Onze Taal. Jaargang 40

[p. 29]

[Nummer 6-7]

Staande uitdrukkingen

Nederlanders die Duits op school hebben moeten leren, weten dat naamvallen lastig zijn: meestal blijft hun een levenslange schrik voor en wie weet zelfs afschuw van de rijtjes bij. Der kleinen Mann - des kleinen Mannes - dem kleine Manne - den kleinen Mann: vier verschillende vormen voor dezelfde woorden. Juist omdat Nederlands en Duits verwant zijn en nu eenmaal precies op dit punt ieder hun eigen weg gegaan zijn, is het voor de Nederlander wiens eigen systeem zo eenvoudig is, eigenlijk onmogelijk om het Duitse vormenstelsel geheel te beheersen.

Misschien voelt hij ook iets ‘overbodigs’ in de vormveranderingen: het gaat in het Nederlands toch ook zonder naamvallen en zó totaal anders is de Duitse zinsbouw nu ook weer niet, integendeel. Om die reden blijft een Nederlands schoolkind fouten maken tegen het Duitse systeem, terwijl de veel moeilijker vormenleer van Latijn en Grieks er op de leeftijd waarop geheugendrilling nog spel kan zijn, betrekkelijk snel ingaat. Geen wonder: Latijn en Grieks hoef je niet te spreken, beide talen staan ‘ver’ van de onze af en je hebt - dat leert de jonge gymnasiast spoedig inzien - kennis van de naamvallen nodig, wil je niet bij het vertalen wanhopig verdwaald raken.

De ‘naamval’

De naam is ontleend aan het dobbelspel: ‘val’ is ptosis in het Grieks, door de Romeinen vertaald en overgenomen als casus: de bikkel kon ‘vallen’ op vier manieren. Zó ook kon het woord op vier (of meer) manieren ‘vallen’: ho polemos - de oorlog, toe polemoe - van de oorlog, tooi polemooi - aan de oorlog, ton polemon - de oorlog. De kwestie van de terminologie ‘val’, ‘nominatief’ enz. is te ingewikkeld om haar hier in enige zinnen genoegzaam te behandelen. Het begrip ‘val’ had in de spraakkunstige beschouwingen van de Grieken trouwens niet uitsluitend betrekking op het naamwoord; ook het werkwoord kwam in allerlei ‘vallen’ voor.

In het Nederlands overgenomen

De oudste Nederlandse spraakkunstenaars hebben de Grieks-Latijnse terminologie overgenomen. We hebben nog voldoende resten over van zeer oude teksten uit de vroege middeleeuwen en beschikken wat andere germaanse talen betreft over voldoende materiaal (o.a. de bijbelvertaling in het Gotisch van ongeveer midden vierde eeuw) om te kunnen concluderen dat Oud-Nederlands een naamvalsysteem gehad heeft dat in principe overeenkwam met dat van de klassieke talen.

Onderzoekingen betreffende het middeleeuwse, zestiende- en zeventiende-eeuwse Nederlands hebben genoegzaam aangetoond dat van een strak naamvalsysteem in die tijden geen sprake meer was.

Misverstanden

Dat in ons land de term naamval zo hardnekkig blijft leven, is wel verklaarbaar. Bij het onderwijs in het Duits en in de klassieke talen maakt de leraar er terecht gebruik van als hij spreekt over de Duitse taal of over de klassieke talen, maar ten onrechte als hij het over het Nederlands heeft. Gemakshalve behandelt hij het Nederlands dan maar als die andere talen. Het gevaar voor misverstanden is echter groot. Ouders wier kinderen een onvoldoende voor Duits halen en blijven halen, roepen wrevelig uit: ‘Geen wonder, sinds ze in het Nederlands de naamvallen hebben afgeschaft...’. Als die kinderen een onvoldoende voor Frans haalden en bleven halen, zouden ze boos kunnen roepen: ‘Wat wilt u! Sinds ze in het Nederlands de geslachten hebben afgeschaft...’.

