Onze Taal. Jaargang 50

[p. 61]

[Nummer 6]

Aangenaam

Zodra iemand tegen u begint te praten, bent u al met uw registratie begonnen via zijn uiterlijk, maar van doorslaggevende betekenis is de manier waarop iemand iets zegt, zijn accent, het woordgebruik en pas in de laatste plaats wat hij bedoelt, de inhoud van de zin.

Over die registratie wil ik het hebben.

Wie in de zeventiende eeuw een ambacht uitoefende, droeg een soort uniform: een costuum, overhemd en schoenen die in overeenstemming waren met het beroep, en de functie of rang in dat beroep. Een zilveren gesp op de schoen i.p.v. een gouden, of van een iets afwijkend model, werd als modieus gezien, of juist als conservatief. Op de beroemde groepsschilderijen zien we dat zelfs de haardracht, de snor en het sikje eenvormig waren voor de groep.

Britse havenarbeiders droegen onder geen beding een overall, noch een trui. Onder de meest smerige werkomstandigheden werden jasjes gedragen, jasjes van een pak, en een broek van een pak, maar meestal niet van hetzelfde pak.

Op de zaak waar ik werkte werd geen tweed gedragen, tenzij men 's middags naar de races ging, op zaterdag dus. Toen ik een bolhoed kocht in mijn onwetendheid, paste het hele kantoor hem, maar wel werd me te kennen gegeven dat een bolhoed voorbehouden was aan botenbazen (een rang lager) en reders (een rang hoger). Een superintendent droeg eigenlijk geen bolhoed.

Het is wel zeker dat er bij de gildes in de middeleeuwen een jargon gebruikt werd, omdat elk vak, in kleding en taalgebruik, een samenzwering was tegen leken.

Uiterlijk is langzamerhand geen maatstaf meer, hoewel voor kenners nog veel op te merken valt. We zien dat Danny Kaye, om indruk te maken, een jasje plus das aantrekt, maar tevens Adidas-schoenen, om de jeugd en de ‘gewone’ man te paaien. Hij had bij wijze van spreken net zo goed zwarte gympies aan kunnen doen, want Adidas is het net niet meer.

Het is Nike.

Hij loopt dus, letterlijk, achter.

Accenten

Naast het gebruikte jargon valt, en viel ook vroeger, het accent op. Registratie via het accent zal wel altijd van belang zijn geweest. Anderzijds zien we dat er soms de neiging is om, terwille van de registratie, een accent na te bootsen, aan te meten. Ik bedoel dit: bij de Chinese Opera (die overigens met Opera net zo weinig van doen heeft als de Grand Old Opry) heeft de clown een vaststaand accent. Bij de Commedia dell'Arte spreekt de hansworst, de Arlecchino, in het accent van Bergamo, want daar komen de domoors vandaan. Dat hij niet dom ís, vormt de frappe, de onverwachte wending.

De eerste Engelse komieken, de stand up comedians, spraken vrijwel zonder uitzondering met een Noordelijk accent. Vlak voor de oorlog en in de vijftiger jaren bestond er een cabaret-Gronings, een van het echte Gronings afgeleid ‘leuk’ accent, te vergelijken met het van de Chinese keuken afgeleide Chinese eten dat we in Nederland voorgeschoteld krijgen. Het accent en het eten zijn aangepast aan de heersende smaak. Een van degenen die veel bijdroeg aan het cabaret-Gronings is Corry Vonk. Wim Kan daarentegen sprak nooit Gronings maar een eigengemaakt randstadplat, Haags noch Amsterdams.

Ontegenzeggelijk is het spreken met een afwijkend accent van invloed op de registratie. Een Limburgse tongval roept een ander beeld op dan het afgemeten Drents. Als Boer Koekoek zei: ‘En nu kunn'n ze wel aankoom'n met allerlei geleerde woord'n...’ won hij stemm'n. Hij was dan de eenvoudige man die het ‘gewoon’ zei; een eenvoudige boer uit Hollandsche Veld, dus dat ‘zat wel goed’. Meteen betrouwbaar. Pas later, veel later, kwam daar de klad in, maar tot die tijd was zelfs de Tweede Kamer verdeeld in mensen die het a priori een aanfluiting vonden dat zulk een Hadjememaar een zetel had, en verlichte geesten die toch boereslimheid ontdekten in de kamerkomiek. De verhongerende

[p. 62]

pony (die misschien niet eens van hem was) deed pas de rijen sluiten.

Het berust allemaal op ingewortelde vooroordelen waaraan haast niemand ontkomt. Hitler schreeuwde, en ook nog in het Duits, en dat was voor veel Nederlanders onverteerbaar. Maar hij was aardig voor zijn hond.

Nog steeds heeft iemand met een Duits accent een nadeel ten opzichte van iemand met bijvoorbeeld een Engels accent, niettegenstaande de gevreesde Britse voetbalfans. Zweden die Denemarken bezoeken willen wel eens Engels spreken, net als sommige Duitsers in Zandvoort.

Een Nederlands accent in Duitsland strekt echter tot voordeel: buiten Rudi Carrell en de Kaasmeisjes zijn er nog een stuk of drie televisie-presentatoren die met een onvervalst (maar zorgvuldig onderhouden) Nederlands accent spreken.

Engelse zangeressen in Frankrijk spreken vaak perfect Frans maar zingen met een zwaar accent. Autochtone zangers en zangeressen proberen het vaak te vinden in het accent van Tino Rossi, gebaseerd op de gedachte dat Italianen altijd goed kunnen zingen (en inderdaad hebben Frank Sinatra en Dean Martin geen enkel succes in dat land).

