Onze Taal. Jaargang 40

[p. 49]

[Nummer 11-12]

Stukwerk

Woorden hebben hun eigenaardigheden, ze lijken daarin op mensen. In grote hoeveelheden tegelijk gaat veel van het specifieke verloren, verdwijnen de kleine bijzonderheden van de eenling. Elke individuele Ajax-supporter is altijd aardiger, heeft altijd meer te vertellen dan het optreden van Ajax-supporters en masse doet veronderstellen. Gelukkig maar. Elk woord met aandacht bekeken heeft meer achtergrond, meer mogelijkheden dan een krantetekst bij vluchtig doornemen laat merken. Het is nauwelijks nodig om dit te constateren in Onze Taal, waar maandelijks vele woorden te kijk gezet worden, waar in de laatste kolom de nieuwste mogelijkheden van oude woorden of nieuwe woorden zonder meer op een voetstukje gezet worden.

Neem nu een woordje als stuk. Het is een doodnormaal door en door Nederlands eenlettergrepig woord, dat zo op het eerste gezicht niets aandacht trekkends heeft. Alleen in zijn structuur al kan het haast niet gewoner. Sinds enige maanden beschikken we in het proefschrift van J.J.M. Bakker: Constant en variabel. De fonematische structuur van de Nederlandse woordvorm (Amsterdam, 1971) over een uitstekend instrument om snel een röntgenfoto van dit stuk te maken. De opbouw is opvallend gewoon: de begincombinatie st- is op één na de meest gewone (tabel 200) en ook het einde -k kan bij het Nederlands eenlettergrepig woord haast niet gewoner; alleen de -t komt meer voor (tabel 202). De gebruikte klinker in stuk heeft ook al geen opvallende frequentie naar boven of naar beneden, terwijl voor het geheel tenslotte geldt, dat de combinatie twee medeklinkers-klinker-medeklinker weer op een na de meest voorkomende van de Nederlandse eenlettergrepige woorden is (tabel 1). Kortom, stuk heeft zijn figuur niet mee, het is een waardig lid van de familie Doorsnee.

Wilt U verder stuk nog taalkundig benoemen (en welke benoeming heeft niet iets eervols in zich: tot notaris, referendaris of bijvoorbeeld commissaris?) dan is dat ook helemaal niet moeilijk: het is meestal gewoon zelfstandig naamwoord en minder vaak bijvoeglijk naamwoord. In deze laatste functie valt er voor het eerst iets opvallends te melden over stuk. Je kunt er namelijk niet veel mee doen: het heeft geen verbogen vorm (‘een stukke fiets’ loopt niet lekker) en ook de trappen van vergelijking ‘stukker, stukst’ behoren nauwelijks tot het normale Nederlandse taalgebruik. In wat nettere taalkundige termen uitgedrukt: als bijvoeglijk naamwoord kan stuk eigenlijk alleen maar predikatief gebruikt worden. Voorbeelden: ‘In de vierdaagse van Nijmegen hebben dit jaar heel wat soldaten hun voeten en de reputatie van het leger stuk gelopen’. ‘Mijn jongste dochtertje probeert onmiddellijk haar nieuwe speelgoed stuk te maken’. En een paar van die heerlijke negentiende-eeuwse:

‘Zoo reten zij beiden den boezem zich stuk,
En morden en wrokten en vloekten hun juk’,

uit Tollens' De Echtscheiding. Of uit de Dramatische Poezie van Schimmel:

‘Mijn meester heeft door 't goud meer burchten stuk gegruisd,
Dan ooit het heldenstaal in grof gespierde vuist’.

En als laatste uit De Monts Loreley:

‘Moede ben ik, mat, gebroken - een wrak gelijk door stormen stukgewoeld.’
(Alles te vinden in deel XVI van het onvolprezen Woordenboek der Nederlandse Taal).

