De Nieuwe Taalgids. Jaargang 86

[p. 516]

Cornelis Ketel, het Album-Radermacher en een levensteken van De Eglentier

C. Rooker

1 Inleiding

Over het Album Radermacher, dat bewaard wordt in de Centrale Universiteitsbibliotheek te Gent¹, bestaat slechts weinig litteratuur². Het album bevat een verzameling autografen en afschriften, geconcentreerd rond de persoon van de mercator sapiens Johan Radermacher (Aken 1538 - Middelburg 1617)³.

Beoordeeld naar de aard van de verzamelde teksten, gaat het om familiedocumenten met litteraire en/of theologische inslag. De teksten lijken ontstaan te zijn in een ruwweg met de jaartallen 1560-1617 te begrenzen periode. Het Album begint met een overzetting van het Bijbelboek Spreuken uit het Hebreeuws in het Latijn. Verder treft men er lof-, huwelijks-, grafdichten etc. in aan. De gebruikte talen zijn vooral Latijn, Nederlands, Frans en Engels. De ontstaansregio van de afzonderlijke teksten lijkt omschreven te kunnen worden met de aanduidingen Brabant/Vlaanderen, Zeeland, (Middelburg) en (de Nederlandse gemeenschap in) Londen. Afgezien van teksten die afkomstig zijn van Radermacher zelf, vindt men er geschriften van o.a. Van Meeteren, Colius, Lucas de Heere en Marnix van Sint-Aldegonde. De collectie wekt de indruk betrekking te hebben op een kring van familieleden, vrienden en (mogelijk verre) bekenden. De sfeer van het Album is evident calvinistisch en Orangistisch, zeker voor wat betreft de teksten die na 1568

1 Centrale Universiteitsbibliotheek Gent, hs. 2465.

2 Mij is alleen bekend M. Rudelsheim: ‘Eenige onuitgegeven gedichten van Marnix. Marnix’ zelfkritiek. In: TNTL 17, (1898), p. 105-146. In K. Bostoen: Dichterschap en Koopmanschap, Deventer 1987, hoofdstuk I wordt wel ingegaan op de persoon van Radermacher en wordt ook het Album passim genoemd, maar zonder tot een analyse van de verzameling als zodanig of van afzonderlijke teksten over te gaan. Het nu voorliggende artikel vloeit voort uit een werkstuk, enige jaren geleden gemaakt in opdracht van drs. J.Ph. van Oostrom. Ook anderen ben ik dank verschuldigd voor een aantal kritische opmerkingen, die de kwaliteit van dit artikel ten goede zijn gekomen.

3 Voor informatie over hem zie B.A. Heezen-Stoll: ‘De auteur: Johan Radermacher’. In: Het handschrift Van Lynden. De oudste Nederlandse grammatica. 1568 door J.A. van Dorsten (red.). Seminar Leiden 1984, p. 13 t/m 17; K. Bostoen: ‘Kaars en Bril: de oudste Nederlandse grammatica’. In: Archief. Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen 1984, p. 1 t/m 49, in het bijzonder p. 10 t/m 13; idem: ‘Radermachers Italiaanse bron’. In: Zeeuws Tijdschrift 1985, p. 187 t/m 190.

[p. 517]

I. APRIL

 

Den soeten tyt//Is nu voorhanden

 

en besoeckt de Landen//met duecht veelvout

 

dus weest verblyt//scharpt v verstanden

 

ghy die laeght in banden//des winters cout

5.

werdt nu door Gods liefd' soo aenschout

 

dat hy verflout//v vyandt wreet

 

die v sneller//feller//beet

 

met zyne listen//twisten//smeet

 

In tgemoede//en van tgoede//heel af heeft geleet

10.

al brult hy zeer//den Leew hy heeft geen macht

 

soo ghy herplant//goede aerde hebt gevaet

 

Godt geeft syn eer//en v selven veracht

 

⁺ desen Mey tehant//wel In t' groeyen staet

Den Dageraet//In tvrouch vertogen
alle open ogen//nu heel verlicht
de sonne laet//niet haer verhogen
In diese gedogen//met goet gesicht
maer die Int duyster is verplicht
In waens gedicht//geuangen bracht
en de claerheyt//swaerheyt//acht
hen soo vinden//Inden//nacht
sullen dwalen//altemalen//vallen in de gracht
dan die opryst//als hy neer Is gevelt
thalf verdort cruyt//met vers water bespoeyt
de sulc bewyst//dat hy hem groeyend' stelt
⁺ dees vruchtbaer spruyt//godt ter eeren bloeyt

Ryckelyc gegoeyt//met Goede vruchten
In alle gehuchten//dees planten zyn
van Godt behoeyt//voor quade luchten
de fel wints geruchten//doen hen geen pyn
hagel noch rupsens, tsvruchts' verdwyn
In Welcken schyn//hem tonweer biet
tcan hen beladen//schaden//niet
noch veel minder//hinder//Iet
⁺ doen de cnoppen//in de toppen//van dees boomen siet
In den Lusthof//des heeren dan vermeyt
scheppende vreucht//In syn goetheyt getrow
singet hem lof//met herten wel bereyt
syn eewige duecht//verdryft alle row

+ het groeyen

+ het bloeyen

+ het knoppen

[p. 518]

IV. JULY

40.

