Onze Taal. Jaargang 46

Naoorlogse verengelsing van ons taalgebruik

(Uit een lezing, gehouden voor oud-alumni van de Leidse hogeschool op de herdenkingsbijeenkomst in Londen op 26 november 1976).

Het onderstaande is oorspronkelijk geschreven voor de herdenking van de rede die Cleveringa hield bij het ontslag van de joodse hoogleraren in 1940. Zijn redevoering gaf ruggegraat aan degenen, die zochten naar een manier om zich schrap te zetten tegenover de vreemde invloed in ons staatkundig leven. ‘Onze Taal’ heeft zich van meet af aan ten doel gesteld: het Nederlands houden van het Nederlands. Hemelsbreed is het verschil tussen een met doodsverachting uitgesproken protest tegen het wederrechtelijk optreden van een bezettende overheid in oorlogstijd, en het gemoedelijk waarschuwen tegen ongewenst taalgedrag van niets kwaads beogende medeburgers. Toch is er verwantschap - een waakhond heeft het nodigste gemeen met een wolf, een kat met een leeuw. Nu weet iedere lezer wel, dat het redacteurschap van Veering ons tijdschrift heeft doen dienen tot veel ruimer doeleinden dan de barbarismenbestrijding, die eerst centraal stond. Ook door zijn eigen artikelen, die evenals zijn lezingen voor ons genootschap veel verrassends brachten over het Nederlands binnen en buiten de muren - altijd voorbeelden van doordacht en levendig taalgebruik. Maar, de verdediging van onze moeder-taal tegen overbodige import en naäping heeft altijd zijn steun gehad. Daarom meen ik dat deze (bekorte) ‘Cleveringalezing’ in een ‘Veering-nummer’ op zijn plaats is.

U weet uit ervaring, dames en heren, dat de macht van de vreemde taal zich de ene keer laat gelden zonder dat u het wilt of zelfs zonder dat u het weet, de andere keer doordat u toegeeft aan een verleiding. In Nederland zijn er, de eeuwen door, groepen in een situatie geweest die overeenkomst vertoont met de uwe. Die groepen zijn telkens groter geworden. Het Latijn bedreigde of verleidde de intellektuelen, het Frans de ‘betere kringen’, met het Duits kwam in de oorlogstijd vrijwel iedereen in aanraking, maar tegen die vijand was men gewapend en invloed uit die jaren kan men met enige moeite nog maar terugvinden in zeldzame sporen als arbeidsinzet en oostpriesterhulp. De Engels-Amerikaanse overstroming sinds 1945, die ook bijna iedereen bereikt, omvat meer gebieden des levens, en bovendien wordt er door niemand een dijk tegen opgeworpen.

In mijn opsomming kan ik u het verschijnsel natuurlijk niet volledig beschrijven. Ten eerste beschik ik maar over beperkt materiaal, afkomstig van wat ik te horen of onder ogen kreeg. Ten tweede dwingt het kader van een lezing tot een keus. Ook is het bedenkelijk, dat ik niet scherp datgene wat algemeen of in een bepaalde kring gebruikelijk is, zal scheiden van op zichzelf staande vertaalfouten. Maar mijn indruk is, dat die kategorieën tegenwoordig in elkaar overgaan, en in ieder geval is de veelvuldigheid van de individuele vertaalfouten symptomatisch voor dezelfde geestesgesteldheid waaraan we de verengelsing voor een deel te wijten of te danken hebben. Eerlijk- en juistheidshalve zal ik toch trachten, het onderscheid tussen gewoon en zeldzaam, waar mogelijk, te laten uitkomen.

Ik ga uit van de kleinste taalmiddelen en zal toewerken naar de grootste. Het kleinste leesteken is de punt. Ten aanzien daarvan is veranderd, dat men in letterwoorden meestal geen punten meer schrijft, dus VARA voor ‘Vereniging van Arbeiders-Radio-Amateurs’, KV voor ‘Kö-

