Onze Taal. Jaargang 50

Boekbespreking
Taalbeheersing als retorica

Bij uitgeverij Xeno verscheen in de serie ‘Vlugschriften op het gebied van de taalbeheersing van het Nederlands’, van Peter van Lint het boek Vormen van Taalverkeer. Een elementaire inleiding in de leer van de verstandhoudingsmiddelen. De mondelinge vormen.

In dit boek geeft Van Lint, die wetenschappelijk medewerker voor taalbeheersing is in Groningen, zijn visie op het vak taalbeheersing. Het boek is een inleiding in een theorie van gespreksvormen en tegelijk een soort praktische handleiding voor het beoefenen van die gespreksvormen.

Wat is taalbeheersing?

Taalbeheersing wordt als vak o.a. gedoceerd binnen de universitaire en niet-universitaire opleidingen Nederlands. Over wat het vak moet inhouden bestaat niet veel eenstemmigheid: is het bijv. vaardigheidstraining, d.w.z. proberen te bereiken dat a.s. leraren Nederlands in staat zijn optimaal gebruik te maken van hun taalvermogen, of moet het gaan om het verkrijgen van inzicht in ‘talige processen’? Het objekt van taalbeheersing, daar kunnen we het wel over eens zijn, is het funktioneren van taal tussen mensen. Van Lint spreekt van taalverkeer, je zou ook kunnen spreken van taalgebruik, maar die term vind ik misleidend, omdat taal daarin naar voren komt als een instrument dat je kunt hanteren en dat a.h.w. al bestaat onafhankelijk van de realisatie door jezelf en anderen. Alsof taal niet veel meer is dan alleen maar kommunikatiemiddel...

Hoe het ook zij, het objekt van taalbeheersing is dermate omvangrijk dat het vak nauwelijks grenzen lijkt te hebben, de praktijk is dat je je binnen de taalbeheersing kunt bezighouden met een kursus schriftelijk rapporteren, maar net zo goed met een onderzoek naar het verband tussen taalgebruik in de schoolklas en schoolsucces.

Voor Van Lint valt taalbeheersing samen met ‘retorica’: ‘het vak dat zich bezig houdt met de menselijke kommunikatie in alle vormen, manieren en niveaus’. (p. 5) Hij spitst dat dan toe op talige verstandhoudingssystemen, vormen van taalverkeer. Retorica heeft volgens hem een praktische en een theoretische (wetenschappelijke) doelstelling. De praktische doelstelling is de vergroting van de vaardigheid in kommunikatie van de beoefenaars; de theoretische is de formulering, beschrijving, klassifikatie en verklaring van ‘de problemen die zich voordoen bij de studie van de vormen van taalverkeer’. (p.7).

Van Lint ziet de (theoretische) retorica als een op de maatschapij en de maatschappelijke problemen gerichte wetenschap. Hij vindt dat daarbij de aandacht vooral moet liggen op de zwakkere groepen. Hij noemt: werklozen, buitenlandse gastarbeiders, vrouwen, ouderen. ‘Het gaat om de emancipatie van die groepen’, zegt hij. (p.11)

Retorica moet dus een bijdrage leveren aan het opheffen van misstanden in de maatschappij. Hoe? De enige manier die ik in dit verband kan bedenken is de aandacht richten op de kommunikatieve processen en de situatie van de genoemde groepen, dus: studie maken van gesprekken van vrouwen, gastarbeiders en ouderen en ze gesprekstrainingen geven. In dit boek is echter niets te vinden dat inhoud geeft aan deze intentieverklaring, nergens wordt dit streven naar maatschappijverbetering ook maar enigszins konkreet gemaakt. Of het moet zijn in uitspraken als: ‘het naar de mond praten is onaanvaardbaar in een gesocialiseerde struktuur.’ (p. 165)

Pavlov

Bij de behandeling van de mondelinge vormen van taalverkeer gaat Van Lint uit van het tweegesprek als basisvorm. Het tweegesprek (dialoog) kan worden geanalyseerd met behulp van een beurtwisselingsmodel: het meest essentiële van de dialoog is het feit dat twee mensen gedurende enige tijd met elkaar in interaktie zijn, waarbij ze om de beurt spreken en luisteren, terwijl ze intussen teksten produceren en verwerken. Het model dat Van Lint konstrueert voor de beurtwisseling in gesprekken is eigenlijk niets anders dan het oude stimulus-responsmodel uit de stroming van het behaviorisme. Tussen twee personen A en B gaat dat zo: A produceert een uiting, dat is voor B een invitatie om te reageren (de stimulus). B reageert met een uiting, (de respons) waarop A een nieuwe uiting produceert, een nieuwe invitatie waarop B weer moet reageren enz. enz. Een kombinatie van een invitatie en een reaktie heet een koppel. Een gesprek bestaat dus uit een aantal koppels.