⁺ Des hemels Dou//maeckt vocht de blomen

 

en de vruchtbaer bomen//ter noottruft goet

 

wiens hope sou//dan niet vervromen

 

⁺ de claer waterstromen//nemen hen vloet

 

⁺ In sheeren hof vol van voorspoet

45.

Cruydekens soet//den ganschen dach

 

men in desen//lesen//mach

 

soe de vrye//blye//plach

 

noeyt int plucken//men verdrucken//eenich minnaer sach

 

al die hebt lust//na goede vruchten schoon

50.

⁺ compt ten boomgaert//sy syn int rypen hier

 

⁺ de bode cust//die v compt vriendlyck noon

 

⁺ Dolyftac aenvaert//met de groen Laurier

 

 

 

Prince

Den Eglentier//lieflyck om ruycken
wenscht v haers gebruycken//te syn bequaem
als bykens dier//wilt honich suycken
v herten ontluycken//godt aengenaem
InLiefd' bloeyend' niemant sich schaem
twinnen vreedsaem//des vruchts getal
elck nae daerde//waerde//zal
tgodlyc saeyen//maeyen//al
veur een hondert//onverwondert//in dit groene dal
⁺ Den Oost neempt waer//hebt brandent licht gereet
wacker de vur//des bruydegoms vertoeft
Innerlic claer//treckt aen het brulofts cleet
op dat ghy int suut//naemaels niet bedroeft

Deucht verwint

+ de genade godes

+ de waer

+ heyt

+ het rypen

+ tuangelium

+ vrede en victori

+ Den Oost

[p. 519]

zijn ontstaan. Die lijken dan ook grotendeels in Middelburg en Londen tot stand te zijn gekomen⁴.

4 Deze alinea dient slechts om een indruk van het Album te geven. Dit artikel heeft niet de pretentie een adekwate beschrijving van de verzameling teksten te bieden. Overigens verschilt niet alleen de aard van de opgenomen teksten en de keus van de toegepaste talen, maar ook al het overige dat men zich kan denken, bijvoorbeeld papiersoorten en -formaten. Men stelle zich dus niet een traditioneel album amicorum voor.

2 Een tekst van Cornelis Ketel

Het eigenlijke onderwerp van dit artikel is een allegorisch gedicht, dat ik uit het Album Radermacher gelicht heb⁵. Het is ondertekend met de zinspreuk Deucht verwint. In vers 53 wordt gesproken over den eglentier, waarmee de Amsterdamse Rederijkerskamer bedoeld zou kunnen zijn. Enkele regels later staat de zinsnede In Liefd' bloeyend', en dat was het devies van de Amsterdamse Kamer. Indien het gedicht inderdaad betrokken moet worden op de Amsterdamse Kamer, kan de dichter geïdentificeerd worden als Cornelis Ketel, (Gouda 1548 - Amsterdam 1616)⁶. Hij was een vriend van Carel van Mander, die in zijn Schilder-Boeck⁷ meedeelt, dat Ketel niet alleen als dichter maar vooral ook als schilder grote bekwaamheden had. Geeraerdt Brandt noemt Ketel onder de personen, die in 1581 lid van de Kamer waren⁸. Van Ketels schilderijen is slechts weinig behouden gebleven: een paar portretten, een enkele schets van een allegorisch schilderij en bijvoorbeeld wat gravures. Ook van zijn poëtisch werk resteert weinig.

Van het hier aan de orde zijnde gedicht is een zo nauwkeurig mogelijke transcriptie opgenomen. Het gedicht heb ik niet aangetroffen in de door Spies/Miedema genoemde vindplaatsen. Voorzover ik heb kunnen achterhalen, gaat het om een vrijwel onbekende tekst⁹.

De plaatsing van de tekst in de Amsterdamse Kamer alsmede de toeschrijving aan Ketel zijn uiteraard hypothetisch. De gegevens correleren tot hier echter uitstekend, en dat lijkt voldoende aanleiding om de tekst verder te onderzoeken op zijn mogelijke relevantie voor Ketel en/of voor De Eglentier.

5 In het Album Radermacher tekst 65 (nummering rechts boven), folio 164 recto (nummering rechts onder).

6 Voor informatie over hem zie passim B.A. Heezen-Stoll: ‘Cornelis Ketel, uytnemende schilder van der Goude': een icononografische studie van zijn historien’, Delft 1987. Zie verder Karel van Mander: De Kerck der Deucht, ed. Hessel Miedema en Marijke Spies, Amsterdamse Smaldelen 5, Amsterdam 1977². Voor Ketel zie daarin p. 18vv, (met name p. 19 noot 31), en p. 30 noot 68. Zie ook hieronder, noot 7. Zie voor wat verspreide gegevens ook Karel van Mander: Den grondt der edel vry schilderconst. Ed. Hessel Miedema, twee delen, Utrecht 1973, passim (zie opgave in het register dl. II).