Wie zijn die ze? Wat is dat afschaffen? Die ze zijn wij

[p. 30]

allen, Nederlandstaligen, sedert vele, vele eeuwen. En dat afschaffen is niet een Koninklijk Besluit, gepubliceerd in de Staatscourant, maar een proces van wijziging, verschuiving, vereenvoudiging waaraan alle Nederlandstaligen sedert vele, vele eeuwen hebben meegewerkt.

Naamvalsresten

Naamvalsresten neemt u waar bij de zogenaamde staande uitdrukkingen. Al bladerend in een woordenboek vindt u er genoeg:

onder ede,

den volke kond doen,

met dien verstande,

uit dien hoofde,

met den aankleve van dien,

in den beginne,

om den brode,

van den bloede.

Het is het begin, het verstand, het hoofd, het brood en het bloed: de naamvalsrest den komt uit een rijtje dat nu zeer gekunsteld aandoet: het is een rijtje dat eigenlijk alleen maar voor de geschreven taal enige betekenis gehad heeft, bijvoorbeeld:

het koninklijke bloed,

des koninklijken bloeds,

den koninklijken bloede,

het koninklijken bloed.

Bij vrouwelijke woorden komt de -r als uitgang:

in dier voege,

met luider stemme.

Volke, bloede, hoofde enz. zien er ‘vreemd’ uit, het lidwoord ‘den’ is ongewoon: de verbinding is een uitdrukking, versteend, verstard, onveranderlijk, ‘staand’: het is in het begin of in den beginne. In de beginnen is onzin.

De woordenlijst geeft ons de vrijheid om de naamvalsn weg te laten als het zelfstandig naamwoord de ‘normale’ vorm heeft. Bijvoorbeeld:

op de(n) duur,

in de(n) regel,

van die(n) aard,

in die(n) zin.

Valkuilen

1. In arren moede en niets anders. De uitdrukking komt van het nu verouderde bijvoeglijk naamwoord ar: boos, kwaad, verontwaardigd. Zij betekent niet ‘in armoede’, ‘wanhopig’, ‘teleurgesteld’ of iets van die aard.

2. In groten getale en niets anders. Hoe zou de uitdrukking ‘getalen’ kunnen hebben? Het meervoud van ‘getal’ is getallen; aantallen zou het juiste woord zijn. Getale is net als bloede, hoofde enz.: een naamvalsvorm van getal.

3. Te allen tijde en niets anders. Te is hier op, allen betekent elk en tijde is de naamvalsvorm van tijd. Te allen tijde is ‘altijd, op elke tijd’; de vorm is naar het uiterlijke gelijk aan bijvoorbeeld met voorbedachten rade.

Te - ten - ter

Een lange reeks staande uitdrukkingen is vervaardigbaar met te. In het woordje te, voorzetsel en bijwoord, zijn allerlei betekenissen door elkaar gelopen: te laat, te laten, des te later, te Haarlem. Vooral als voorzetsel moet het dienst doen in zeer uiteenlopende gevallen. U hebt er de grootste moeite mee gehad bij de dicteetjes op school; nu eens werd het ter, dan weer ten, soms bleeft het te, soms vloeide het ineen met het volgende woord: teleur. Hieronder zijn een kleine tweehonderd uitdrukkingen met te vergaard. Twijfel daarbij is niet uitgesloten. Met redenering komt men er lang niet altijd uit. Met de naamvallen en geslachten zijn in de loop van de eeuwen zoveel ‘fouten’ gemaakt en terecht of ten onrechte bekrachtigd dat wij er niet steeds meer wijs uit kunnen worden. In het lijstje zijn weggelaten de woorden waarin te is vastgegroeid, waarin u te misschien niet eens meer herkent, bijvoorbeeld teweeg(brengen), teweer(stellen), het tegoed, het tehuis, terdege, tegelijkertijd, tegemoet, terloops, tentoon (stellen), tevergeefs, telkens, telkenjare.

Los schrijven doet men deze uitdrukkingen als de oorspronkelijke betekenis nog uitkomt. U kunt bijvoorbeeld een verschil maken tussen ik ben tenslotte niet gek (= toch) en ten slotte, waarde toehoorders, wek ik u nogmaals op (= tot slot), maar van veel belang is de kwestie niet.

