Onze Taal. Jaargang 46

[p. 45]

[Nummer 5]

Tekststructuur en begrijpelijkheid

De laatste jaren hebben verschillende auteurs in dit tijdschrift aandacht gevraagd voor de begrijpelijkheid van teksten, met name van overheidsteksten. De herschrijving van de troonrede 1975 door Vondeling en Renkema (1976) heeft ook in bredere kring tot aandacht voor dit probleem geleid. Met als gevolg een toch wel merkbare druk op ambtenaren om meer zorg te besteden aan een begrijpelijke presentatie van wat zij te vertellen hebben. Uit de verantwoording die Vondeling en Renkema van hun herschrijving geven blijkt dat zij zich vooral hebben beperkt tot stilistische ingrepen: vereenvoudiging van woordkeus en zinsbouw. Maar uit recent onderzoek naar de begrijpelijkheid van teksten blijkt dat zo'n benadering op z'n minst eenzijdig is: woordkeus en zinsbouw zijn niet de enige factoren die de leesbaarheid van een tekst bepalen. Langer c.s. (1974) laten zien dat ‘begrijpelijkheid’ gekenmerkt kan worden als een vierdimensionaal begrip. De dimensies van begrijpelijkheid zijn eenvoud van stijl (‘Einfachkeit’), structuur (‘Gliederung-Ordnung’), bondigheid (‘Kürze-Prägnanz’) en aantrekkelijkheid (‘Zusätliche Stimulanz’).

In dit artikel wil ik ingaan op één van de genoemde dimensies, namelijk de structuur van een tekst. Ik zal (1) laten zien hoe de structuur van een tekst geanalyseerd kan worden, (2) een aantal voorschriften voor een goede structuur presenteren, (3) laten zien hoe met behulp van die voorschriften de structuur van een tekst kan worden en (4) in het kort ingaan op de vraag of zo'n verbetering inderdaad de begrijpelijkheid van een tekst vergroot.

1. Analyse van tekststructuur

Bij de verantwoording van hun herschrijving maken Vondeling en Renkema (1976) gebruik van een aantal voorschriften. Dergelijke stilistische voorschriften zijn in veel boeken over schrijven te vinden: ‘Vermijd de lijdende vorm’, ‘Vermijd lange zinnen’, ‘Vermijd moeilijke woorden’, enzovoort. In die voorschriften worden grammaticale begrippen als ‘lijdende vorm’, ‘zin’ en ‘klemconstructie’ gebruikt. Wanneer men probeert om ook voor het verbeteren van de tekststructuur een reeks voorschriften te geven, blijkt, dat naast grammaticale begrippen ook andere begrippen nodig zijn, waarmee de tekststructuur gekarakteriseerd kan worden.

Een eenvoudig begrippenapparaat voor de analyse van tekststructuur is dat van Drop (1976). Het bevat drie kernbegrippen: thema, basisuitspraak en vragen.

1.	Het thema van een tekst of gedeelte van een tekst is datgene waar de tekst over gaat. Een thema wordt geformuleerd als zelfstandig naamwoord plus zonodig een precizerende toevoeging. Men kan een onderscheid maken tussen een subthema (waar een deel van een alinea over gaat), een alineathema (waar een alinea over gaat), en overkoepelend thema (waar een groep alinea's over gaat) en het centraal thema (waar de gehele tekst over gaat).
2.	De basisuitspraak is een uitspraak over een thema, waaraan een tekst als geheel of een deel daarvan wordt ‘opgehangen’. Het is niet noodzakelijk de belangrijkste uitspraak over het thema, maar wel het uitgangspunt van de rest van de tekst.
3.	Door middel van vragen over thema's en/of basis-uitspraken is de rest van de tekst met thema's of basis-uitspraken verbonden. De tekst wordt dus gezien als een reeks antwoorden op vragen, met name zgn. ‘topische’ vragen als: wat, wie, wanneer, waardoor enz.