[p. 16]

chels Verzeichnis’ en zo meer. Voor de komma als leesteken (in decimale breuken is hij door de punt vervangen) moet ik u herinneren aan de oude gewoonte om die op zijn Duits te plaatsen ter afscheiding van bijzinnen, b.v. in: ‘Hij heeft me niet willen zeggen, waarvoor hij kwam, tot ik geheimhouding beloofde’. Nog omstreeks 1950 stond er in een handleiding voor het eindexamenopstel, dat tussen twee persoonsvormen van werkwoorden een komma op zijn plaats was. Een jaar of tien later gaf de uitgeversbond aan auteurs de raad om alleen een komma te plaatsen waar het voor de duidelijkheid nodig was. Twee komma's vormen een aanhalingsteken. In het Nederlands als in het Duits staat het vóór de aanhaling onder aan de regel, aan het eind bovenaan. Maar hoe langer hoe meer ziet u de inverted commas, enkele of dubbele, alleen bovenaan staan.

Ik kom nu tot de letters, dus tot de spelling. Daar weet ik alleen maar over te zeggen, dat het woordje o, de uitroep, tegenwoordig bijna altijd met een h verlengd wordt. Van de letters kunnen we overgaan tot de woorden, en daar is, zoals u raden kunt, enorm veel te oogsten. Dat wordt u duidelijk als u de nieuwste druk van het Handwoordenboek van Koenen van 1½ jaar geleden, naast de vorige druk legt. Achterin staan de Engelse woorden bij elkaar ten behoeve van gebruikers die de uitspraak willen weten. Die lijst is bladzijden langer dan hij was. Nou zegt dat natuurlijk niet alles. Een woordenboek maakt geen onderscheid tussen woorden die in algemeen gebruik zijn zoals sorrie en okee, lunsj en toalet, en technische termen die alleen door ingewijden gebezigd worden zoals bit en digit, of topic en comment. Daar is alweer heel veel gradueel verschil tussenin. Wat drugs zijn weet ieder die een krant leest of een T.V.-toestel heeft, al kan hij het woord niet uitspreken, maar binnen een veel beperkter scene spreekt men van weed en pot en shit, over een afkickboerderij voor geflipte junkies. Lang niet iedereen weet wat een deejay is of een scriptgirl, inzoomen of playbacken. In de kantoorwereld is part-time bekend, bij de zgn. media: free-lance. Maar in alle kringen hoor je op vrijdagmiddag of zaterdagmorgen prettig wiekent.

Aan dat laatste woord hoort u dat de nabootsing van Engelse taalklanken soms maar slecht lukt. Andere afwijkingen hebt u in poelóver en riezeúrtsj, in een life-uitzending, dikwijls ook met een f gespeld. Aan de uitspraak van plestik wordt u de betekenis van het Amerikaans gewaar.

We gaan ook graag onze eigen gang met het Engels. U kent van vroeger al het woord lunchroom. Na-oorlogs is pocket, een verkorting van pocket-book.

Er is een hele generatie opgegroeid met vier nieuwe woorden: mixen, link, set, en keen. De Londense korrespondent van mijn krant schreef: ‘De Ierse regering is er kien op, internationaal te laten zien, dat zij de terroristen wel degelijk aanpakt’. Ik heb meermalen aan mijn studenten gevraagd, nog wel neerlandici, waarom ze in hun skriptie set schreven in plaats van stel, of reeks of serie, een andere keer waarom ze een tussenschakel of een verbinding nou zo nodig een link moesten noemen, en altijd keken ze me dan aan alsof ik van een andere planeet was komen aanzetten.

Niet op onwetendheid maar op kommerciële overwegingen berust wat ik aantrof op een reklamekaartje van het restaurant ‘Hoog-Brabant’ in Utrecht, dat ik van de week met toestemming van de kelner in mijn zak heb gestoken. Ik lees enkele woorden en uitdrukkingen voor, waarbij ik zulke als lunch, bar en lounge oversla, All-in-gastvrijheid, pub, air-conditioned ruimte, pocketinformatie, een snelle snack, de counter van de Brabant Grill, een exclusieve mix van de barkeeper. Het is natuurlijk ook een konkurrerend tegen elkaar opbieden, wat maakt dat een kapper niet meer coiffeur op zijn winkelruit zet, maar barbershop, en de sigarenboer de voorkeur geeft aan rookshop. Een stapje hoger op de maatschappelijke ladder en u treft iets dergelijks aan, een beetje gemaskeerd door geleerde uitgangen van de woorden, maar met hetzelfde bestanddeel van dikdoenerigheid. Ik beperk me tot één facet van dat hogere leven. Enige jaren geleden heeft ons Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen een Amerikaans adviesbureau in de arm genomen in de hoop dat dat na studie zou kunnen vertellen hoe ons onderwijs gereorganizeerd moest worden. Dat bureau heeft een aantal Nederlandse doctorandi het vak geleerd en het gevolg is dat nu alle nota's van het ministerie vol staan met woorden als initieel, implementeren, optimalizeren, en zo meer.