[p. 50]

Hoe valt dit louter predikatieve gebruik te verklaren? Het Woordenboek zegt hierover: ‘Men pleegt aan te nemen dat stuk uit estuk is ontstaan (verg. het bijw. weg uit het gewestelijk nog bekende eweg, eng. away), en dit uit de bijwoordelijke uitdrukking in of an stukke, waarin stukke het oude mv. is; inderdaad is er geen betere verklaring gevonden, en klopt deze met het feit dat het bnw. stuk alleen predikatief wordt gebezigd: maar het is opmerkelijk dat dit tot nu toe niet vóór de 19e eeuw is aangetroffen: in oudere geschriften vindt men stukken’. Als U deze zin, al dan niet in stukken, hebt kunnen verwerken, en U denkt weer aan de eerder gegeven citaten, dan blijkt Tollens hierop eens als zeer modern in zijn taalgebruik gekenmerkt te worden. Wie had dat gedacht!

Zoëven heb ik gezegd: stuk is meestal zelfstandig naamwoord en minder vaak bijvoeglijk naamwoord. Hoe weet ik dat? Ten eerste uit het aantal verschillende betekenissen dat beide woorden kunnen hebben. Elk woordenboek kan U voor het substantief stuk nog wel een betekenis geven, die U zelf niet zo gauw kon verzinnen. En naarmate het gebruikte woordenboek dikker wordt, stijgt het aantal mogelijkheden voor stuk: Koenen-Endepols geeft er 11.

Van Dale's Groot Woordenboek geeft er maar liefst 34.

Voor het bijvoeglijk naamwoord geeft Koenen-Endepols maar 1 betekenis, terwijl zelfs ons taalmuseum, het Woordenboek der Nederlandsche Taal daar niet verder dan 3 komt.

Maar het aantal betekenissen is op zich niet alleszeggend: bij die 34 stukken zitten een aantal hele zeldzame, waardoor we ons niet van ons stuk moeten laten brengen. Er zijn nog andere bewijzen.

Als het gaat om vaak of minder vaak hebben we het over de frequentie. Welnu, sinds 1937 bestaat er voor het Nederlands de frequentielijst van De la Court, gebaseerd op 1 miljoen woorden. Daarbij zitten wel enige honderden, ruim 300 om wat nauwkeuriger te zijn, gevallen van stuk. Maar dit is toch niet alles, want juist omdat stuk zo'n gewoon woord is en omdat het zovele betekenissen kan hebben, vormt het ook een onderdeel van heel wat samenstellingen. En hoe krijg je daar een overzicht van? Een interessant vraagstuk. Gelukkig zijn ook daar weer twee hulpstukken voor de stukjesschrijver aanwezig. Natuurlijk het (gewone) woordenboek voor alle gevallen waar stuk het eerste deel van de samenstelling is. Weliswaar vormt daar de stukadoor met zijn werkwoord een vreemde eend in de bijt, maar verder staan ze keurig op een rij. Bij Koenen-Endepols van stukbreker tot stukwerker, in ‘De Dikke Van Dale’ van stukbediende tot stukzetter.

Maar voor de gevallen waar -stuk het laatste deel van de samenstelling vormt, hebt U een ander hulpmiddel nodig. Daarvoor hebben we sinds kort de beschikking over W. Martin, Inverte frequentielijst van het Nederlands (Leuven, 1971). Dat is de woordenlijst van De la Court, maar dan zo dat de woorden gealfabetiseerd zijn vanuit hun laatste letter. Voorop komen dan woorden als hyena, collega, zebra en aan het einde van de lijst bv. baby en fez. Als U daar naar stuk gaat zoeken, moet U dus kijken bij kuts. (Voor U het weet leidt een inverte lijst tot perverte gedachten). En dan blijkt dat bij de miljoen woorden voorkomen:

218 maal stuk, in de betekenis brok, deel

54 maal stuk, in de betekenis exemplaar

26 maal stuk, in vraagstuk

18 maal stuk, in hoofdstuk

13 maal stuk, in curieuze juridische combinatie ‘stuk van overtuiging’ (bewijsstuk)