VOORBEELD:

Het centraal thema van dit artikel is ‘tekststructuur’, want daar gaat het over. De basisuitspraak (opgesloten in de tweede alinea) is: ‘De tekststructuur is van invloed op de begrijpelijkheid van een tekst’. De belangrijkste vragen die aan de orde komen zijn: ‘Hoe kan de tekststructuur geanalyseerd worden?’ (Vraag over het thema),

[p. 46]

‘Hoe kan de tekststructuur verbeterd worden?’ (Vraag over het thema), ‘Waaruit blijkt dat de tekststructuur van invloed is op de begrijpelijkheid van de tekst?’ (Vraag over basisuitspraak).

Het analysesysteem van Drop is verre van volmaakt. Er zijn veel verfijningen mogelijk door meer soorten thema's, soorten basisuitspraken en soorten vragen te onderscheiden. Het is ook lang niet altijd mogelijk om voor 100% zeker aan te geven wat de thema's, basisuitspraken en vragen precies zijn. Maar dit is van later zorg, en niet van belang voor praktische doelen. Terecht stelt Drop: ‘Het heeft geen zin te streven naar tijd en aandacht verslindende verfijning om bijv. 85% in plaats van 75% van de mogelijke taken goed te kunnen uitvoeren.’ (Drop 1976, p. 371)

2. Voorschriften voor een goede tekststructuur

Met behulp van het begrippenapparaat (thema, basisuitspraak en vragen) is het mogelijk voorschriften op te stellen voor een goede tekststructuur. Er zijn twee groepen van die voorschriften: (A) voorschriften die zorgen voor een goede structuur, en (B) voorschriften die ervoor zorgen dat de structuur gemakkelijk herkenbaar is. Ik zal nu een reeks van die voorschriften geven (maar andere reeksen zijn denkbaar):

A.

Voorschriften die zorgen voor een goede structuur 1. Zet bij elkaar wat bij elkaar hoort. (‘Wat bij elkaar hoort’ = wat onder hetzelfde thema hoort, wat bij dezelfde vraag over een thema of basis-uitspraak hoort). 2. Behandel de vragen over thema's en basisuitspraken in een logische volgorde. (‘Logische volgorde’ = bijv. chronologisch, probleem-oplossing, oorzaak-gevolg, enz.). 3. Zet het belangrijkste voorop. (‘het belangrijkste’ = o.a. basisuitspraak. Algemene zaken zijn belangrijker dan details; stellingen zijn belangrijker dan argumenten ervoor). 4. Zet noodzakelijke voorinformatie voorop.

B.

Voorschriften die de structuur gemakkelijk herkenbaar maken 5. Geef thema's en/of vragen weer in titels en/of subtitels. 6. Geef in inleidingen en/of overgangsalinea's aan welke thema's en vragen u gaat behandelen en/of behandeld hebt. 7. Zet gelijksoortige informatie in gelijke vorm. 8. Behandel één thema per alinea en maak dit gemakkelijk herkenbaar in de eerste zin van die alinea. 9. Gebruik typografische hulpmiddelen om de structuur gemakkelijk herkenbaar te maken.

Het zou te ver gaan om deze voorschriften hier gedetailleerd te bespreken. De praktijk wijst uit dat ze niet zonder nodige oefening uitvoerbaar zijn.

3. Demonstratie

Als demonstratie van de gegeven voorschriften volgen hier een drietal versies van dezelfde tekst. Versie I is de oorspronkelijke, die zowel in de dimensie stijl als de dimensie structuur moeilijk te begrijpen is. In versie II is de structuur verbeterd volgens de bovengenoemde voorschriften. In versie III is bovendien ook de stijl vereenvoudigd. Theoretisch zou III dus het meest begrijpelijk zijn, vervolgens II en tenslotte 1.¹

VERSIE I (oorspronkelijke tekst)

Voor het buiten-universitair maatschappelijk relevant wetenschappelijk onderzoek wordt de coördinatie en beleidsvoorbereiding georganiseerd volgens sectoren, waarmee bedoeld worden gebieden waarin een sterke samenhang tussen de voor onderzoek in aanmerking komende problemen bestaat. In deze aandachtsgebieden worden sectorraden ingesteld die tot taak hebben advisering van de betrokken vakminister over het te voeren beleid inzake het onderzoek in de desbetreffende sector in zijn totaliteit, en waarvan de leden benoemd worden door de betrokken vakminister in overleg met de minister van wetenschapsbeleid.

