Onze Taal. Jaargang 50

Van Woord tot Woord
Tellen tot tien X tien X tien...

In eerdere afleveringen van deze serie over onze getallen (op pagina 13-14 en 29 van deze jaargang) heb ik gesproken over het nog niet abstracte rekenen: het tellen in/op vingers en handen. Ik heb gezegd dat vier in zijn oudste vorm ‘rij van vier spitsen’ kan hebben betekend. Daarmee worden de vier vingers van de hand bedoeld. Vier is een oud grensgetal: aan een hand zitten maar vier echte vingers en ook bij een handbreedte telt de duim niet mee. Vijf is een hele hand en vormt dus een ander grensgetal.

De oorsprong van het woord acht sluit aan bij die van vier. De oervorm van acht moet oktou geweest zijn. Het Latijnse octo - waarvan octaaf een afleiding is - zit nog dicht bij die oervorm. Als uitgang heeft oktou een zogenaamde ‘dualis’ die aangeeft dat het om een tweetal gaat. De wortel ok betekent ‘spits’. Het Duitse woord Ecke (hoek) en het Nederlandse egge (zelfkant; scherpe zijde) zijn van deze wortel afgeleid. Oktou/acht wil dus zeggen: twee rijen van spitsen of twee hoeken van knokkels; twee groepen van vier vingers.

De namen van de getallen één tot en met vijf zijn niet erg gemakkelijk te verklaren, maar er zijn wel wat aannemelijke hypotheses. Deze heb ik vermeld op de pagina's waarnaar hierboven verwezen wordt. Acht laat zich, zoals we zojuist hebben gezien, vrij eenvoudig uitleggen als sprong naar de tweede groep van vier. Een probleem vormen zes en zeven. Opmerkelijk is dat deze woorden zoveel lijken op hun pendanten in de Semitische talen, b.v. Hebreeuws šeš en Assyrisch šišša voor ‘zes’ en Hebreeuws šeba, Assyrisch sibi en Arabisch sabun voor ‘zeven’. Men vermoedt dan ook dat de Indogermaanse namen van deze tussenliggende getallen aan een Semitische taal zijn ontleend.

Het woord negen is verwant met nieuw. In het Nederlands kun je dat niet zo duidelijk meer zien, maar in bijvoorbeeld het Duits (neun - neu) en het Frans (neuf - neuf) wel. Negen is het nieuwe getal na de tweede groep van vier, na de tweede hand zonder duimen. Bij de tien krijgen we de tweede volledige hand. Het woord tien heb ik al terloops behandeld en ik heb ook het verband met de tientallen (op itig) aangegeven (zie pagina 29), maar er is nog veel meer over te zeggen.

Een oude vorm van tien is tehen en een nog oudere tehun(t) of techun(t). Deze is in tweeën te delen: te- en (c)hunt. Men veronderstelt dat te- afkomstig is van twee: de -w- is verdwenen, zoals dat ook is gebeurd bij tussen (vergelijk Duits zwischen) en bij de uitspraak van het Engelse two. Hunt/hund zou een nevenvorm zijn van hant/hand. Twee handen: twee grijpers met tien vingers. Hand is misschien een oude aflei-

[p. 99]

ding van een werkwoord dat ‘te pakken krijgen, grijpen’ betekende en dat voortleeft in het Engelse (to) hunt en het Zweedse (att) hinna.

Dat in een tientallig stelsel ook de hogere grensgetallen hun naam van tien zullen afleiden valt te verwachten. Honderd is het tiende tiental van tien. In het Engels luidt het hund-red ‘honderd-tal’. Hund is een onderdeel van te-hund. Red betekent ‘getal’ en is verwant met rede en het Latijnse ratio.

De volgende mijlpaal is duizend. Dit woord is ontstaan uit dui-s-hunt met als tweede gedeelte het zo langzamerhand bekende - hunt. Dui- betekent ‘gezwollen, krachtig, sterk’ en vormt ook een bestanddeel van dui(m), de krachtige, dikke vinger. Dui(m) is te vergelijken met het Latijnse tu(mor) ‘zwelling’. Duizend is dus een benaming voor het extra grote honderdtal.

Boven de duizend begint het ons te duizelen. Voor hogere getallen hebben we dan ook eigenlijk geen naam. Miljoen (met als uitwassen biljoen en triljoen) en miljard zijn kunstmatig gevormde woorden. Een miljoen is een opgeblazen mille! Zoals een Italiaanse salone een grote sala, een deftige zaal is, en een padrone een machtige padre, een supervader, een beschermheer, zo ontstond in het Italiaans het woord millione voor het veelvoud van duizend. Het miljard is een Franse uitvinding uit de zeventiende eeuw. Ook hier is het grondwoord mille: duizend.

Tien maal tien maal tien maal tien maal tien... Alleen met een rekenmachine kun je alsmaar doorgaan. U interesseert het waarschijnlijk meer hoe het nu zit met elf en twaalf, met dozijn, met gros en met snees. Daarover een volgende keer.

Marlies Philippa