Onze Taal. Jaargang 50

Reacties

‘Taal is verboden’

Met grote belangstelling heb ik het artikel ‘Taal is verboden’ in Onze Taal van februari/maart 1981 gelezen. De kengebieden die in dit artikel worden aangeraakt, beslaan een zo uitgebreid terrein dat het onmogelijk is er een reactie-in-het-algemeen op te geven.

Op twee punten van het artikel wil ik graag zeer kort ingaan.

1. ‘Chomsky's vurig verdedigde stelling dat er een universele grammatica is, die de structuur weergeeft van alles wat de mens kan weten’. Deze universele grammatica is de mens - alle mensen dus - ingeboren. En omdat we hier iets hebben dat ‘van alle mensen’ is, zou de algemene taalwetenschap wel eens een belangrijke bijdrage kunnen leveren tot de kennis van het wezen van de mens.

Dit idee heeft de attractie van de eenvoud - en ik bedoel dit niet spottend. Het spreekt ook mij wel aan. Echter, de wijze waarop Chomsky daarna de taal te lijf gaat in een poging om de algemene taalwetenschap te ‘verheffen’ tot een exacte wetenschap, lijkt mij dodelijk. Dat is geen wetenschappelijke behandeling meer, dat lijkt meer op vivisectie met dodelijke afloop. Sterker nog: het is niet eens echt vivisectie, want wat Chomsky tot voorwerp van zijn onderzoek maakt, is niet levende taal, zelfs niet een ‘dode taal’, neen, het is een dood ding; en dan zie ik géén overeenkomst met de medische wetenschap, want dié onderzoekt lijken van wezens die althans eens geleefd hebben, en die maakt een kans uit dat onderzoek nuttige dingen op haar gebied te leren. (Men leze eens: ‘The New Grammarians ‘Funeral’ van Ian Robinson.)

En dit brengt mij op mijn tweede punt.

2. Mevrouw Balk-Smit Duyzentkunst schrijft - duidelijk laatdunkend - over: Het modieuze dogma (alles hangt met alles samen) dat een verbod betekent op 's mensen meest wezenlijke vermogen: te kunnen denken enz...

Ik heb daar begrip voor. Zonder het isoleren van groepen van verschijnselen en zaken kan van wetenschappelijk onderzoek geen sprake zijn. Ik heb ook begrip voor haar gebruik van het woord ‘modieus’ in deze zin. Ik zou er echter toch eens op willen wijzen dat dat ‘dogma’, ‘alles doorwáárt alles’, júist is - al wordt het dan misbruikt door ‘vaagdenkers’. En dat het nú de tijd is, juist die juistheid eens naar voren te schuiven. Nú, nu het natuurwetenschappelijk denken aan alle andere denken ten voorbeeld wordt gesteld - omdat het zo nuttig, zo zegenrijk voor de mensheid is geweest... Het tellen en meten, het kwantificeren tot de dood erop volgt - ook in wetenschappen die zich daartoe maar zeer beperkt lenen - verhief de onderzoeker immers vér boven de medicijnman van de indianenstam! Tenminste dat lijkt/leek zo.

En het was de taal - en de taal in de eerste, tweede en derde plaats - die deze ontwikkeling van de wetenschap mogelijk maakte. De wetenschap die de werkelijkheid bestudeert.

Tegelijkertijd was het echter ook de taal die die werkelijkheid eerst onherkenbaar verminkte. De taal die leidde tot de ‘ontoelaatbare’ verbrokkeling van het proces dat de werkelijkheid in wezen is. De taal die voor dingen en gebeurtenissen een woord gaf. Een woord waarmee we dingen en gebeurtenissen konden isoleren en in vakjes onderbrengen. Zó, dat we blind werden voor de totale samenhangende werkelijkheid zoals die zich aan ons voordeed, voordat we haar in woorden, in stukken gehakt hadden. Men hoeft geen ‘vaagdenker’ te zijn om áchter de verbrokkeling door de taal een open oog te houden voor de werkelijkheid, voor het continue proces, het proces zonder coupures, het proces dat niet ‘getrapt’, doch ‘Stufenlos’, verloopt.

Taal gebruiken, wil zeggen: de werkelijkheid ‘ontoelaatbaar’ in stukken hakken. Taal gebruiken is óók vivisectie-met-dodelijke-afloop plegen.

De taal is het grootste menselijke cultuur-goed.

De taal brengt communicatie pas op echt menselijk niveau.

De taal is een zegen... Enerzijds.

Anderzijds is de taal een vloek en een gevangenis, waaruit de dichter zich enigszins vermag te bevrijden.

De taal heeft ons het zicht op de volstrekt continue werkelijkheid ontnomen. Elk woord is een uitsnijding uit die werkelijkheid - maar snijden blijft een gevaarlijke bezigheid.

Het is misschien wel goed, in Onze Taal ook dit aspect van ‘taal’ eens op de voorgrond te schuiven.

F. Vetter, Heemstede

Naschrift

In mijn artikel valt de nadruk inderdaad op het onnadenkend vasthouden aan het ‘dogma’ dat, vooral in onderwijskringen, tot een anti-mens-mentaliteit dreigt te leiden. Aan het feit dat, zoals de heer (?) Vetter schrijft, het isoleren van verschijnselen hetzelfde dodelijke gevolg kan hebben als dat onnadenkend vasthouden, moet eveneens dringend aandacht worden besteed.

