieleer waarin wij dieper op deze zaken ingaan. Het eerste deel, Het analyseren van een betoog, zal dit jaar verschijnen. Het zou aardig zijn als er lezers van Onze Taal waren die ons, voordat de cursus ter perse gaat, meer voorbeelden van aanduidingen van de argumentatiestructuur van een betoog zouden kunnen noemen.

F.H. van Eemeren

R. Grootendorst

Instituut voor Neerlandistiek Universiteit van Amsterdam Amsterdam