Het stimulus-responsmodel is wellicht zeer geschikt voor de beschrijving van het gedrag van het beroemde hondje van Pavlov, het schiet wezenlijk tekort voor de

[p. 57]

beschrijving van het interaktieproces in gesprekken. Het wezenlijke van interaktie is juist dat het gedrag van de ander mijn eigen gedrag beïnvloedt tijdens de manifestatie van dat gedrag, m.a.w.: het gedrag van mijn gesprekspartner tijdens het uitspreken van mijn tekst (of zelfs al voor ik begin te praten) beïnvloedt vorm en inhoud van die tekst. Interaktie is niet alleen om de beurt reageren.

Theorie en praktijk

Nadat Van Lint zijn visie heeft gegeven op inhoud en doelstelling van de retorica, gaat hij over op de behandeling van de theorie van de verschillende vormen van taalverkeer. Hij onderscheidt daarbij drie deeltheorieën: een genretheorie, een spelregeltheorie (volgens welke regels moet een genre gekonstrueerd/beoefend worden) en een theorie van strategieën (hoe kun je je doel bereiken). Achtereenvolgens komen dan de drie hoofdgroepen aan de orde: de dialoog theoretisch en praktisch, de polyloog theoretisch en praktisch en de monoloog theoretisch en praktisch. Polyloog en monoloog worden beschreven als varianten van de dialoog. In de afdeling die gaat over de dialoog theoretisch, komen o.a. aan de orde: de genres, de transcriptie, een analysemodel dat zijn weerslag vindt in een analyseformulier. Het hoofdstuk ‘de dialoog praktisch’ bevat aanwijzingen hoe de verschillende dialogische vormen moeten worden beoefend. Eerst gaat Van Lint in op de vraag wanneer je kunt spreken van een geslaagde dialoog. Hij noemt zes voorwaarden, die erop neerkomen dat er sprake moet zijn van evenwichtigheid in machtspositie tussen de gesprekspartners, in het aantal beurten dat ieder krijgt en in de middelen die de partners gebruiken om hun doel te bereiken. Op basis van deze geslaagdheidseisen volgen praktische aanwijzingen: blijf niet te lang zelf aan het

... gaat het centrale element van de boodschap overstemmen

woord, maak geen gebruik van ‘verbaal geweld’ etc. Dit soort aanwijzingen kun je in vrijwel ieder boekje over hoe je gesprekken moet voeren vinden. De praktische aanwijzingen vertonen geen duidelijke relatie met de theorie. Het zijn over het algemeen voorschriften van ‘het gezond verstand’, ‘richtlijnen die eigenlijk vanzelfsprekend zijn’, konstateert Van Lint zelf (p. 122).

Aan het slot van iedere afdeling is een vragenlijstje toegevoegd, dat bedoeld is als hulp bij de analyse. De vragen zijn in hun simpelheid echter niet altijd eenvoudig te beantwoorden; bijv.: ‘wat is de doelstelling van het gesprek?’

Bezwaar

Een belangrijk bezwaar van dit boek vind ik de zwaarwichtigheid van de theorie (vooral in het gebruik van termen) en de oppervlakkigheid en het voor de hand liggende van de praktische aanwijzingen. Het theoretisch gedeelte bestaat uit vrij simpele, vaak heel juiste konstateringen, die echter door de terminologie die gebruikt wordt, tot een moeilijk te begrijpen brij worden ‘opgeklopt’. Een voorbeeld: op pag. 136 bespreekt Van Lint het feit dat een vergadering een beperkte duur heeft, waardoor, als er veel mensen zijn die in die vergadering iets willen zeggen, er per deelnemer gemiddeld lang geluisterd moet worden en maar kort kan worden gesproken. Van Lint zegt het zo:

‘Hoe meer agonisten er zijn, hoe minder spreekbeurttijd er gemiddeld per deelnemer beschikbaar is, en tot hoe meer luistertijd de agonisten zich verplichten. Het is duidelijk dat bij monopolisering van spreekbeurttijd of eenzijdig gehonoreerde claims de spreekbeurttijd van de andere agonisten evenredig afneemt.’

De illustraties in het boek zijn van Rix Wierenga. Ze zijn nogal ongewoon. Soms vertonen ze een artistieke onbeholpenheid die de gortdroge theorie van Van Lint een beetje doorbreekt. Soms zijn ze alleen maar knullig.

Het boek kost f 41,- en is te bestellen via de boekhandel of rechtstreeks bij de uitgever.

Tieme van Dijk

Vrije Universiteit, Amsterdam