Onze Taal. Jaargang 46

Over spelling is het laatste woord nog niet gezegd

Over spelling is het laatste woord nog niet gezegd. Deze zin, of iets van gelijke strekking, is al heel wat keren uitgesproken. Steeds weer bleek zo'n voorspelling ook uit te komen. Opnieuw is de voorspelling uitgekomen door het verschijnen van een boeiend artikel van G. Geerts, J. van den Broeck en A. Verdoodt. Het artikel heet: ‘Successes and failures in Dutch spelling reform’, en is opgenomen in het boek Advances in the creation and revision of writing systems ed. J.A. Fishman, Den Haag/Parijs, 1977. De zesenzestig bladzijden van Geerts c.s. gaan over de geschiedenis van de Nederlandse spelling, over allerlei vroegere spellingen en spellinghervormers, over Siegenbeek en de spelling van De Vries & Te Winkel, over Kollewijn en Marchant, over het Groene Boekje en tenslotte over de Commissie Pée-Wesselings. Van de periode vóór 1947 geven ze alleen een samenvattend overzicht van wat daarover bekend is. Het belangrijkste stuk gaat echter over de veranderingen van 1947-1954 en over de voorstellen van de Commissie Pée-Wesselings van 1969. Daarbij ging het hun in de eerste plaats om de reacties op die veranderingen en voorstellen. Er is heel wat materiaal verzameld en geordend. Het is een echt wetenschappelijk artikel, met allerlei informatie die nauwkeurig verantwoord wordt maar die geen mens interesseert.

Bijzonder aardig is evenwel het overzicht van argumenten pro en contra spellingvereenvoudiging. Uit een grote verzameling kranteartikelen, opstellen, interviews, enz. hebben de auteurs de argumenten van voor- en tegenstanders bijeengelezen. Samen blijken dat er nog geen twintig te zijn. Dat betekent, dat in al die honderden artikelen uit de spellingstrijd steeds maar weer dezelfde argumenten gebruikt werden. Dat klopt met de ervaring van wie de discussies indertijd gevolgd heeft. Alle opgesomde argumenten zijn geijkt en vertrouwd. Als je ze op een rijtje zet, realiseer je je nog eens hoe weinig nieuws eronder is.

Een paar van de belangrijkste zijn bijvoorbeeld: spelling-onderwijs vergt veel te veel tijd op school en daarom moet de spelling eenvoudiger worden; een vereenvoudiging van de spelling tast het vertrouwde woordbeeld aan en zoiets bemoeilijkt het lezen; een nieuwe spelling doet afbreuk aan de banden met de ons omringende culturen en met eigen vroegere cultuuruitingen; spellingvereenvoudiging verkleint de sociale ongelijkheid. Het zou weinig moeite kosten er meer op te noemen. In het artikel van Geerts c.s. staan ze allemaal keurig bij elkaar. Gezien de grote hoeveelheid verwerkt materiaal, zal het gegeven overzicht wel tamelijk compleet zijn.

Het is goed om hierbij te bedenken dat de bedoelde wijzigingen en wijzigingsvoorstellen bijna geheel neerkomen op een systematischer toepassing van het fonologische principe: een één-op-één-verhouding tussen klank en letter. Hoewel Geerts en de zijnen dat niet noemen, is in vele discussies een verdere aanpassing van de spelling aan het spreken blijkbaar een doel op zichzelf. Een spelling die ‘fonologischer’ is, is alleen daarom al beter. Men zou dit het fonologische argument kunnen noemen.

De reeks argumenten typeert een spellingstrijd. De argumenten samen zijn als het ware karakteristiek voor wat er toen gaande was, ze geven daarvan een hoogst interessant beeld. De laatste jaren is er echter een en ander veranderd, waardoor het geschetste beeld niet meer geldt voor de situatie van nu. Hierbij kunnen we in het midden laten wat precies ‘de laatste jaren’ zijn. Het is voldoende om vast te stellen dat de accenten tegenwoordig anders liggen, dat er nieuwe geluiden klinken en oude verstommen, kortom dat het ‘klimaat’ nogal ingrijpende veranderingen heeft ondergaan. In het artikel van Geerts c.s. wordt daar natuurlijk niet over geschreven, want zij onderzochten een stukje geschiedenis. In verschillende opzichten waait de wind nu uit een heel andere hoek. Aan de hand van zes punten zal ik proberen dat te verduidelijken.

In de eerste plaats zijn er binnen de taalwetenschap belangrijke veranderingen geweest. Eén daarvan is dat de opvattingen over wat een foneem is, nogal veranderd zijn. Tegenwoordig zullen vele taalkundigen niet meer zo makkelijk als voorheen de fonemen van een taal aanwijzen. En wat ze dan uiteindelijk wèl een foneem noemen, is zo abstract dat dat niet best correspondeert met de gehoorde spraakklanken. De meningen zijn meer verdeeld dan ooit. Met als gevolg dat de overeenstemming over de taalkundige grondslag voor een fonologische spelling veel minder is geworden.