12 maal stuk, als adjectief: kapot

8 maal stuk, in: van zijn stuk brengen

en verder in de volgende samenstelling met daarachter de frequentie:

hoofdstuk	18
geldstuk	9
mondstuk	2
goudstuk	6
biefstuk	6
woningvraagstuk	2
spellingsvraagstuk	2
waagstuk	4
kledingstuk	7
pronkstuk	3
brokstuk	4
toneelstuk	5
bloemstuk	5
heldenstuk	2
meesterstuk	3
zilverstuk	5
voetstuk	7
prachtstuk	5
kunststuk	4
muntstuk	2
proefstuk	1
erfstuk	1
werkeloosheidsvraagstuk	1
grensvraagstuk	1
verkeersvraagstuk	1
vlootvraagstuk	1
muziekstuk	1
meubelstuk	1
middenstuk	1
achterstuk	1
bravourstuk	1
volksstuk	1

In het taalgebruik, voorzover de lijst van De la Court daarvoor een maatstaf is, blijkt het bijvoeglijk naamwoord stuk dus nog ongewoner te zijn dan uit het woordenboek blijkt. In het woordenboek 34 tegen 3 mogelijkheden, in de praktijk 453 tegenover 13 gevallen. In feite is het aantal samenstellingen met stuk nog veel groter dan de lijst De la Court te zien geeft. Wanneer hij de frequentie 1 geeft, zit er natuurlijk een toevals-element in. Er zijn nog tientallen andere woorden met stuk als tweede lid, die even weinig gebruikt worden; om die in een frequentielijst te krijgen zou men echter weer een miljoen woorden moeten nemen. Dan is het

[p. 51]

toch iets makkelijker om de opsomming te gebruiken die het Woordenboek der Nederlandse Taal hiervan geeft. U kunt er daar nog een kleine tweehonderd vinden!

Tot besluit van dit werkstuk wil ik nog enkele stuks uit de rijke voorraad stukken bekijken, al dan niet in samenstelling. Het zijn er maar enkele; die mij om de een of andere reden boeien, zodat Uw favoriete stuk misschien niet op het programma staat. Ik kan natuurlijk op geen stukken na volledig zijn.

Merkt U intussen dat er twee meervouden zijn van stuk? Enkele stuks is iets anders dan enkele stukken: exemplaren tegenover alle andere betekenissen. ‘Hij heeft tien stuks kinderen’. Maar als je zegt: ‘Hij heeft een stuk of tien kinderen’ kunnen het er ook nog wel elf zijn, of negen om wat optimistischer te blijven. ‘Het is geen wonder dat hij met zoveel kinderen zo'n stuk chagrijn is geworden’. Is dat een exemplarisch voorbeeld van een chagrijnig iemand? Het Woordenboek der Nederlandsche Taal geeft nog een prachtstuk van een voorbeeld uit. J. Querido's De Jordaan: ‘Jopie vloekte hijgend naar de “vuile” Madame, dat die haar zoveel smerigen Rijnwijn en champagne dooréén had laten slurpen. Dat stuk drek-van'n mensch, schold ze giftig in haar benauwdheid uit, vermoordt al de vrouwen!’

Nee, dan kun je toch beter te maken hebben met een man uit één stuk: massief, betrouwbaar, zonder breukvlakken. Dan moet hij echter geen stuk in zijn kraag hebben, want dat is heel wat. Stuk is hier een vat.

Hoeveel er ongeveer in gaat kunt U uit de volgende advertentie uit 1916 (Woordenboek der Nederlandsche Taal) distilleren: ‘Te koop 500 à 600 halve Stukken, inh. ong. ± 600-700 liter, direct leverbaar, breukvrij’.