Weggelaten zijn tevens (= te + even + s) de te - ter - mogelijkheid met de woorden op -ing en -ie. Met -ing kunt u zelfstandige naamwoorden van werkwoorden maken en daar -ing het woord tot een zij maakt, zijn we genoodzaakt tot ter, bijvoorbeeld: ter beschikking; met -ie: ter recensie.

Ter = te der en ten = te den. Daarmee is de theorie af. De praktijk maakt het ons wel wat lastiger. Zo bestaat de notariële uitdrukking ten deze naast de ‘gewone’ te dezen.

Komt achter te een woordje als deze, die, al of een bezittelijk voornaamwoord dan schuift de n of r naar die woordjes. Dus ten tijde = in de tijd, te allen tijde = in alle tijd. Zo maakt u te mijnen huize en te uwer oriëntering.

Leer de te - ter - ten-lijst niet uit uw hoofd, u kunt uw tijd en energie aan iets beters besteden, maar veronachtzaam deze aardige uitdrukkingen ook niet. Met beleid gebruikt, kunnen ze uw betoog doorspikkelen met de charme van wat ouderwetse stijfheid.

J. Veering.

ten aanhoren	ten bedrage
ten aanschouwen	ten behoeve
ten aanzien van	ten believe
ter aarde	te berde
ten achter	te berge
te allen tijde	ten besluite
ten anderen male	ten beste
ten anker	te beurt
ten antwoord	ten beurze
te baat	ten bewijze
ten bate	ten bezware
ter been	te biecht
te bed	te binnen

[p. 31]

ten blijke	ten laste
te boek	te leen
te boord	ten leven
te boven	ter liefde
te bruiloft	te loevert
te buiten	te lij
ten burele	te lijf
ten dage	te midden
ten dank	ten minste
ten dans	te moede
ten deel	te (n) mijnent
ten dele	ten naaste bij
te dezen	ten nade (e)l(e)
ten dienste	ten name
ten dode	ter nood
ten doel	ten noorden (enz.)
ter dood	ten nutte
ten doop	ten offer
ten eerste (enz.)	ten onder
ten eeuwigen dage	ten ondergang
ten einde	ten ongerieve
te(r) elfder ure	te onpas
te(n) enenmale	ten onrechte
ter ere	te ontij
ter (ten) fine	ten oorbaar
te gast	ten oordele
te geef	ter oorzaak
ter gedachtenis	ten opzichte
ten gebruike	ter ore
ten gehore	ter overname
te gelde	ten overstaan
ter gelegenheid	te paard
te gelegener tijd	ten paleize
ten gelukke	te pas
ten genoegen	ter perse
ten gerieve	ter plaatse
ten geschenke	ten plattelande
ten getale	ten pleziere
ten gevalle	ten profijte
ten gevolge	te pronk
te Gode	ten prooi
ten goede	ten prijze
te goeder naam en faam	te rade
te grabbel	ter receptie
ten grave	te rechter tijd
te gronde	te roer
ten grondslag	te(r) rust(e)
ten gunste	te schande
ten halve (n)	te scheep
te (r) hand	ter school
ter harte	ter slachtbank
ter helle	ten slotte
ten hemel	ten spoedigste
ten hoogste	ten spot
te hooi en te gras	ter sprake
te hove	ten spijt
ten honderd	ter stede
ten huize	ten strijde
te hulp	ter tafel
te huur	ter tale
ten huwelijk	ten teken
ter inzage	ten tonele
ten inzichte	ten toon
ter jacht	ten top
ten kantore	ten tijde
ter kennis	ten uitvoer
te (r) kerk (e)	te(n) uwent
ter keuze	ten val
te kooi	ten velde
te koop	ten verderve
ter koopvaardij	ten vervolge
ten koste	ten verzoeke
te kust en te keur	te voet
ten kwade	ten voeten uit
ten (langen) laatste (leste)	ten volle
te land (e)	te vondeling
ten voorbeeld	ter wille
ten voordele	te woord
te voorschijn	ten ijs
te voren	ter zake
te vriend	te(r) zee
ter waarde	ten zeerste
te wapen	ten zegen
te water	ter ziele
te weide	ter zijde
ter wereld	te zijner tijd