Het is ook een taalverandering, al vindt u daar geen sporen van in het woordenboek, als een woord een andere gebruikssfeer krijgt, b.v. ruimer verbreid of veelvuldiger geschreven wordt. De ouderen onder u, die zich herinneren hoe sorry een woord van het hockeyveld was, dat je daarbuiten uitsluitend kon zeggen tegen mensen die je tutoyeerde, zullen zich verbazen als ze horen hoe dit nu door iedereen tegen iedereen wordt gezegd, en pardon vervangen heeft. Zo zijn ook all right, in orde, goed, afgesproken vervangen door okee, dat net als wiekent voor de oorlog op veel kleiner schaal in gebruik was.

Zo iets gebeurt ook met zuiver Nederlandse woorden, die b.v. een andere betekenis krijgen. Denkt u aan het werkwoord boeken, dat niet meer alleen betekent wat het reisbureau voor de klant doet, maar ook wat de klant doet op het reisbureau. De klant boekt passage of een reis, en het werkwoord bespreken bestaat alleen nog in woorden als bespreekbureau en bespreekgeld voor plaatsen in de schouwburg.

Heel dikwijls zijn deze veranderingen een ergernis voor de schoolmeester, die er alleen de vertaalfout in ziet. Ik kan mijn schoolmeestersaap niet aldoor in de mouw houden. Oordeelt u zelf. In de hele berichtgeving over de oorlogvoering in Viet-Nam hebben de mij bekende dagbladen nooit het woord berg gebruikt - men maakte alleen maar melding van heuvels, terwijl daar toch knapen van over de 2000 meter bij waren. Ander voorbeeld: terwijl dagelijks dodelijke ongelukken, natuurrampen, moorden en oorlogshandelingen worden bericht, zijn er nooit lijken te vinden, nooit een stoffelijk overschot, altijd alleen maar lichamen.

Ik wissel in het volgende de algemene verschijnselen af met gevallen die naar ik hoop op zichzelf staan, maar, zoals ik in het begin al zei, je weet maar nooit.

Niet helemaal uniek, maar toch wel een uitzondering is het bericht, dat een minister van buitenlandse zaken op reis is gegaan met zijn jonge bruid Nancy. Nu zijn we

[p. 17]

tegenwoordig erg tolerant ten aanzien van voorechtelijke intimiteiten, maar ik denk toch dat de heer Kissinger, als hij Nederlands kent, dit liever niet zo in de krant had gehad.

Iemand stelt het zoveelste onderzoek in naar de moord op president John F. Kennedy. ‘Op de röntgenfoto zag ik een donker voorwerp in het brein’. Het is alsof je zou lezen: ‘Hij werd dodelijk getroffen door een granaatscherf in zijn zier’.

Ik heb al meermalen gelezen dat iemand kurator, of misschien moet ik zeggen kjoeréter, van een museum was. Maar nog maar één keer dat een bekend zakenman geen minister kon worden aangezien hij in een echtscheidingszaak in de Verenigde Staten betrokken was als korrespondent.

Nu een aantal voorbeelden die zó frekwent zijn dat je haast wel van taalveranderingen moet spreken, al is het helemaal niet uitgesloten dat ze tijdelijk zijn. Formule in plaats van recept. De pianist Rubinstein laat men op een vraag naar het geheim van zijn lange leven antwoorden: ‘Als ik een formule had, zou ik ze verkopen’.

Het woord probleem heeft het woord moeilijkheid je mag wel zeggen van zijn plaats gedrongen. Dat blijkt het duidelijkst als je leest dat zekere problemen ‘overwonnen’ zijn in plaats van ‘opgelost’.

