Onze Taal. Jaargang 50

[p. 113]

[Nummer 11]

Onze Samenleving over Taal

Terwijl de aanmeldingen voor ons congres ‘Taal en Samenleving’ binnenstromen en scholieren wedijveren in een taaltoernooi, opent dit laatste nummer voor het congres met een ‘opiniërend redactioneel’, zoals dat tegenwoordig zo fraai heet, om u een breed inzicht te geven in maatschappelijke discussies over taal en taalgebruik.

Is het werkelijk waar dat veel sprekers onze taal zo overmatig waarderen dat ze geen moment bezinnend zwijgen (arme luisteraars)?

Is het werkelijk waar dat veel schrijvers alleen de pen van papier nemen om van hun A-4-tjes een voorlopig voorontwerp-concept-nota bijeen te kopiëren (arme lezers)? Is het werkelijk waar dat veel taalgebruikers geen respect meer hebben voor hun belangrijkste instrument en niet meer verwonderd zijn over onze taal (arme samenleving)?

We zullen zien. We beginnen bij de samenleving, schetsen de opinies en gaan naar ons congres.

Hoe kent een burger de samenleving? Antwoord: door de media. Wordt er over taal bericht in de media? Antwoord: ja er wordt, afgezien van de diverse taalrubrieken, zeer veel over taal bericht. Wat bedoelt u met ‘afgezien van de diverse taalrubrieken’? Antwoord: de taalrubrieken, zoals die van Gravin van Buren eertijds in NRC, Thijs in Trouw, Kweetal in HP, Battus in VN, Paardekooper in Zero enz., zijn uitingen van persoonlijke visies. Het gaat nu om de brede maatschappelijke discussie.

Zijn er typen taalberichten te onderscheiden? Antwoord: ja er zijn zes typen taalberichten te onderscheiden. Bestaat er verband tussen deze typen? Antwoord: amper. Vandaar ook aan het einde van dit artikel een korte inleiding op ons congres aan de hand van drie, reeds in Onze Taal verschenen, voorbereidende artikelen.

Taalberichten in de media

1. Onderwijs

‘Met de taalvaardigheid van de Nederlandse student is het bedroevend gesteld’, aldus - een jaar geleden - het hoofd van de studentenadministratie van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Veel langer geleden al zei Multatuli: ‘Ik heb mij toegelegd op het schrijven van goed Nederlands, maar ik heb schoolgegaan.’ Men dringt aan op spoedcursussen voor aankomende studenten die geen pen meer kunnen vasthouden en geen zin meer kunnen ontleden. De

[p. 114]

EEG schijnt weinig Nederlandse ambtenaren aan te nemen; men geeft de voorkeur aan ambtenaren uit landen waar het taalonderwijs beter is (alle andere EEG-landen). Heeft u de ‘verkennende nota over het moedertaalonderwijs’ van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen al gelezen? Veelzeggend is de titel van deze nota: ‘Er wort steets meer fout gesgrefen’.

Klaagzangen, klaagzangen en nog eens klaagzangen. De lezers van Onze Taal die ons vorige congres hebben bijgewoond (Het Onderwijs in het Nederlands, het Nederlands in het Onderwijs) weten dat er altijd klachten zullen blijven, maar ook... dat het beter kan.

Gelukkig kwam er een krantelezer aan het woord over de fout in het eerste citaat van die klager over taalgebruik. ‘Iets is bedroevend’ of ‘met iets is het droevig gesteld’. Klagers let op uw zaak!

2. Onbegrijpelijk taalgebruik

Vooral in september, en speciaal na de derde dinsdag in die maand, lezen wij berichten van het volgende type.

Steenkolenengels uit de harde sector en welzijnsblabla uit de zachte sector. Helpt het? Neen, elk jaar hebben de berichten dezelfde teneur. Maar goed, de miljoenennota is niet voor ons bedoeld. En wie leest er nu Kamerstukken. Slecht voor je taalgevoel. En toch, wist u dat waarschijnlijk slechts vier procent van de Nederlanders in staat is om met behulp van de voorlichtingsfolder over individuele huursubsidie te bepalen of men in aanmerking komt voor deze subsidie, en zo ja op welk bedrag men dan recht heeft? De oorzaak hierin moet overigens niet alleen worden gezocht in de manier waarop de folder geschreven is, maar ook in het feit dat de regeling zelf erg ingewikkeld is. Wist u, nee dat weet u, dat de minister die nu - demissionair - de scepter zwaait op Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening als ombudsman een lans heeft gebroken voor begrijpelijkheid! Moeten wij als Genootschap dat dit jaar zijn ledental zo zag groeien hier geen vuist maken?

Gelukkig behoeft de overheid het niet alleen te ontgelden. Ook het KNMI heeft het weer zwaar te verduren. Het weerbericht is onbegrijpelijk of wordt verkeerd begrepen, althans volgens sommige onderzoekers. Anderen stellen dat versimpeling onnodig is. Hier en daar mogelijk onbegrip van enige betekenis.