Voor de samenstelling van de sectorraden wordt niet alleen gedacht aan vertegenwoordigers, m.n. van de onderzoeksinstellingen in de desbetreffende sector, maar ook aan vertegenwoordigers van de gebruikersgroep, namelijk de maatschappelijke instellingen die zich in de desbetreffende sector bewegen. Tenslotte zullen ook vertegenwoordigers van de betrokken departementen in de sectorraden zitting hebben.

De advisering geschiedt in de vorm van meerjarenplannen, door de sectorraden opgesteld op basis van de door de departementen, onderzoeksinstituten en betrokken maatschappelijke organisaties ingebrachte voorstellen en wensen ten aanzien van door de regering gefinancierd onderzoek. Daarnaast zijn de sectorraden verantwoordelijk voor de bevordering van de coördinatie tussen de bij het onderzoek betrokken instituten en voor een centrale projectregistratie.

VERSIE II (structuur verbeterd)

DE SECTORRADEN

Voor het buiten-universitair maatschappelijk relevant wetenschappelijk onderzoek wordt de coördinatie en beleidsvoorbereiding georganiseerd volgens sectoren, waarmee bedoeld worden gebieden waarin een sterke samenhang tussen de voor onderzoek in aanmerking komende problemen bestaat. In deze aandachtsgebieden worden sectorraden ingesteld.

In dit artikel worden achtereenvolgens de taken en de samenstelling van deze sectorraden aan de orde gesteld.

1. de taken van de sectorraden

De sectorraden hebben tot taak:

a.

advisering van de betrokken vakminister over het te voeren beleid inzake het onderzoek in de desbetreffende sector in zijn totaliteit. Deze advisering geschiedt o.m. in de vorm van meerjarenplannen, door de sectorraden opgesteld op basis van de door de departementen, onderzoeksinstituten en betrokken maatschappelijke organisaties ingebrachte voorstellen en wensen ten aanzien van door de regering gefinancierd onderzoek,

[p. 47]

b.	de bevordering van de coördinatie tussen de bij het onderzoek betrokken instituten,
c.	de verzorging van een centrale projectregistratie.

2. de samenstelling van de sectorraden

De leden van de sectorraden worden benoemd door de betrokken vakminister in overleg met de minister voor wetenschapsbeleid. Voor de samenstelling van de sectorraden wordt gedacht aan:

a.	vertegenwoordigers van de wetenschap, m.n. van de onderzoeksinstellingen in de desbetreffende sector.
b.	vertegenwoordigers van de verbruikersgroep, namelijk de maatschappelijke instellingen die zich in de desbetreffende sector bewegen,
c.	vertegenwoordigers van de betrokken departementen.

VERSIE III (structuur verbeterd en stijl vereenvoudigd)

DE SECTORRADEN

Buiten de universiteit doet men veel wetenschappelijk onderzoek dat van belang is voor de maatschappij. De regering wil de samenwerking en het beleid bij dit onderzoek organiseren volgens sectoren, dat zijn gebieden waarin de problemen die men wil onderzoeken, sterk met elkaar te maken hebben. In ieder van die sectoren wil de regering een sectorraad aanstellen.

In het stukje dat nu volgt zal ik uiteenzetten wat de taak van zo'n sectorraad is, en hoe hij samengesteld wordt.