Een klakkeloze vertaling van generous is edelmoedig. De NRC schrijft ‘dat een aantal westerse staten edelmoedige bijdragen hebben gegeven voor humanitaire en andere hulp’ en in een artikel dat het volgend jaar hoopt te verschijnen in het jaarboek Dutch Studies komt het citaat voor: ‘Ik vind ons al een erg edelmoedige huisbaas geweest’, waar gewoon koelant bedoeld is.

Meestal laat men het Engelse woord de vorm van een bastaardwoord houden, zoals bij initieel en implementeren het geval was. Ik noem selektie, dat niet alleen in de grammofoonplatenwereld de plaats is gaan innemen van keus of bloemlezing. Een tijdlang is essentieel in de betekenis van belangrijk in gebruik geweest, maar nu is het op zij gegaan voor relevant. Gekonfronteerd werd men vroeger uitsluitend met personen, tegenwoordig met alles. Filosofie betekent niet alleen wijsbegeerte, maar ook overweging of op zijn best grondgedachte. Pathetisch komt voor in de betekenis van aandoenlijk, sympathie in de betekenis van medelijden, administratie in de betekenis van regering of kabinet, nominatie in de betekenis van ‘kandidaatstelling voor de verkiezing van een president van de Verenigde Staten’, kompetitie ben ik al meer malen tegengekomen niet als ‘geheel van wedstrijden dat tot een kampioenschap leidt’, maar als synoniem van konkurrentie. Je ziet ook zeldzame woorden tot alledaagse worden, zoals gigantisch voor reusachtig, kruciaal voor beslissend, spektakulair voor opzienbarend, appartementsgebouw voor flatgebouw. Niet alleen is recent tot een veelgebezigd bijvoeglijk naamwoord en zelfs bijwoord geworden, maar men heeft in navolging van recently er het potsierlijk-deftige recentelijk aan toegevoegd, dat gewoon onlangs betekent.

U zult misschien niet zo gemakkelijk geloven dat ook de woorden nieuwkomer en wereldwijd na-oorlogse toevoegingen aan onze woordvoorraad zijn. Ze zijn niet in strijd met onze taalregels gevormd. Laatkomer b.v. hebben we al lang, en nieuw in de betekenis van zopas of kort tevoren is te vinden in nieuwgeboren; in de Middeleeuwen bestond het woord nieucomelinc. Wereldwijd is niet helemaal te vergelijken met hemelhoog of duimendik, want we kunnen wel spreken van de wijde wereld, maar niet zeggen zo wijd als de wereld. Maar het is blijkbaar aantrekkelijker dan wereldomvattend, zoals nieuwkomer misschien plastischer is dan nieuweling. Je ziet zo iemand helemaal onbedorven en onwetend en groen binnenkomen.

Voor ik van de woorden naar de woordgroepen overga, noem ik nog een werkwoord dat in het Engels in twee woorden geschreven wordt. U kent to swear in, dat bij rechters en andere funktionarissen beëdigen betekent, maar ook wel gebruikt wordt met betrekking tot koningen, wanneer wij inhuldigen zeggen. Tot mijn verbazing ben ik al enige malen in dit verband in Nederlandse kranten op het werkwoord inzweren gestuit, dat vroeger alleen gebruikt werd in verband met geïnfekteerde wonden.

Van de op het Engels geïnspireerde woordgroepen is een van de kleinste dit land als men zijn eigen land bedoelt. Het wordt vaak gezegd in een ontevreden stemming, maar eergisteren in een televisie-gesprek met vader Drees hoorde ik het nog in helemaal objektief zinsverband gebruiken.

Sportverslaggevers zeggen soms als een wedstrijd op zijn end loopt: ‘nog tien minuten te gaan’ voor te spelen. Een koereur heeft b.v. nog ‘vier ronden te gaan’ in plaats van voor de boeg.

Voor iemand die weet wat pleiten is, moet het vreemd zijn als hij leest dat een verdachte schuldig gepleit heeft. U kent zowel Engels als Nederlands en begrijpt dus dat bedoeld is: bekend of zijn schuld toegegeven.

