Ofwel lees je 't, ofwel laat je 't
Vele taalgebruikers, bezorgd om correct Nederlands, hebben vroeger in verklarende woordenboeken het woordje ofwel gezocht, tevergeefs echter: Kruyskamp in Van Dale, Groot woordenboek der Nederlandse taal achtte het woord geen regeltje waard. Koenen-Endepols in het Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal (1966) vermeldde het heel even naast oftewel. Wel lezen we in de ‘oudere’ woordenboeken voorbeelden met ofte, maar ja, dat was dan heel lang geleden ook de gebruikelijke vorm. Ook de vertaalwoordenboeken kennen ofwel meestal niet. Velen hebben zich dan ook afgevraagd of ofwel wel correct is, of het soms te gemeenzaam is, of het misschien geen algemeen Nederlands is, enz. En menig schrijver verbeterde steevast elk ofwel in of. Dat is voortaan voltooid verleden tijd!
De meer recente uitgaven van onze woordenboeken hebben ofwel in zijn eer hersteld: in de Koenen van 1974 en in de Van Dale van 1976 vinden we ofwel naast oftewel en of.
Ofwel is niet zonder meer een synoniem van of: slechts in een bepaalde betekenis van of kun je kiezen, namelijk in de ‘onderscheidende of tegenstellende functie van of’ (Van Dale '76). Koenen (1974) verwijst naar betekenis 1. 2 van of, en dat is ‘1. nevenschikkend voegwoord; 2. gelijkstellend’. Het voorbeeld daarbij is ‘een adverbium of bijwoord’; wij kunnen inderdaad ook ‘adverbium ofwel bijwoord’ zeggen.
Als onderscheidend voegwoord of als sterke bevestiging komt ofwel niet in aanmerking. Niemand haalt het in zijn hoofd ‘zich af te vragen ofwel tante vandaag komt’, voorlopig althans niet.
Daarmee is de betekenis van ofwel vrij precies omschreven: het stelt twee woorden, begrippen, zinsdelen, zinnen... gelijk of tegen elkaar.
Synoniem van of in die betekenis? Ja, maar met een ander taalniveau. Welke vorm je kiest, hangt van de stijl en het niveau van de tekst af. Naar mijn ‘taalgevoel’ kan ofwel zelfs niet worden gebruikt in een aantal gevallen waar het volgens onze omschrijving toch synoniem is van of:
Neem je de rode ofwel de gele? (1)
Rij je door de stad ofwel neem je de singel? (2)
Kom je per trein ofwel met de wagen? (3)
Was het droom ofwel werkelijkheid? (4)
In deze voorbeelden zou of telkens zeer gewoon zijn; de zinnen met ofwel lijken mij vreemd, zoniet onmogelijk. Vooral zin (2) lijkt mij ongrammaticaal. En toch is ofwel daar zuiver nevenschikkend.
Het lijkt mij hoe langer hoe moeilijker om ofwel correct te gebruiken! Grammatica's helpen mij niet, want ook mijn spraakkunsten kennen het niet. Aan of worden bladzijden besteed, maar aan ofwel?
Dat stond immers niet eens in Van Dale!...
Aanvankelijk meende ik dat het meer op de betekenis aankwam, dan op taalniveau en stijl; maar zelfs in de juiste betekenis en op het juiste taalniveau is ofwel een veeleisend voegwoord. Vergelijk even de volgende twee zinnen:
Je weet het: of je gaat met me mee, of je blijft thuis. (5)
Je weet het: ofwel ga je met me mee, ofwel blijf je thuis. (6)
Twee grammaticale zinnen, volledig in orde. Of en ofwel zijn hier synoniemen, de zinnen zijn gelijk qua taalniveau. Alles lijkt in orde. Ik zou twee gelijke zinnen moeten schrijven. Maar dat kan niet: omdat ik Nederlandstalig ben, heb ik spontaan een rechte woordorde gevolgd na of, en een zin met inversie geschreven na ofwel. In twee volledig parallelle zinnen gebruik ik nu eens inversie, nu eens niet, volgens het voegwoord dat ik heb gebruikt en zonder duidelijke reden.
Je weet het: of ga je met me mee, of blijf je thuis. (7)
Dat is een onmogelijke zin. Bovendien, waarom zou ik hier inversie schrijven in twee nevengeschikte hoofdzinnen? Te meer daar zelfs na het onderschikkend voegwoord of de woordorde van de hoofdzin vaak de gewone is.
Waarom dan wel inversie na ofwel? De reden kan ik niet aangeven. Wel heb ik de indruk dat na ofwel vaak inversie optreedt, zelfs in de hoofdzin, zoals in de volgende voorbeelden:
Ofwel werk ik, ofwel slaap ik.
Ik was in een vreemd land beland, ofwel droomde ik.
Het lijkt me een raadsel.
Misschien kunnen geleerde filologen zich hierover buigen en ons een antwoord op onze vele vragen bezorgen. Nu het woord officieel burgerrecht verkregen heeft, komt het wellicht ook voor onderzoek in aanmerking.
R. Haest
UFSIA
Antwerpen
Auteursrechtelijk beschermd