Nu kan stuk gelukkig ook nog boterham betekenen. Gewoonlijk heb je die niet in je kraag, maar dat is maar beeldspraak: zowel de wijn als het brood verdwijnen in hetzelfde keelgat. Jarenlang heb ik mijn vader, die zijn jeugd in de Bommelerwaard doorbracht, horen spreken over een ‘stikkezakje’. Daar deed ik namelijk mijn gymnastiekspullen in. Altijd heb ik gedacht dat dat te maken had met op elkaar gestikte stukken stof. Zoiets als een lappendeken, maar dan als zakje. Enfin, nu weet ik het dan: een boterhammenzakje. Ik denk niet dat de tegenwoordige plasticzakjes nog zo genoemd worden.

Ook in officiële, officieuze of anderszins gewichtige stukken wordt vaak een aardig stuk weggeschreven. ‘Een stuk medemenselijkheid kan in onze samenleving bereikt worden, als......’. Een stuk vooruitgang, een stuk medezeggenschap, een stuk realiteit, etc. Het betekent zoiets als ‘een beetje, enige’. De ware ambtenaar laat de stukken eerst een halfjaar rijpen, zegt men wel eens. Niet alleen is dan de helft van de problemen vanzelf al opgelost, misschien kan dat rijpingsproces ook een dergelijk stukgebruik verminderen. Een stukgebruikte taal is niet aantrekkelijk! Gelukkig houdt Onze Taal op dit punt al jarenlang voet bij stuk. De redactie verstaat zijn (haar) stuk en blijft zelfs op zijn stuk staan, is niet van zijn stuk te brengen.

Mijn stukje (tekst) loopt op zijn eind: geestelijk ben ik niet zo groot van stuk en slechts enkele stuks van stuk wilde ik in dit werkstuk bekijken. Verder niets meer over het scheepsstuk, het stuk van 20 roem, het stuk uit een blazoen, geen stukkeboter, stukbediende, stukneming of stukkenvuur. Zoekt U zelf maar naar de betekenis (als U die tenminste niet weet) van: begijnenstuk, bilstuk, broekstuk en brokstuk, van: hommerstuk, guitenstuk, kuipstuk of trompstuk.

Dat was maar stukwerk. Niet als werk dat per stuk betaalt wordt, maar als ‘werk dat slechts een stuk, een gedeelte, is van een geheel dat tot stand gebracht had moeten worden, gedeeltelijk werk, fragmentarisch werk’. (Woordenboek der Nederlandsche Taal).

Twee citaten tot slot van Vondel:

‘Maer als u Tessel-schade, uw helft te beurte viel,
Doen daeghde uw Son, en 't lijf ontfingh ter Geest zijn ziel.
Het sterflijck werd verknocht met zijn onsterflijck deel.
't Was stuck-werck, daer ghij nu voltoyt zijt, en geheel’.

En van een minder bekende, maar meer toepasselijk:

‘Gij weet, dat ik middelen genoeg heb gebruikt om er toe te geraken’.

‘Middelen? Middelen genoeg’?...... ellendig stukwerk, dat noodwendig tot niets leiden kon’.

A.J. Vervoorn

(Red.) Nog wat uit ons archief over de stukken. Van drie stukjesschrijvers. Het eerste is een passage uit een stuk van Jan Blokker in de Volkskrant 29 oktober 1968:

‘Ik zit te praten met een sociaal-academisch gevormd iemand die me net alles uitlegt over Vietnam, de oecumene, neo-fascisme, Marcuse, doping op de Olympische Spelen, kunstbeleid, bioscoopbeleving en het gedragspatroon van wielrijders-onder-invloed, - en ineens passeert langs het caféraam een zeer mooi meisje en ik zeg tegen de man: “Daar gaat een stuk”.

Maar hij kijkt op noch om, hij vraagt: “Een stuk wát?” Ik zeg: “Ja, nou is het al voorbij - een stúk!”

Waarop hij: “Waarschijnlijk bedoelde je te zeggen dat hier een stuk onzekerheid in schuilt.”