Als men in het Engels zegt: ‘He used to believe in resurrection and I think he still does’, dan moeten wij zeggen: ‘en ik meen dat hij dat nóg doet’. Het is een volslagen nieuwe konstruktie in het Nederlands als iemand schrijft, over het beleid van een voormalig president van de Verenigde Staten: ‘De miljoenen tonnen bommen en granaten die hij heeft afgeworpen en afgeschoten en nog doet over het schiereiland’, of in een boekbespreking: ‘Veel wat Nederland beroerde of nog doet komt men in dit boek ternauwernood tegen’.

Een woordgroep is ook ongelukkig zijn met, waarvan het tegendeel, gelukkig met, helaas pleegt te worden voorafgegaan door niet. Beide komen in de plaats van gekant zijn tegen, bezwaar hebben tegen, opkomen tegen.

Nu kom ik aan die figuurlijke uitdrukkingen waaraan het Engels zo rijk is. Zoals we in het Nederlands spreken van een graantje meepikken, de huik naar de wind hangen, de kool en de geit sparen, een klap van de molen beet hebben, zijn handen vol hebben, zo kent het Engels zijn skeleton in the cupboard, a bee in his bonnet, bats in the belfry, a flea in one's ear, a busman's holiday, enz. enz. Sommige van zulke metaforen, zoals de technische term luidt, zijn al in de vorige eeuw ongelukkig vertaald, zoals het land van de Rijzende Zon in plaats van Opgaande Zon, de Zieke Man van Europa in plaats van de Zieke. Degene die ik zoëven genoemd heb, zijn nog niet in letterlijke vertaling in gebruik, maar andere des te meer.

[p. 18]

Ik geef u een kleine bloemlezing uit het artikel dat ik al noemde en dat bestemd is voor Dutch Studies 1977. ‘Banken laten niet graag het achterste van hun tong zien.’ ‘De regeringspartijen dwingen het kabinet niet, het achterste van zijn tong te laten zien.’

‘Wat ik deed was in de beste belangen van mijn land.’ ‘Bij de lunch bleek Engeland op 79 voor 1 op fluweel te zitten.’

‘Sinds vorig jaar oktober werd de basis Keflavik weer een heet punt.’

‘Uit de hoeken van haar ogen blijft ze (dat is een schaatskampioene die pech heeft gehad) naar Innsbruck-1976 kijken.’

‘Europa zou in geval van een massale aanval Amerikaanse toezeggingen moeten krijgen.’ Dit is een bijzonder hachelijk geval. U begrijpt dat toezeggingen van militaire hulp enz. te laat komen als men ze krijgt in geval van een massale aanval. Men moet ze hebben vóór het geval van een massale aanval. Het Engels kan in beide betekenissen in case gebruiken, maar wij maken verschil.

‘De Washington Post heeft met grote moed zijn nek uitgestoken en de toorn van het Witte Huis getrotseerd’. ‘De show wordt gestolen door een dame, die een sigaret kan roken met haar billen’.

‘Barbarenhorden die niet waard zijn dat we onze kleine vinger naar ze uitsteken’.

‘We moeten niet al onze eieren in één mandje leggen’. Vooral dat leggen is hier amusant. Maar wij zeggen nou eenmaal: ‘niet alles op één kaart zetten’.

We zijn gegaan van leestekens naar woordgroepen en staande uitdrukkingen. Nou rest ons nog het allerwonderlijkste. Het is werkelijk iets heel ongewoons dat een taal niet alleen woorden en uitdrukkingen uit een vreemde taal overneemt, maar dat de abstrakte bouw van woordgroepen en zinnen, dus dat we in de taalkunde de syntaxis noemen ter onderscheiding van het lexicon, naar het voorbeeld van een andere taal wordt vernieuwd, andere regels krijgt.

Voor drie van die veranderingen, waarvoor ik weer nieuwe bewijsplaatsen heb sinds ik verleden jaar op een congres in Cambridge er een lezing over hield, geldt de beperking dat ze vrijwel alleen voorkomen in weekbladen die de getapte stijl van Time en het vroegere Life nabootsen, zoals Elsevier's Magazine, Panorama, De Nieuwe Revu.

