Onze Taal. Jaargang 50

Wij breiden uit

Valt het u nog op, dat in dit zinnetje het werkwoord uitbreiden intransitief (onovergankelijk), d.w.z. zonder lijdend voorwerp, gebruikt wordt? Of is dit al zo gewoon geworden dat het niet meer de aandacht trekt? Ik heb de indruk dat heel wat werkwoorden hun transitieve karakter verliezen. Is dat zo? Misschien wilt u er eens over nadenken. En als het zo is, hoe komt dat dan? In ‘Onze Taal’ van dec. 1979 heeft M.C. Godschalk het verschijnsel al gesignaleerd en waarschijnlijk niet voor het eerst. Hij gaf er toen twee mooie nieuwe voorbeelden van: presteren en inboeten. Mag ik er toch nog eens op terugkomen?

Als een winkel aankondigt ‘Wij breiden uit’, doet men dit dan omdat de volledige zin (Wij breiden onze zaak uit) te lang zou worden om hem in de beschikbare ruimte te plaatsen? Dan zou dit weer een voorbeeld zijn van taalbederf, althans taalverandering, als gevolg van het maken van reclame of als gevolg van het streven van de ‘media’ om aankondigingen te bekorten opdat de lezer in een oogopslag kan zien waarover het gaat (in krantekoppen, onderschriften bij film en televisie en dergelijke). Of komt het voort uit een algemene neiging om werkwoorden meer en meer zonder lijdend voorwerp te gebruiken?

Een ander voorbeeld is het intransitief gebruik van wijzigen. Tot voor kort werd, zo ver ik weet, dit werkwoord uitsluitend gebruikt met een lijdend voorwerp, maar nu komt men het ook zonder dat tegen, ook in officiële stukken. Dat hindert mij nog, maar binnenkort zal ik er wel aan gewend zijn. Waarom zou men eigenlijk veranderen met of zonder lijdend voorwerp kunnen gebruiken en ‘wijzigen’ alleen met? Het weer verandert, maar de wet wordt veranderd, namelijk door de wetgever. Als men een werkwoord in de lijdende vorm, dus met ‘worden’, kan gebruiken is dat een bewijs dat het omgekeerd, in de bedrijvende vorm, transitief is. Maar men kan mijns inziens niet zeggen, dat het weer wijzigt, wèl dat de wet gewijzigd wordt. Een voorbeeld van een verkeerd gebruik van wijzigen: De minister-president zegt in de Tweede Kamer, dat de door het kabinet gestelde prioriteiten niet wijzigen (Handelingen 1980-81, blz. 3497).

Overleven was vanouds in het Nederlands transitief: men overleeft een ramp; de weduwe heeft haar man overleefd. Onder invloed van het Engels (to survive) gebruikt

[p. 120]

men het sedert enkele jaren intransitief, in de betekenis van: in leven blijven.

Vergroten en verkleinen kunnen mijns inziens alleen met een lijdend voorwerp gebruikt worden, maar onlangs kwam ik het eerste ook al zonder dat tegen. Vergroot de kans op een prijs, als men twee loten koopt in plaats van één? Vreemd genoeg heb ik er geen bezwaar tegen om vermeerderen en verminderen wèl intransitief te gebruiken: Het aantal der immigranten vermeerdert van jaar tot jaar, terwijl dat der emigranten vermindert. Kan men zeggen, dat de betalingsbalans of de toestand van de patiënt verslechtert? Ja, dat kan, al is het een lelijk woord. Ik geloof zelfs, dat ‘verslechteren’ alleen intransitief kan worden gebruikt, dus in de zin van achteruitgaan. Maar waarom kan ‘verbeteren’ dan weer met of zonder lijdend voorwerp? De toestand verbetert, maar ik verbeter het werk van mijn leerling.

Zo zijn er vanouds meer voorbeelden van werkwoorden, die soms met een lijdend voorwerp gebruikt worden en soms zonder dat. Ik sluit de deur, maar op zaterdag sluiten de winkels om 5 uur. Voor werkwoorden die met ver- beginnen en die als het ware een vergelijking inhouden is geen regel aan te geven: sommige zijn duidelijk transitief, zoals verhogen en verlagen, sommige duidelijk intransitief, zoals vervagen (d.w.z. vager worden), weer andere kunnen op beide manieren gebruikt worden. Maar waarom het mij nu gaat is de vraag of hierin een verschuiving is opgetreden en ik meen dat dit inderdaad zo is. Nog een paar voorbeelden:

In het weerbericht kan men horen, dat de depressie opvult. Een artikel over een vakantieplaats deelt mee, dat duizenden Rotterdammers hier recreëren. Volgens de Miljoenennota 1980 versnelt de inflatie en ditzelfde stuk gebruikt ook verhevigen intransitief. Ook matigen komt men tegenwoordig als intransitief werkwoord tegen. En sedert kort is het gewoonte om te zeggen, dat we allemaal moeten inleveren. We maken het ons makkelijk door niet te zeggen wat we zullen moeten inleveren. Een deel van onze welvaart? Waarom zeggen we dat dan niet?

De verschuiving gaat in de richting van het intransitieve gebruik. Anderzijds zijn er ook werkwoorden die vroeger intransitief gebruikt werden, maar nu niet meer. Een aardig voorbeeld is ‘verlossen’. In de eerste helft van de 19de eeuw adverteerde een gelukkige vader: heden verloste mijn geliefde echtgenote van een welgeschapen zoon (of dochter). Later deelde hij mee, dat zij van een zoon of dochter bevallen was. Nog weer later gaven de Heer en Mevrouw samen kennis van de geboorte van een kind en deze formulering is ook al weer helemaal verouderd, maar het woord ‘verlosen’ komt er in elk geval niet meer aan te pas.

Nu we toch over het transitief of intransitief gebruik van werkwoorden praten, raag ik mij af hoe het zit met een bijna altijd intransitief werkwoord als schrikken. Met één lijdend voorwerp ken ik het alleen in verband met gekookte eieren die men onder de koude kraan houdt; men zou verzachten, wachten, dat men die eieren doet schrikken, maar de huisvrouw zegt dat zij ze geschrokken heeft. Daarnaast komt het ook transitief voor niet met één, maar met wee lijdende voorwerpen. Bent u zich nog nooit een aap geschrokken? Zonder ‘zich’ kan dit niet. U kunt wel een aap aan het schrikken maken, maar als u zelf zo schrikt, dat u daardoor een aap geworden bent (althans dat denkt u een ogenblik), dan moet er ‘zich’ tussen. Kunnen taalgeleerden dit uitleggen? Is dat ‘zich’ soms helemaal geen lijdend voorwerp? U kunt zich ook een ongeluk schrikken; zou dat ongeluk dan een lijdend voorwerp zijn? Ik denk van niet, maar ik ben benieuwd naar reacties van deskundigen.

A.F. Schepel, Voorburg