Onze Taal. Jaargang 50

Is er in Nederland ooit gefliept?

Hoe het me ook spijt: het woord fliepen, voor Doesburg aangetroffen in de dialectenquête van het Aardrijkskundig Genootschap uit 1879 en in geen andere bron te vinden, bestaat niet, al heb ik dat een tijdlang gedacht. Het woord liepen, een verhelderend bedoeld streepje en een slechte fotokopie bleken bij nadere controle de ingrediënten voor dit unieke woord voor ‘huilen’.

Zonder deze verlezing te willen goedpraten, kan ik wel uitleggen waarom fliepen niet mijn onmiddellijke argwaan opwekte. In hetzelfde gebied waarin het voorgekomen moest zijn, treffen we het woordtype liepen of lippen aan, zowel nu als in 1879. Het lijkt niet zo verbazingwekkend als liepen en fliepen iets met elkaar te maken zouden hebben. Voor u nu denkt dat ik ook zorgeloos verband leg tussen bijvoorbeeld link en flink, moet ik eraan toevoegen dat dat komt doordat het om woorden voor ‘huilen’ gaat. Die liggen in een heel bijzondere sfeer: een sfeer van intimiteit, emotionaliteit, affectie. In die sfeer geeft de taal ons meer ruimte dan wanneer het om zakelijke begrippen gaat: jokken en sjokken zijn twee heel verschillende handelingen, maar janken en sjanken (in Deventer en ruime omgeving) betekenen hetzelfde. Er is dus allerlei - vaak ook individuele - variatie mogelijk. Daarmee is een eerste eigenaardigheid van de woorden voor het begrip ‘huilen’ of ‘schreien’ onderkend.

Een tweede punt is, dat ‘huilen’ een grote hoeveelheid nuances kent. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) omschrijft in deel XIV, kolom 1018 ‘schreien’ als ‘tranen storten, al dan niet verbonden met een hijgend of ander keelgeluid’. De hedendaagse ABN-spreker zal voor dit verschijnsel wel meestal het woord huilen gebruiken, maar daarnaast kent hij een heel scala van woorden die hij misschien wat minder beschaafd vindt, maar die hij niettemin dringend nodig heeft: janken, grienen, blèren, drensen, piepen, schreeuwen, enz. Het hangt er immers maar vanaf

[p. 31]

wíe er huilt, hóe en waaróm er gehuild wordt. Veel van die woorden komen uit onze dialecten en zijn dus maar in een beperkt gebied echt inheems. Zo'n woord kan daar het meest gewone woord voor ‘huilen’ zijn, maar het kan ook een bepaalde nuance aanduiden, al hoeft dat weer niet dezelfde te zijn die de ABN-spreker eraan geeft. Het door mij gebruikte materiaal (vragenlijst D 17 uit 1949 en D 53 uit 1978) is niet toereikend om al deze nuances feilloos te onderscheiden. Toch is het daarom nog niet onbruikbaar.

Op de kaart heb ik een klein aantal woorden voor ‘huilen’ bij elkaar gezet. Een woordtype als brullen kent een vrij ruime verspreiding, zo schuinweg van zuidwest naar noordoost; de varianten in de uitspraak vormen duidelijke gebiedjes (b.v. Groningen, Veluwe). Iets soortgelijks geldt voor het noordoostelijke type lippen/liepen (dat iets met ‘lip’ te maken heeft): de uitspraakvariant liepen concentreert zich boven- en onderin het verspreidingsgebied. De verspreiding van blèren lijkt wel wat op die van brullen en valt er ook gedeeltelijk mee samen. Dan volgen enkele types die een klein, duidelijk begrensd gebied beslaan: kwèken in Noord-Brabant, schretten in de Alblasserwaard, blaten in westelijk Noord-Brabant en Zeeland, klanknabootsend peeuwen/pieuwen in Noord-Holland, skriemen (vergelijk in het Engels ‘to scream’, etymologisch verwant met ons ‘schreeuwen’) in Friesland en beuken (vermoedelijk samenhangend met ‘bulken’) in Limburg. Ook binnen deze types komt natuurlijk variatie in de uitspraak voor, maar deze is niet op de kaart uitgedrukt. Valt het u overigens op, hoeveel woorden voor ‘huilen’ ook woorden voor diergeluiden zijn?

Het in kaart gebrachte materiaal laat een paar voorzichtige conclusies toe. De woorden met een klein verspreidingsgebied (typerend voor intieme, huiselijke woorden) moeten echt inheems dialect voor een bepaalde nuance van huilen zijn. Uitspraakvarianten die gebiedsvormend zijn, kunnen niet op toevallige individuele variatie berusten. Woorden die naast elkaar voorkomen (zoals bijvoorbeeld in de IJsselstreek brullen, lippen en blèren) duiden op verschillen in nuance.

Vanzelfsprekend zijn de woorden voor deze kaart zodanig gekozen dat ze van deze gevallen heldere voorbeelden laten zien. De werkelijke overzichtskaart verdraagt geen verkleinde afdruk: meer dan 25 woordtypen met hun uitspraakvarianten, waarvan er in iedere plaats wel twee of meer voorkomen! Krijgt u nog geen zin het huilen in uw woonplaats eens te inventariseren?

H. Hogerheijde

P.J. Meertens-Instituut

Amsterdam