1.	Men begint een zin niet met De Koningin zei of Wim Jansen meent, maar met zegt de Koningin of meent Wim Jansen. Anders dan in Time en Newsweek komt hier in het Nederlands nog niet de verleden tijd van het werkwoord voor.
2.	Dokter Jan Foudraine is bekend geworden door een boek getiteld ‘Wie is van hout?’. Zo'n bekende man wordt dan genoemd: ‘Jan (Wie is van hout?) Foudraine’. Het kan ook een hele pesterige manier zijn om iemand een pijnlijke kwestie na te dragen, zoals in ‘Prof. dr. P. (Geef mijn portie maar aan Fikkie) Smits’.
3.	De naam van een persoon wordt voorafgegaan door de tweede naamval van een eigennaam die niet van een persoon is. Dat klinkt een beetje technisch, maar de voorbeelden herkent u zo, uit de Nederlandse pers of van de Omslag van Time: VARA's Kloos of Polens Gierek. Dit type woordgroep kon vroeger namelijk alleen bestaan uit de tweede naamval van een eigennaam + een woord dat geen eigennaam was: Amsterdams burgemeester, niet Amsterdams Van Hall, of Elly's mantel, niet Elly's Henk.
4.	Het vierde procédé is heel gewoon geworden en komt ook veel in mondelinge taal voor. Het bestaat in het weglaten van het lidwoord voor een woord waarachter een eigennaam volgt. Dus wat vroeger alleen in speciale gevallen kon: Graaf Floris, poes Moortje, Dominee Wauwelaar, dat kan nu bij allerlei woorden en zelfs bij woordgroepen, en niet alleen bij mensen en huisdieren maar ook bij aardrijkskundige namen en andere niet-personen Ik geef u de oogst uit het Leidsche Dagblad van 10 november, vier gevallen: 1. ‘Ga je nog steeds om met de ex-vrouw van TROS-televisieregisseur Hank Onrust?’, vroeg ik gisteravond aan Jan Cremer. 2. Shaffy-theater-acteur Hidde Maas. 3. Er werden vragen gesteld door Boerenpartijlid Kronenburg aan de toenmalige minister van Kultuur, Minister Klompé. Actrices Edda Barends, Jeanneke Stam en akteur Broes Hartman van Toneelgroep Studio gaven hun rollen terug. 4. Basketbalkampioen Kinzo/Amstelveen heeft zich gisteravond enigszins gerevancheerd.

U hoort, iets dat in onze taal in 1940 nog niet mogelijk was, is nu een allerdoodgewoonst woordgroepsmodel.

Ik heb u met enige illustraties laten horen hoe onze taal in de loop van dertig jaar, van leestekens af tot syntaktische modellen toe, het voorbeeld is gaan volgen van het Engels en het Amerikaans. Voorzover mijn werk beschrijvend was, was het wetenschappelijk, al was de keus van mijn voorbeelden oratisch bepaald. Maar waar ik, op welke manier dan ook, tekenen van goed- of afkeuring gaf, overschreed ik de grenzen van de taalwetenschap. Want het taalgebruik, de USUS waarbij naar het woord van Horatius de spraaknorn en de beslissingsmacht berust, dat is het onaantastbare oppergezag. De bewerker van een woordenboek gaf in een vraaggesprek te kennen, dat hij een taalverschijnsel in zijn woordenboek opnam (honoreren noemen wij dat heel eerbiedig) als hij het twee keer in de krant was tegengekomen. U kunt nu begrijpen waardoor de omvang van zijn werk sedert de vorige druk is toegenomen met honderden bladzijden. En nu vraagt u, na dit tendentieuze betoog van mij, hoe ik dit kan verantwoorden. Want ik heb hier de katheder van de wetenschap een klein beetje, maar of het veel of weinig was doet er niet toe, geusurpeerd. Ik kan alleen maar mezelf herhalen, dat is trouwens wat dat mensen aldoor doen. Toen ik mijn boekje Taaltrouw van een verantwoording voorzag, die het karakter heeft gekregen van een belijdenis, besloot ik die met een paar woorden in de stijl van een peroratie. Ik zei ‘dat het karakterloos en onzedelijk is om je altijd maar tevreden te stellen met het eerste het beste buitenlandse woord dat je invalt; dat een verantwoordelijk iemand zich bewust hoort te zijn van zijn verplichtingen aan zijn taal; dat language loyalty, dat Taaltrouw een deugd is’. En al is dat dan geen zuivere taal-

[p. 19]

wetenschap, het leek me wel iets passends voor de 26e november.

C.A. Zaalberg