Onze Taal. Jaargang 38

[p. 61]

[Nummer 10]

Juffrouw en mevrouw

Volwassen mannen worden aangesproken met meneer, aangeschreven als De Heer, boven brieven Mijnheer of Geachte Heer genoemd. (In dit verband wordt nu even afgezien van speciale aanspraken als ober, excellentie, verdachte, professor, dokter, sire, en van onze folkloristische betitelingen met weledelzeergeleerd, edelgrootachtbaar, hoogeerwaard en wat dies meer in de zakagenda staat.)

Vrouwen maken het ons moeilijker, doordat zij van oudsher gesplitst worden in mevrouwen en juffrouwen. Allebei zeer eerbiedige betitelingen. Immers ‘mevrouw’ betekende: mijn gebiedster, pendant van ‘mijn here’, en ‘die jonc vrouwe’ was de maagdelijke dochter van het aanzienlijke paar, zoals ‘die jonc here’ de zoon. De rangeninflatie, gevolg van beleefdheid en standsvermenging, heeft ons - voorzover we boven een zekere leeftijdsgrens zijn - nu allen met deze nobele titels vereerd; alleen ‘jonkheer’ bleef beschermd. We worden optenduur vrijwel zonder uitzondering meneer, mevrouw of juffrouw genoemd.

Hier zijn hele taalsociopsychologische beschouwingen aan vast te knopen. Over de waarde van het bezittelijk voornaamwoord bijvoorbeeld. ‘De heer’ is vormelijker dan ‘mijnheer’, ‘juffrouw’ juist minder plechtig dan het uitsluitend op papier gebruikelijke ‘mejuffrouw’, en ‘mevrouw’ kan het, anders dan het Duitse Frau, niet wel zonder dat handvat stellen. Voorts is merkwaardig, dat de inflatie van het woord vrouw, dat vroeger op een lijn stond met heer, maar afgezakt is tot het niveau van man, geen vat gehad heeft op ‘mevrouw’. (Ook niet op de namen in het kaartspel; alleen in de zoölogie zijn mannetje en wijfje als gelijkwaardig bewaard. De achtergrond van de verschillende behandeling van de twee geslachten, van de grote verschuiving van man: wijf = heer: vrouw tot man: vrouw = heer: dame, is natuurlijk de ridderlijke hoofsheid, die nu zeven eeuwen of langer onze zeden beinvloedt.)

Nu kunnen de aanspreekwoorden ‘mevrouw’ en ‘juffrouw’ voor nog een ander onderscheid tegenover mekaar geplaatst worden, dan voor dat tussen de getrouwde en de ongetrouwde staat. Sinds eeuwen is ‘juffrouw’ minder deftig dan ‘mevrouw’. Wie het naadje van deze kous wil weten, - om een mooi voorbeeld van onbegrijpelijk wordende beeldspraak te gebruiken! - raadplege het artikel ‘Nederlandse aanspreektitels en -woorden van dames, vroeger en nu’ van prof. dr. M. Hanot in Wetenschappelijke Tijdingen van 1957.

Het gevolg van deze ingewortelde sociale degradatie van ‘juffrouw’ is dat men sommige ongetrouwde vrouwen, ‘omdat’ ze kamerlid of hoogleraar zijn, ‘mevrouw’ gaat noemen. Onlangs heeft men in deze kolommen kunnen lezen dat er zelfs een stelling bij een proefschrift aan dit verschijnsel is gewijd.

In veler ogen is het ongetwijfeld een antipathiek snobisme. Het schijnt namelijk de gedachte in te sluiten dat een getrouwde vrouw sociaal hoger staat dan een ongetrouwde. Maar dit is nog niet eens de enige diskriminatie! Doordat een vergelijkbaar onderscheid bij de betiteling van mannen ontbreekt, doordat dus de man niét hoeft te trouwen om de hoogste rang te bereiken, plaatst dit taalgebruik impliciet de man hoger dan de vrouw.

[p. 62]

Ons taalgebruik is dus in strijd met de demokratie en met de emancipatie van de vrouw. Zou er iets tegen te ondernemen zijn?

Eerst dan maar de diskriminatie ten opzichte van de man. Men kan een betiteling bedenken voor ongetrouwde mannen, bijvoorbeeld ‘jonker’ of ‘jongeneer’. Ziet iemand het ervan komen?

Vervolgens de vereenzelviging van getrouwd met hogergeplaatst. Het komt misschien ook wel door dat voorvoegsel on-; in elk geval zijn er lieden die in de ongehuwde staat iets negatiefs zien. Ware dit niet het geval, dan zou niemand op het idee komen, een ongehuwde uit beleefdheid ‘mevrouw’ te noemen, en zouden ook geen ongehuwden zich die beleefdheid laten welgevallen. Zou men één aanspreekwoord voor alle volwassen vrouwen bezigen, dan waren beide diskriminaties tegelijk verdwenen: die ten opzichte van de man en die tussen getrouwde en ongetrouwde vrouwen. Ik verneem uit de beste bron, dat men zoiets in Zweden heeft beproefd, maar zonder succes.

Dit hoeft nog niet te betekenen dat het in Nederland niet zou lukken. Gezien de onafgebrokenheid van de titelinflatie in de loop der eeuwen, is het alleen maar te proberen met ‘mevrouw’. Men kan veel makkelijker zien of iemand een ‘jong ding’ is, dan of ze ongetrouwd is. Het zou dus in het dagelijks verkeer best mogelijk zijn, de aanspraak ‘juffrouw’ te reserveren voor die nog geen twintig zijn, en wat daar bovenuit gaat, ‘mevrouw’ te noemen. Konsekwent zou het zijn, ‘mevrouw’ gelijk op te laten gaan met ‘mijnheer’, en dus bij een jaar of 17 te beginnen.

Een slotopmerking. De diskriminatie wortelt diep, zo diep, dat de beide aspekten waarover het hier gaat, soms niet te scheiden zijn. Een merkwaardig voorbeeld: voor lage en middelbare beroepen zijn speciale vrouwelijke woorden in gebruik, zoals verpleegster, onderwijzeres, typiste, sekretaresse, terwijl we geen burgemeesteressen, prokureuzes, rechtsters, staatssekretaressen of hoogleraressen kennen. In de Tweede Kamer zegt men: ‘Mevrouw de voorzitter’. De hoogste funktie hoort merkwaardigerwijze tot de uitzonderingen: de regerende vorstin, hoewel juridisch ‘koning’, kennen wij alleen als koningin.

C.A. Zaalberg

(Red.) Nog een ander bericht uit Zweden. Men zegt dat in dit land een (onofficiële) actie gaande is om het Zweedse equivalent van ons ‘u’ af te schaffen of in ieder geval het gebruik ervan tot het uiterste te beperken. Ministers geven het voorbeeld: ‘Zeg maar jij tegen me en noem me bij mijn voornaam’. Weerstand schijnt nog aanwezig te zijn bij werknemers in fabrieken: tegen directieleden ‘jij’ zeggen blijkt moeilijk. Het leger en de scholen zijn bezig aan ‘jij’ meer plaats te geven. Bij vrouwen zijn allerlei emotionele factoren in het geding. Met deze jij-actie gaat parallel een streven om titels af te schaffen. Vergelijkbaar hiermee is het besluit van enige Nederlandse universitaire instituten: ‘professor’ als aanspraak is afgeschaft, voortaan is iedereen ‘meneer’.