3. De taalunie

Het taalunieverdrag. Volgens sommigen een nietszeggend, tot niets verplichtend cadeautje van Noord aan Zuid. Maar de Vlamingen worden hierdoor diep gegriefd. ‘Wij Vlamingen willen evenals de Walen tot een grotere taal- en cultuurgemeenschap behoren. Daarom hechten wij bijzonder veel waarde aan het Taalunieverdrag’, aldus de Minister van Nederlandse Cultuur in België, mevrouw De Backer bij de ondertekening van dit verdrag.

Wanneer houden wij uit het Noorden nu eens op, dat taaltje ònder ons alleen grappig-patattig te vinden. De toevoeging ‘Zuidnederlands’ in woordenboeken wordt nog steeds als denigrerend ervaren. Waarom niet ‘gewestelijk’? Vanwaar toch die Belgenhoon? Waarom publiceerde een krant het volgende bord uit Antwerpen met een verwijzing naar werkloosheid:

VERBODEN OP HET WERK TE KOMEN!

Ook wij kennen toch gevaarlijke werkterreinen!

4. Dialecten en andere talen

De Friese beweging wordt steeds invloedrijker. De taalsituatie in het Noorden verandert heel sterk. De Grönneger Bond heeft een half miljoen subsidie gevraagd aan de staatssecretaris van Onderwijs en Wetenschappen. Men wil leermiddelen ontwikkelen om in het middelbaar onderwijs het Gronings te onderwijzen.

Zo niet in Arnhem! Daar schamen ze zich nog onder leiding van promovendus Maarten Brandt.

(Zie krantenknipsel 1)

Er worden cursussen georganiseerd om het Ernèms af te leren! Een soort taalkosmetiek dus. Uiteraard zijn de bedoelingen goed. Dialect kan een obstakel vormen voor iemands ‘maatschappelijk functioneren’; een aardig onderwerp voor een proefschrift. Maar waarom een dialect àfleren? Waarom geen tweede taal (bijvoorbeeld de schooltaal, de werktaal) er bijgeleerd? Wie wil er promoveren op verhoging van dialecttolerantie? Ik bedoel het verschijnsel dat wij accenten minder erg zijn gaan vinden en dat een westerling een Drent nu ook wel eens verstândige ding'n heurt beproat'n.

5. Nederengels

Geen ‘pay-tv’ (zie krantenknipsel 2), aldus de voorzitter van de NOS die ‘abonnee-tv’ suggereerde als naam voor extra kanalen die alleen kunnen worden ontvangen door hen die ook extra betalen.

Meestal gaat het andersom: de Engelse benaming is al gangbaar voor men er aan denkt een Nederlands woord te zoeken. Vreemd gaan in onze taal heeft de voorkeur. Wat we van ver halen, vinden we lekker.

Hoe bewaren we onze eigenheid, zonder onnatuurlijk puristisch te worden? In elk geval niet door de veel aangehaalde Franse wet tegen het franglais (1976), De Fransen mogen niet meer spreken van know-how maar moeten ‘savoir-faire’ zeggen, een term die de Angelsaksen lang geleden al aan het Frans ontleenden.

Maar als vèrboden niet helpen, wat dan wel? Zolang een expert deskundiger wordt geacht dan een deskundige vechten wij tevergeefs voor onze windmolens.

6. Men-taal-iteit

In Groningen is onlangs iemand gepromoveerd op Nitrogen metabolism, ofwel stikstof-metabolisme, ofwel stikstofstofwisseling (maar dat klinkt misschien te gewoon, zie ook 5 hierboven). Een van de stellingen bij het proefschrift luidt als volgt:

Verandering van de naam automobiel in oliemobiel zou de energiebewustwording

[p. 115]

Krantenknipsel 1

dienen. (Er stond ‘energie bewustwording’, maar ook dat is Nederengels).

Ziet u verband met het volgende kranteknipsel? (Zie krantenknipsel 3)

In beide gevallen wordt een poging gedaan via een synoniem of een andere zinswending het gedrag te veranderen. Zou het lukken? Ik betwijfel het en verwijs naar discussies over sexistisch taalgebruik. Leden van Man Vrouw Maatschappij en leden van de Vereniging van Vrouwen met een Academische Opleiding stellen voor alle beroepsnamen te neutraliseren opdat

Je hoort nergens geen nette, verzorregde taal
Op de scholen? Ach, lamenielagge...
Daar wordt ampel op uitspraak en spelling gelet
En het opstel schijnt niet meer te maggen
Geen mens kan z'n taal nog, noch ken nog wat lezen
Fatsoendelijke scholen kosten zeker veels te duur
't Is een ontwikkeling die volgens mijn onaverechts moet wezen
Zo krijgt de jeugd toch nooit geen kijk op de cultuur!

't Valt wel mee, zeggen de kenners, maar ik ken d'r echt niet bij
Dat hun de functie van het onderwijs vergeten
Maar hun zijn dus, de geleerden dus, veel kundiger als mij
Dus hun zallen 't dus wel 't beste weten

'k Geef 'ns even een voorbeeldje: neem de premier
Als hij hem z'n opinie wil zeggen
Komt ie altijd met ‘zullie’, dan tul-ie niet meer
Nee, dan moet ik soms even gaan leggen
Mijn school intertijd wou de taal intrigeren
Ze wouden hebben dat er veel werd voorgedeclameerd
Maar als ik naar m'n dochter kijk: wat hun dan nù dan moeten leren
Dan leren hun het tegeswoordig toch verkeerd!
(...)