1. De taak van een sectorraad

Een sectorraad heeft drie taken:

a.	Hij moet advies geven aan de betrokken vakministers. Dat advies gaat over het beleid dat de minister moet voeren voor het onderzoek in de sector. Zo'n advies heeft de vorm van een meerjarenplan. Bij de opstelling daarvan gaat de sectorraad uit van de voorstellen en wensen van de ministeries, van de instituten die het onderzoek uitvoeren en van de maatschappelijke instellingen die met het onderzoek te maken hebben.
b.	Hij moet bevorderen dat de instituten die onderzoek doen, met elkaar samenwerken.
c.	Hij moet een lijst maken van alle onderzoeken die in de sector plaatsvinden.

2. De samenstelling van een sectorraad

De leden van een sectorraad worden benoemd door de betrokken vakministers. Daarbij overlegt hij eerst met de minister van wetenschapsbeleid.

Er zijn drie soorten leden:

a.	vertegenwoordigers van de instituten die onderzoek doen in de betreffende sector,
b.	vertegenwoordigers van de maatschappelijke instellingen die met de sector te maken hebben; zij vormen de ‘gebruikersgroep’, omdat zij gebruik maken van de resultaten van het onderzoek,
c.	vertegenwoordigers van de betrokken ministeries.

Ik zal nu laten zien welke ingrepen op versie I zijn toegepast om op versie II te komen. De nummering komt overeen met die van de voorschriften in de vorige paragraaf.

1.	De uitspraken over taak en samenstelling van de sectorraden uit de eerste alinea van I zijn verplaatst naar de derde, resp. vierde alinea van II, waarin de betreffende thema's thuishoren.
2.	Voor de volgorde tussen ‘taak’ en ‘samenstelling’ is geen logische volgorde aan te geven. Alinea 3 en 4 uit II zouden dus het best verwisseld kunnen worden.
3.	In de ordening van taken (derde alinea van II) is de advisering het belangrijkst, gezien de aandacht die het krijgt; die wordt dus voorop gezet. In de andere gevallen is de volgorde willekeurig.
4.	De eerste alinea van II bevat noodzakelijke voorinformatie.
5.	Het centraal thema van de tekst, is ‘sectorraden’; daarom is dit als titel genomen. De titels de taken van de sectorraden en de samenstelling van de sectorraden geven de thema's van de bijbehorende alinea's weer.
6.	De tweede alinea van II geeft aan welke thema's besproken gaan worden.
7.	In de derde alinea van II zijn drie taken in gelijke vorm geformuleerd (nl. advisering, bevordering en verzorging).
8.	Het thema van de eerste alinea is sectoren; om het gemakkelijk herkenbaar te maken is het gecursiveerd. Het thema van de tweede alinea is dit artikel, het is gemakkelijk herkenbaar doordat het in de eerste zin staat. De thema's van alinea 3 en 4 zijn te herkennen in de subtitels, en bovendien in de eerste zin van iedere alinea.
9.	Typografische hulpmiddelen zijn o.a. de cursivering van sectoren in de eerste alinea, en de nummering 1-2 en a-b-c.

4. Vergroot structuurverbetering de begrijpelijkheid?

Veel lezers zullen deze vraag na vergelijking van tekst I en II bevestigend beantwoorden. Maar dat is natuurlijk geen geldig criterium: het spreekt vanzelf dat dit oordeel empirisch gesteund moet worden. Instrumenten als leesbaarheidsformules en cloze procedure² zijn hierbij waarschijnlijk weinig bruikbaar, aangezien zij vooral de stilistische factor lijken te meten. Bij dit onderzoek zullen we dus gebruik moeten maken van ingewikkelde en tijdrovende instrumenten als vragentests.

Voor zover mij bekend is er slechts weinig empirisch onderzoek waaruit we ten aanzien van deze vraag conclusies kunnen trekken. Van dat weinige wil ik drie onderzoeken noemen.

1.