Een tweede kwestie is de toenemende twijfel over wàt eigenlijk een betere spelling is. Betekent dat, dat een spelling gemakkelijker te leren is, of betekent het dat ze zich beter laat lezen? Velen houden het er nu op, dat een spelling die kinderen gemakkelijk kunnen leren niet zo geschikt is voor een redelijk niveau van schriftelijk taalgebruik en dat, omgekeerd, een spelling die zich op dat niveau redelijk goed laat schrijven en lezen, voor kinderen te moeilijk is. Er schijnen aanwijzingen te bestaan dat een consequent fonologische spelling makkelijker te leren is, maar moeilijker om te lezen. Bij het lezen immers ontcijfert men niet letter voor letter, maar neemt men veel grotere gehelen waar: woorden of zelfs groepen woorden. Dan kan het belangrijk zijn dat de spelling ook iets van de structuur van de woorden aangeeft, desnoods ten koste van de nauwkeurigheid in het weergeven van de uitspraak. Voor de lezer gaat het erom, dat de spelling datgene biedt wat hij als lezer nodig heeft. Welnu, dat is vermoedelijk

[p. 40]

niet in de eerste plaats de opeenvolging van fonemen, maar bijvoorbeeld aanwijzingen voor de woordstructuur. Bepaalde vaste stukken van woorden worden dan steeds op dezelfde manier gespeld, ongeacht de uitspraak. Een spelling die dàt doet, noemen we een morfologische spelling. Onze huidige Nederlandse spelling zit er tussen in: een beetje fonologisch en een beetje morfologisch. Het blijkt dat veel schoolkinderen juist met de laatstgenoemde aspecten van de spelling moeite hebben, (paard in plaats van paart bij paarden; hij wordt in plaats van wort bij worden en hij loopt; enz.)

In de derde plaats kunnen we wijzen op nieuwere theorieën binnen de onderwijspsychologie. Voor het spelling-onderwijs kunnen we dat als volgt kort samenvatten: als onze spelling moeilijk te leren is, kan dat betekenen dat die spelling te moeilijk is; maar het kan ook betekenen dat we kinderen niet op de juiste leeftijd de juiste dingen leren. Misschien is spelling iets dat je beter pas aan 10- of 12-jarigen kunt onderwijzen dan aan 6- à 8-jarigen. Een heleboel moeilijkheden van onze spelling vloeien voort uit de morfologische aspecten ervan. Een kind van 6 of 8 kan wellicht een prima-fonologische spelling best onder de knie krijgen, maar niet een meer morfologisch opgezette spelling. Zou nu om de een of andere reden (bijvoorbeeld om de leesbaarheid) desondanks een spelling van het laatste type de voorkeur verdienen, dan zou het wel eens beter kunnen zijn, de kinderen hiermee pas aan boord te komen als ze iets ouder zijn. Dan pas hebben ze een zodanige taalkennis dat ze die goed kunnen leren.

Een vierde verandering aan het spellingfront is de toegenomen belangstelling voor de sociologische kant van de zaak. Een nieuwe spelling kan op zichzelf voortreffelijk zijn, maar toch op grote weerstanden stuiten. Ook al zijn zulke weerstanden dikwijls niet erg redelijk, ze zijn er nu eenmaal en men moet er rekening mee houden. Sociologen en sociolinguisten zijn de laatste jaren in spelling-discussies een hartig woordje mee gaan spreken.

In de vijfde plaats moet er op gewezen worden, dat de laatste tijd veel vaker dan voorheen moeilijkheden worden verwezen naar de wetenschap: dat en dat zou eerst eens wetenschappelijk uitgezocht moeten worden. Aangezien er op het gebied van de spelling bijzonder weinig wetenschappelijk onderzoek gedaan is, is zo'n verwijzing bijna altijd raak. Het betekent overigens dat voorlopig allerlei beslissingen en uitspraken worden opgeschort en uitgesteld. Of dit ooit tot meer gefundeerde standpunten zal leiden, kan men met enig recht betwijfelen. Binnen de wetenschap worden zelden concrete antwoorden en meestal extra problemen gevonden. Bovendien zijn er heel wat zaken die zich nu eenmaal niet lenen voor wetenschappelijk onderzoek.

Als laatste in deze reeks van zes, is er de omstandigheid dat de maatschappelijke waarde van correct spellen lijkt af te nemen. Er komen steeds meer mensen, ook in het onderwijs, die niet zo zwaar tillen aan spelfouten. Het belang van spelling-onderwijs staat dikwijls ter discussie. Aan de zes hierboven genoemde punten kunnen misschien best enige andere toegevoegd worden. Voorlopig zullen we het echter hierbij laten. Het zal duidelijk zijn dat het algemeen gevoelen omtrent spellingverandering drastisch veranderd is. De spellinghervormers van tien of twintig jaar geleden hebben de wind tegen gekregen, veel meer dan destijds ooit het geval was. Niet doordat er zoveel betere argumenten uitgedacht zijn, want dat is nauwelijks het geval. Wel worden er ten dele andere argumenten gebruikt. De zes genoemde veranderingen van hierboven hebben dit met elkaar gemeen, dat ze zich allemaal verzetten tegen een spellingvereenvoudiging in fonologische zin op korte termijn. De tijd van spellingvereenvoudigingen lijkt voorbij. Al hoeft dat niet te betekenen dat er niet meer over spelling wordt nagedacht en geschreven. Over spelling is het laatste woord nog niet gezegd.

J.M. van der Horst