In vrijwel alle landen wordt nog steeds nauwkeurig gelet op het accent van de spreker. Het feit dat Giscard d'Estaing een naam erbij heeft gekocht doet zijn gegoede middenstandsaccent geen goed. Men moet normaal sterk in zijn schoenen staan om zich een uitgesproken tongval-van-huisuit te kunnen veroorloven. G.B. Shaw zei zo weinig mogelijk - zijn geluid paste niet bij een groot schrijver.

Jargon

Ik assisteerde vroeger een professor uit Zürich, die goed Nederlands sprak maar dat nooit deed. Slechts af en toe werd hij gebruikt; dan werd hij als een stuk zwaar geschut in stelling gebracht, op vergaderingen. Tot het einde toe hield hij zijn mond, maar zat er wel hevig als de Zwitserse geleerde bij: duur maar slechtzittend pak, foute das, overhemdkraag iets scheef, prachtige witte lokken en een bril zonder montuur.

Soms noteerde hij iets met een dun, zilveren vulpotlood en als het bijna afgelopen was vroeg hij zacht het woord, waarop hij enige kryptische volzinnen uitte in een rond gesproken Engels met een zwaar Zwitsers accent. Vervolgens was iedereen plat. Dit was het. De waarheid. Wàt hij zei deed er in het geheel niet toe.

Wie professor Diepenhorst aanhoort weet meteen dat hij niet van doen heeft met iemand van de straat. Als ik in een radiouitzending over de kraakbeweging iemand hoor hakkelen met veel eh's, weet-je-wel, ik bedoel, en het woord woning in plaats van huis, dan weet ik dat dat niet wethouder Wolffensperger is, maar een kraker. Het slimste wat de kraakbeweging had kunnen doen was bijvoorbeeld de ex-officier van Justitie Heukels als woordvoerder nemen, met een krakend accent en een justitieel woordgebruik. Dan was iedereen rechtop gaan zitten. Dan was er geluisterd. Waar in het geheel niet naar geluisterd wordt is woordgebruik als van wethouder Heerma, eveneens uit Amsterdam, die volgens Paroolverslaggever F.H. binnen een kwartier de volgende stukken debiteerde: een stuk analyse, een stuk haalbaarheid, een stuk beleidskader, een stuk financiële planning, een stuk huisvesting kleine bedrijven, een stuk feitelijke financieel-technische gegevens, een stuk mobiliteit en een stuk discrepantie, plus, in datzelfde kwartier, de uitdrukkingen ‘Ik zal het regeltechnisch overleggen’, ‘het is complementair aan de activiteiten die daar zijn geweest’, ‘jongeren moeten plaatsbaarder worden’, ‘driemaal incidenteel is structureel’, ‘souplesse in het verdelingsvraagstuk’ en ‘het totale plaatje van het jaarverslag’.

Verenigingstaal

Hiermee kom ik op het fenomeen dat bepaalde beroepen (en dan bedoel ik even niet komieken of cabaretiers) zich een woordgebruik aanmeten dat wel kenmerkend is voor hun groep, maar dat is afgeleid van een andere groep.

Het is gebleken dat sedert de oorlog vakbondsbestuurders een soort deftige taal zijn gaan spreken. Dit verschijnsel beperkt zich niet tot Nederland. Peter Sellers gaf er een prachtig voorbeeld van in de film I'm Allright, Jack, waarin hij een shopsteward uitbeeldt (in ondertitels wel eens vertaald als winkelchef). Dat ambtenaren ambtelijke taal gebruiken is niet nieuw, maar het lijkt haast of er een verenigingstaai komt, gebruikt door alle mensen die zich verenigen in groepen, zoals groepen die eisen stellen (aan de gemeente of aan de regering), of Wij Vrouwen Eisen, BBK-vertegenwoordigers, Ban-de-Bom groepen, Stop-groepen, uitwaaierend naar praatgroepen, inspraak-groepen, sit-ins en teach-ins. Ook de meeste welzijnswerkers spreken die omfloerste taal.

Bij die taal hoort ook een accent.

Platte uitspraak, dure woorden

Hoe dichter men bij ‘de basis’ wil zijn, hoe slordiger men moet spreken, een soort ‘tof’ accent, ook door veel jongeren gehanteerd. Dit is de taal van veelvuldig ‘eh’, ‘ik bedoel’ en ‘op een gegeven moment’, merkwaardig genoeg hebbelijkheden voortkomend uit het woordgebruik van een ‘nettere’ klasse. Toch worden bepaalde platte accenten aangehouden, vooral in de klinkers, terwijl men in de medeklinkers weer overcorrect wil zijn: politie met een t maar met een platte o, suiker met een z maar met een nasale ui (geboren uit de angst de ‘platte’ s te gebruiken). Naast ‘dat heb’ worden ook ‘dure’ woorden als ‘momenteel’, ‘volkomen’, ‘overkomen op’ en ‘met name’ gebruikt, waarbij het merkwaardige is dat juist een dergelijk ‘duur’ woordgebruik de meest duidelijke aanwijzing vormt voor iemands achtergrond. En ook dit geldt evenzo in Duitsland, Engeland en Frankrijk.

Terwijl de ‘duurdere’ spreker bij voorkeur het eenvoudige woord zal kiezen, grijpt de ‘plattere’ spreker juist naar het duurdere woord. Vergelijk aldus ‘Jan, niet op het kleed morsen’ met ‘Jonathan, niet knoeien op het tapijt’.

Woorden als woning, costuum, pantalon, toilet, telefonisch in gesprek, de professor, meester zo en zo, de heer en de wagen zijn, om het maar eens in het Engels (gevaarlijk! in dit blad!) te zeggen a dead give-away.

Het beoogde effect, voor beide groepen, is tegengesteld. Maar niet bij iedereen, want iedereen interpreteert de registratie anders.

Gelukkig maar.

G.L. van Lennep

columnist

Amsterdam