't Valt wel mee, zeggen de kenners, maar ik ken er dus niet bij
Dat er dus ergens met de pet naar wordt gesmeten
Maar hun zijn dus, de geleerden dus, ervarender als mij
Dus hun zallen 't dus wel 't beste weten

Ik lig me neer bij die geleerden, maar het blijft laag-bij-de-gronds
Dat ik en u voor ouderwets worden versleten
Er is niemand straks die even goed z'n taal beheerst dan ons
Maar aan mijn ken dat dus met worden verweten!
(Of niet dan wel?)

Uit het repertoire van Jasperina de Jong
Tekst: Ivo de Wijs
Muziek: Pieter Nieuwint
Elpee: Thuis Best

Krantenknipsel 2

duidelijk wordt dat elk beroep door een man en een vrouw kan worden uitgeoefend.

Wist u dat enkele jaren geleden een hoogleraar rechtswetenschap heeft voorgesteld de benaming gevangene te veranderen in ‘vergisser’. We zouden dan ook een ‘vergissershuis’ krijgen; vergissen is menselijk nietwaar? Welnu daar kan iedereen het mee eens zijn, wanneer hij naar de Bijlmerbajes kijkt. O zeker, de bedoeling is goed, maar taal werkt zo niet. Anders zouden we nu een ‘gastarbeider’ zeer hoog achten en bij ‘naar het toilet gaan’ alleen aan ‘opmaken’ denken.

Maar toch, wanneer in jeugdlectuur Piet nooit huilt en Marietje snel zenuwachtig is, wordt er met behulp van taal een bepaald wereldbeeld bevestigd. Het blijft een interessante vraag of door ‘Roken Toegestaan’ de niet-rokers normaal worden, of dat ze al in de meerderheid, en daardoor normaal waren en dat daardoor een bordje ‘roken toegestaan’ kan worden voorgesteld.

Krantenknipsel 3

[p. 116]

Volgt taal ‘cultuur’ of is het andersom? Jij bent geen pappa, zei een buurmeisje, want jij verschoont de baby; daarom mag jij geen pappa heten.

Congres

Uiteraard kunnen op ons congres niet al deze berichten aan bod komen. Bovendien moet er nog gelegenheid zijn tot discussie (bijvoorbeeld over de vraag of de hogere standen gebakjes of taartjes eten).

In de voorbereiding op dit congres met zijn algemene titel zijn steeds drie sectoren onderscheiden: de ‘grote’ samenleving (overheid, bedrijfsleven enz.); de ‘kleine’ samenleving (gezin, recreatie enz.) en de media die er onder andere voor zorgen dat de grote en kleine samenleving contact met elkaar houden.

Ter voorbereiding op het congres zijn in Onze Taal drie artikelen gepubliceerd: D. Dolman, Ons parlement en de taal, meinummer; G.L. van Lennep, Aangenaam, juni-nummer; E. Werkman, Een geheim zonder oplossing, oktober-nummer.

In het eerste artikel stelde de heer Dolman dat men in de smeltkroes van de grote samenleving slecht en vervelend spreekt. Hij gaf, vlak voor de verkiezingen, drie wijze lessen voor aankomende kamerleden. Op ons congres zal hij - in deze tijd van kabinetsformaties - spreken over ‘Taal in de politiek’. Op ons congres krijgen we nog een andere spreker uit de grote samenleving: prof. mr. Ch.J. Enschedé, hij zal onder de titel ‘Lekepraat over vaktaal’ ingaan op de moeilijkheden die zich voordoen wanneer de problemen uit de grote samenleving vertaald of verduidelijkt moeten worden voor de kleine samenleving.

Het tweede artikel ‘Aangenaam’ ging vooral over taalcontact in de kleine samenleving: zodra iemand tegen u begint te praten, bent u al met uw registratie begonnen via zijn uiterlijk. Maar van doorslaggevende betekenis is de manier waarop iemand iets zegt, zijn accent, het woordgebruik en pas in de laatste plaats wat hij bedoelt, de inhoud van de zin. Onder de titel Van ta-ta-ta tot taal zal ds. J. Noordmans hierop verder ingaan op ons congres.

Het derde artikel ging over taalgebruik in de media: geheimtaal, aldus Evert Werkman. Maar onze spreker over media op het congres, W. Vaerewijck, heeft oog voor creativiteit: De taal in de media, raakvlakken en parallellen met creatie.

Vier lezingen achter elkaar zou te veel van het goede zijn. Op dit congres zult u ook de prijswinnaars van ons taaltoernooi kunnen horen. Een beroepsspraakwaterval zal optreden en de Haagse Comedie biedt nog een bloemlezing aan uit Stijloefeningen. U had zich nog niet opgegeven? Merkwaardig!

J.R.