Onze Taal. Jaargang 50

Het Rijmschap

Bewaard

Ter zelfmoord trok ik naar de spoordijk op,
kroonde mijn hoofd met rails, deed bielsen
aan:
de aarde dreunt, de helling een vulkaan;
wat nu volgt, dacht ik, schrijf ik niet meer
op.
Vlak voor mij trekken de rails weg, luchtop
de hemel in (..)

Kijkt u zelf maar even na in de/het NRC/Handelsblad van 7 augustus jl. hoe dit sonnet (want dat is het) afloopt. Een al eerder door mij beschreven fenomeen doet zich voor: ik vind een vers mooi, maar neem tegelijkertijd de gebreken ervan haarscherp waar.

De auteur van Bewaard (1954 - heden) licht ons op opvallende wijze. ‘Rijk rijm is’, ik parafraseer H.J.F.M. Lodewicks Literaire Kunst, ‘eerder een teken van armoe dan van rijkdom bij de dichter.’

Rijk rijm of gelijk rijm is een vertrouwd bestanddeel van volks- en kinderrijmen. Het treedt verder op in alle haastig vervaardigde poëzie, vooral rond het St. Nicolaasfeest (Een mooi cadeau/Voor tante Do). Als procédé valt er niet veel mee te beginnen. Men zegt dat rijk rijm een gedicht een volkse toon geeft, maar een noodzaak lijkt het me niet - eerder een flauw excuus achteraf. Bovendien zie ik niet reikhalzend uit naar poëzie met een volkse toon.

Bij vermakelijke en noodlottige opsommingen verleent rijk rijm bijna automatisch hand- en spandiensten:

Zondags bonen, maandags bonen
Dinsdags bonen, woensdags bonen
Donderdags       gepofte       bonen,..
(1869-1945)

Soms tref ik woorden die geen rijmwoord kennen. De toe te passen kunstgreep kan in zo'n geval rijk rijm heten:

Ik zoek een boek van H.H. Polzer
Pee Oo El Zet Ee Er, ja, POLZER!!!!

Zo'n ruk aan de noodrem werkt alleen in een langer gedicht vol prachtige rijmen, en zelfs dan zal iedereen na lezing zeggen: ‘Spielerei’. Inderdaad, rijk rijm is zelden meer dan Spielerei. Het is een vingeroefening voor schrijvers van light verse. Rijk rijmende sonnettisten riskeren de harde kwalificatie: minvermogend!

Ivo de Wijs

[p. 104]

We kunnen wel aannemen dat de tweede regel eigenlijk met het woord Biedt had moeten beginnen, anders zou de term ‘rijmpje’ al helemaal overdreven zijn. Een goed voorbeeld dus van rijk rijm, waarover ik in het algemeen net zo denk als Ivo (en Lodewick). Zijn betoog is echter wat te schetsmatig naar mijn zin. Rijk rijm is aanvaardbaar:

- in slechte poëzie

- in volks-, kinder- en gelegenheidsrijmen (Sinterklaas, jubilea e.d.)

- in popteksten, levensliederen en collectief gezongen werk (carnaval e.a.). Rijm, metrum, zinsbouw en zo meer doen in bovenstaande gevallen namelijk weinig of niets terzake

- onder Franssprekenden (die weten niet beter of het hoort zo) als er een bepaald effect mee beoogd en bereikt wordt.

 

 

Wanneer ik handen van vereerders druk Gebeurt dat gul, en geenszins onder druk Maar allemáál - dat wordt me veel te druk U weet het dus; het staat hier nu in druk

Herhaling van een lettercombinatie, telkens met andere betekenis - Baden, baden (van bidden), aubaden, baden (onbep. wijs) - of op zijn minst van een klank - Hugenoot, genood, genoot (van genieten), disgenoot - is avontuurlijker dan herhaling van een begrip als bonen, al rechtvaardigt in Ivo's voorbeeld het effect de gelijkheid. Buiten deze categorie mijdt de vakman rijk rijm als de pest. Hij is ook huiverig voor twijfelgevallen. Postuur wordt afgebroken pos-tuur, mag dus rijmen op bestuur en niet op montuur. Maar zulke onduidelijke situaties kunnen beter achterwege blijven. Spijt-respijt, halfluid-gefluit, dat soort rijm leunt te dicht tegen rijk aan. Ja, zelfs onderstaand natuurbeeld, hoe lieflijk ook, moet rijmtechnisch door de mand vallen.

Ei, hoort ge niet een zoet gesuis?

Het is de minneroep eens uis

H.H. Polzer