“Nou nee”, wou ik tegenwerpen, maar hij vervolgde reeds: “En dan heb je gelijk, zo goed als er in Samkalden een stuk Thomassen zit, en in de hele PvdA een stuk VVD, zo zit er in jou, net als trouwens in ieder ander, een stuk vragen, een stuk hoe-moet-dat-nu, een stuk onzekerheid.”

“Het klinkt me wat vreemd in de oren”, zei ik terwijl ik opnieuw naar buiten keek en een iets minder mooi meisje om de hoek zag komen. “Daarnet bedoelde ik een stuk, maar nu, laten we zeggen, een stukje.”

“Zeg maar gerust een stuk”, hernam de man zonder mijn blik te volgen - “zeg maar gerust een groot stuk. Een groot stuk vervreemding. En dat verklaart meteen het stuk Amerikaanse onlust over Vietnam, het stuk re-

[p. 52]

actie in onze samenleving, het stuk bedrog op de Olympische Spelen en het stuk bravour van een gemiddelde fietser die zijn rijwiel bestijgt terwijl hij dronken is.”

“Een stuk in zijn kraag heeft”, verbeterde ik.’

Het tweede is een deel van een beschouwing van Aad Nuis in NRC 3 april 1969.

‘Alle stopwoorden zijn opvullers, die de spreker in staat stellen geluid te blijven maken op momenten dat hij zijn eigenlijke woorden nog niet op een rij heeft, maar dat wil niet zeggen dat ze zelf zonder betekenis zouden zijn. Weetjewel bijvoorbeeld is een sfeerscheppende uitdrukking, een signaal dat een beroep doet op de verstandhouding tussen ingewijden. “Een stuk” is ook een signaal, maar van iets anders: het betekent dat de spreker een slag om de arm wil houden. Hij wil iets beweren, maar hij kan er niet meteen alle consequenties van overzien, en hij zou het afschuwelijk vinden als een ander hem op onzin betrapte. Het is een gemoedsstemming waarin de meeste deelnemers aan bijvoorbeeld openbare forumdiscussies voortdurend verkeren, en het is die nood waaruit stopwoorden als “ergens”, “ik dacht”, “in zekere zin” en nu ook “een stuk” geboren worden.

Zo gezien is “een stuk” niet minder dan een vondst. ‘Ergens’ heeft ook zijn grote populariteit gehad; het wekte een indruk van diepzinnigheid, maar daardoor ook van gevoelsmatige, misschien zelfs artistieke vaagheid die het voor de meer serieuze vergaderzalen al gauw in onbruik deed geraken. “Ik dacht” is door die onzinnige verleden tijd wat al te bescheiden om geloofwaardig te zijn, en verliest daardoor zijn verdoezelende functie. Het doet te veel denken aan dominees van het soort dat anderen overdondert met eigen ootmoed, en daarom de eigen mening al bij voorbaat ruilt voor die van de ander.

Wie daarentegen “een stuk” regelmatig in de mond neemt kan twee vliegen in een klap slaan: de draagwijdte van de eigenbedoelingen wordt naar behoren in nevelen gehuld, terwijl tegelijk de indruk wordt gewekt dat de zaken krachtig en vooral concreet worden gesteld, op een manier waar je houvast aan hebt. “Ik ben verantwoordelijk” bijvoorbeeld is weliswaar duidelijke taal, maar “ik draag een stuk verantwoordelijkheid” klinkt veel indrukwekkender, en laat bovendien een achterdeurtje open.’

En Godfried Bomans levert in Elseviers Weekblad 1 april 1971 de volgende opmerking naar aanleiding van enige verkiezingsbijeenkomsten.

‘Bepaald zorgwekkend was de dunne bagage aan woordkeus, die ze overigens met bijna alle Nederlanse politici, spaarzame uitzonderingen als Diepenhorst daargelaten, gemeen hebben. Bij de heer Biesheuvel noteerde ik in enkele minuten tijds acht maal het gebruik van het woord “stuk”, in de afschuwelijke betekenis van een stuk sociale voorziening, een stuk politieke inbreng en een stuk morele wederopbouw.’