De leerpsycholoog David P. Ausubel (1968) meent dat lezers nieuwe informatie ‘vastkoppelen’ aan informatie die zij al bezitten (zgn. ankerpunten). Die vastkoppeling gaat van algemeen naar specifiek: een lezer verwerkt de informatie eerst in grote lijnen, en pas daarna in details. Ausubel adviseert daarom om^1) vóór de tekst een ‘advance organizer’ te plaatsen, d.i. een tekst waarin de nodige ankerpunten worden verschaft, en^2) de inhoud eerst globaal, en dan pas gedetailleerder te presenteren. Uit onderzoek is gebleken dat Ausubels aanwijzingen onder bepaalde voorwaarden inderdaad tot een beter leerresultaat leiden. In onze voorschriften proberen wij Ausubels aanwij-

1) Op het moment dat ik dit artikel voltooi wordt door de vakgroep Toegepaste Taalkunde van de T.H. Twente onderzocht of deze verschillen empirisch vast te stellen zijn. Resultaten van dit onderzoek zijn nog niet bekend.

2) Deze methode werd o.a. besproken door P. van Caldenborgh (1974).

[p. 48]

	zingen te volgen door^1) het voorschrift noodzakelijke voorinformatie (ankerpunten) vooraan te zetten, en door^2) een inleiding te adviseren waarin de inhoud globaal wordt aangekondigd, voordat hij in details wordt uitgewerkt. Het is niet zeker of we hiermee wel precies aan de theorie van Ausubel beantwoorden, maar enige gelijkenis is er wel.
2.	Dooling & Mullet (1973) hebben een onderzoek gedaan waaruit bleek dat lezers méér uit een tekst konden onthouden wanneer het thema ervan aan het begin wordt meegedeeld, dan wanneer het niet of aan het eind wordt meegedeeld. Dit onderzoek was helaas een ‘laboratorium-onderzoek’ en het staat niet vast dat dit effect ook in gewone omstandigheden optreedt. Ons voorschrift om het thema van een alinea in de eerste zin ervan gemakkelijk herkenbaar te maken (nr. 8) komt in ieder geval tegemoet aan de conclusie van Dooling & Mullet.
3.	Langer c.s. (1974) geven niet nauwkeurig aan welke ingrepen zij toepassen bij het verbeteren van tekststructuur. Wel vertonen hun ‘verbeterde’ teksten gelijkenis met resultaten van toepassingen van onze herschrijfvoorschriften. Van de ‘verbeterde’ teksten van Langer c.s. is vastgesteld dat zij beter begrijpelijk zijn dan de oorspronkelijke versies.

Deze drie voorbeelden mogen aantonen dat het bestaande empirisch onderzoek weinig steun geeft bij het ontwikkelen van een reeks ‘zekere’ voorschriften. Voorlopig zal men dergelijke reeksen alleen kunnen construeren door intuïtie en logisch denkwerk. Er is langdurig, moeizaam en ook kostbaar onderzoek nodig om na te gaan wat precies de invloed van allerlei structuuringrepen is op de begrijpelijkheid van een tekst.

M.F. Steehouder

1) Op het moment dat ik dit artikel voltooi wordt door de vakgroep Toegepaste Taalkunde van de T.H. Twente onderzocht of deze verschillen empirisch vast te stellen zijn. Resultaten van dit onderzoek zijn nog niet bekend.

2) Deze methode werd o.a. besproken door P. van Caldenborgh (1974).

Literatuur

D.P. Ausubel: Educational psychology, a cognitive view, New York, 1968.

P. van Caldenborgh: ‘Moeilijkheid meten’, Onze Taal 43 (1974), p. 65-68.

D.J. Dooling & R.L. Mullet: ‘Locus of thematic effects in retention of prose’, Journal of experimental psychology 97 (1973), p. 404-406.

W. Drop: ‘Tekstanalyse als basis voor samenvatting’, De nieuwe Taalgids 69 (1976), p. 371-383.

I. Langer, F. Schulz von Thun & R. Tausch: Verständlichkeit in Schule, Politik und Wissenschaft, München enz., 1974.

A. Vondeling & J. Renkema: De troonrede van Ridderzaal naar huiskamer, 's-Gravenhage, 1976.