[p. 53]

Dat, ondanks Chomsky's veelbelovende stelling, juist die laatste anti-mens-mentaliteit ten uiterste wordt bevorderd door de generatieve grammatica, zie ik maar al te goed in. Het vaagdenken is dáártegen een protest, maar geen gelukkig protest.

Het ziet ernaar uit dat drs. Vetter en ik het zeer eens zijn, zoals ook blijkt uit zijn opmerking over ‘de dichter’ en één van mijn zeven stellingen (O.T., nov. 1980, p. 107):

‘De belangrijkste taalgebruikers zijn de dichters’, wat, naar mijn overtuiging, de taalwetenschap ter harte moet nemen.

Frida Balk-Smit Duyzentkunst hoogleraar taalkunde Universiteit van Amsterdam

Huishouden

‘De kinderen vonden het leuk om zelf eens te huishouden’. Aan deze zin, die trouwens uit de pen van een neerlandicus gevloeid is, zal wel niemand aanstoot nemen.

Dit gebruik van huishouden als onscheidbaar werkwoord is naar alle schijn ontstaan uit de al dan niet bewuste wens om de andere, ‘akelige’ betekenis van het scheidbare huishouden meteen te elimineren. Want een zin als de volgende: ‘Tijdens de afwezigheid van de ouders hebben de kinderen behoorlijk weten huis te houden’ is, naar gelang men ‘behoorlijk’ serieus of ironisch bedoelt, voor twee radicaal uiteenlopende interpretaties vatbaar.

Nu is huishouden als onscheidbaar werkwoord nog in twee opzichten merkwaardig.

1) Het komt, naar ik meen, alleen voor in de onbepaalde wijs. Een verleden deelwoord als gehuishoud zou op zichzelf niet afschuwelijker zijn dan gebeeldhouwd of geglimlacht, om maar niet te spreken van het vooral in Vlaanderen zo gangbare gebloemleest, maar het bestaat nu eenmaal niet.

2) Het onscheidbare huishouden wordt noch door Van Dale noch door Koenen-Endepols gesignaleerd. Het WNT geeft daar één voorbeeld van, maar dan in ander verband, als synoniem van ‘wonen’: ‘Hy huishoudt met een zyner broeders’ (naast: ‘Hy houdt met zyne zuster... huis’), VI, 1233.

P. Brachin, Parijs

Marinejargon

Naar aanleiding van het artikel ‘Spijkers op laag water’ van D. de Vries, over Nederlandse woorden, afkomstig uit Indonesische talen, wil ik het volgende onder uw aandacht brengen. In het jargon van de (oudere) marinemensen zijn veel Maleise woorden - of verbasteringen daarvan - opgenomen. Enkele voorbeelden zijn:

‘kakken tekort’ iets doen, - ergens heen gaan; kakken komt van ‘kaki’ = voet of been; wil dus zeggen snel(voetig) iets regelen;

de ‘jas toetoep’ is de gesloten uniformjas, gedragen in de tropen (tutup of toetoep = dicht);

‘habis’; ‘... en voor de rest (h)abis’ = op, afgelopen, uit;

als er chocolademelk wordt geschonken, dan is er ‘poeroet aan de bak’ (poeroet = chocolademelk);

‘en toen begon het zachtjes te oetjangen’ (= te regenen), komt van ‘hujang’;

‘oetjang batoes’ (= stenen) betekent het regent stenen, het hagelt;

‘oetjang kapok’ betekent ‘sneeuw’;

‘katje halen’ betekende vroeger, voor de intrede van het girale/bankverkeer, salaris ontvangen; ‘katje’ is een verbastering van het Nederlandse woord ‘gage’ in het Indonesische woord ‘gadjih’ (= vet) en weer terug naar het Nederlands tot katje. Als het salaris was ontvangen zat men weer ‘vet’ in het geld.

‘rampokken’, van ‘rampok’ = roven, stelen;

‘tjet’ = verf; tjetten is verbasterd Nederlands voor verven. Bij pas geverfde dekhuizen e.d. aan boord kom je de kreet ‘Awas (= pas op) tjet baroe (= pas geverfd) wel tegen.

Zoals u uit het vorenstaande ziet, worden vele (werk)woorden in verbasterd Nederlands vervoegd (b.v. ik tjet, zij rampokken).

Van een collega, opgegroeid in Indonesië, kreeg ik nog de volgende woorden:

‘pelop(p)er’ = na 1944 opstandeling; bestond echter reeds in de tijd van de fusiliers en betekende ‘voorloper’ of ‘verkenner’;

‘senappan’ = geweer; komt van het oude ‘snaphaan’;

‘barang’ = barring of bagage; wordt in de marine ook gebruikt voor ‘plunje’;

‘baroe (of baru) = baar of nieuweling; zo werden de nieuwkomers genoemd als ze voor het eerst in Nederlands Nieuw Guinea aankwamen en nog bleek zagen. Iets dat gloednieuw is, is ‘splinterbaroe’.

‘pa(h)it’ = bitter; Nederlands bittertje = oude jenever.

Het woord ‘piekeren’ komt volgens hem van ‘memikir’ = overdenken; ‘pikir’ = denken; ‘pikiran’ = gedachten. ‘Pikirans van een straatslijper’ is een boek van Charley Robinson. ‘Pertjomme’ wordt in Nederland weinig gebruikt; wel ‘pertjoema’ (= vergeefs). Nog later veranderde dit (althans bij de marine) in ‘voor tjoema’ in de betekenis van ‘onnodig, overbodig’.

J.C.J. Hanssen

sergeant-schrijver Kon. marine

Den Helder