Op en in
Het bekende verschil op de eerste plaats en in de eerste plaats is een tot onderzoek prikkelende kwestie. Op een volkomen ondergeschikt punt is er een duidelijk verschil tussen de taal van twee groepen. Men kan zo langzamerhand een aardige lijst van artikelen samenstellen, die eraan gewijd zijn.
Een veertigtal jaar geleden schreef Van Ginneken, dat de katholieken tot ‘op’ waren gekomen, omdat de Mechelse katechismus de uitdrukking op de eerste plaats gebruikt. De katechismus wordt van jongsaf goed uit het hoofd geleerd, zodat de uitdrukking bleef hangen. De Statenbijbel gebruikt ‘in’ zodat protestanten daaraan gewend waren. Deze verklaring bevredigde iedereen totdat... Gerlach Royen op de gedachte kwam eens in die Mechelse katechismus te kijken. Hij las vele drukken, maar vond nergens ‘op de eerste plaats’. Zonder enige uitzondering stond overal ten eerste, ten tweede enz.! Weg was de mooie verklaring...
De kwestie was des te zonderlinger, daar ‘op de eerste plaats’ vanouds zo goed paste in de uitdrukkingen met ‘plaats’: op zijn plaats, op de beste plaats, enz. Van Haeringen hield ‘in de eerste plaats’ voor een navolging van ‘en premier lieu’, een gallicisme dus, dat steun had gekregen van de uitdrukking ‘in plaats van’.
Salverda de Grave, de man van de Franse invloed op het Nederlands, verwierp deze mening met kracht, andere taalkundigen handhaafden haar. Een aparte reden opgeven, waarom katholieken op gebruiken kon (en kan?) niemand. Sommigen zien nu de oplossing ongeveer als volgt. ‘Op de eerste plaats’ is het oudste, ‘in de eerste plaats’ is verbreid door de Statenbijbel. Daarnaast moet ‘en premier lieu’ invloed gehad hebben. Het is eigenlijk het beste het woord oplossing maar als ‘oplossing’ te schrijven, want er blijven nog vragen bestaan.
Wat er evenwel ook aan onzekers en onbevredigends bij de verklaringen moge zijn, beide uitdrukkingen zijn goed Nederlands. Er is misschien geen kwestie, die zo de aandacht van leken heeft als deze. Op kantoor, in gezelschap (let op de voorzetsels!) vlamt telkens weer de strijd op. Sommigen denken dat ‘op’ gebruikt wordt bij letterlijke uitdrukkingen (hij zit op een stoel) en ‘in’ bij overdrachtelijke uitdrukkingen (hij zit in moeilijkheden); dus is ‘in de eerste plaats’ goed en ‘op de eerste plaats’ fout. De verklaring is niet onaardig, maar wie enige kennis heeft van de geweldig uitgebreide gebruikssfeer van ‘op’ en ‘in’ (tezamen hebben ze in het WNT ongeveer 120 grote kolommen kleine letters, de talloze samenstellingen niet eens meegerekend!), zal erom glimlachen en niet eens aan tegenspraak beginnen. Jammer genoeg wordt, op kantoor en in gezelschap, de strijd om ‘op’ of ‘in’ wel eens ontsierd door allerlei flauwe hatelijkheden. Waarom zouden de twee uitdrukkingen niet in vrede naast elkaar kunnen leven?
Auteursrechtelijk beschermd