7 Carel van Mander: Het Schilder-Boeck. Ed. A.F. Mirande en G.S. Overdiep, Amsterdam 1946³, p. 177 t/m 189.

8 Geeraerdt Brandt: Gedichten. Rotterdam 1649, p. 261/262.

9 Zie de editie Spies/Miedema van De Kerck der Deucht, daarin p. 19 noot 31. Zie ook het aan dit artikel toegevoegde Aanhangsel. Heezen Stoll, ‘Cornelis Ketel etc.’, (titelbeschrijving zie hierboven noot 6), blijkt bekend met het bestaan van het gedicht, blijkens een opmerking in haar werk op p. 64 onder noot 8. Ze gaat echter nergens op het gedicht in. Zie ook het Aanhangsel bij dit artikel.

[p. 520]

De tekst is weergegeven inclusief marginalia en wel zo getrouw mogelijk naar het handschrift. De enige belangrijke afwijking is, dat ik een paar keer het teken // ter aanduiding van binnenrijm heb aangebracht, waar dat in het handschrift blijkbaar vergeten is. Enkele in het hs. onderstreepte passages zijn ook hier onderstreept weergegeven. Enkele afkortingen zijn opgelost¹⁰. Of het hs. een autograaf is of een afschrift, waag ik niet te beslissen.

Paragraaf 3 van dit artikel is een eerste reeks rondgangen door Den soeten tyt voor een voorlopige interpretatie, gekoppeld aan een hypothetische ontstaansdatum. Paragraaf 4 is een tweede rondgang, waarin zowel gepoogd wordt de interpretatie in verband te brengen met wat ons van Ketel bekend is, als de ontstaansdatum te ijken. De rest van dit opstel betreft ‘circumstantial evidence’.

Het is hier overigens de plaats om erop te wijzen dat dit artikel slechts een aantal hypothesen te berde brengt omtrent aard, ontstaansdatum en interpretatie van de onderhavige tekst. Daartoe is mijn betoog beperkt en ik zie er, na deze waarschuwing vooraf, verder vanaf de lezer steeds te laten weten dat het hierbij om een interpretatievoorstel gaat waarvan de juistheid uiteraard op elk ogenblik ter discussie staat.

10 In de verzen 20, 22, 33, 35 (tweemaal), 36, 48, 49 en 58 heb ik het teken // ter aanduiding van binnenrijm toegevoegd, waar dat in het hs. blijkbaar vergeten was. Enkele afkortingen zijn door mij opgelost: in vers 40 leze men blomen; in vers 48 minnaer; bij vers 51 in het marginale teuangelium. In vers 24 zal bespoeyt geen schrijffout voor ‘besproeit’ zijn; men zie WNT II kolom 2078vv. Aan de versozijde staat de volgende tekst: Retorika und liet van Ansterdam (sic). Bij het schrijven van de hoofdletter R is de pen door het papier gegaan, waardoor men op een foto van het hs. de indruk krijgt, dat in vers 20 de laatste twee woorden verbonden zijn door een ‘lange s’; er lijkt dan swaerheytsacht (zonder spatie) te staan. In vers 16 lijkt niet een vergissing voor met. In vers 65 is suut een verschrijving voor suur, (vanwege de verwijzing naar het Koninklijk Bruiloftsmaal Mattheus 22 : 1-13; zie in mijn betoog paragraaf 3.3.) Mogelijk gaat het bij met en suur om afschrijffoutjes. Tenslotte heb ik een regel- en strofenummering aan de tekst toegevoegd.

3 De allegorie

Het gaat bij dit gedicht evident om een allegorie, en dat is een nogal lastig te hanteren begrip. In het kader van dit artikel versta ik eronder een tekst, die zich in verschillende betekenislagen laat lezen. Het wedervaren van de Amsterdamse Rederijkerskamer De Eglentier zal hierin centraal gesteld worden.

In Den soeten tyt betreft het niveau van het concrete taalaanbod datgene wat rechtstreeks betrekking heeft op de gebeurtenis in De Eglentier waarbij de tekst oorspronkelijk functioneerde. Dit is het concrete niveau. De tekst zelf beschrijft een bloeiproces dat fungeert als medium tussen het concrete niveau en de allegorische duiding. De tekst kan of moet in verschillende lagen allegorisch geduid worden:

-	op het Kamerinterne niveau betreft dat bloeiproces het artistiek functioneren van de Oude Kamer.
-	op het Kamerexterne niveau betreft dat bloeiproces de algehele politiek/sociale situatie, waarin de Hollandse samenleving als geheel, en de Amsterdamse in het bijzonder zich bevindt, en dit vooral in hun onderlinge samenhang.
-	op het religieuze niveau betreft dat bloeiproces de Waarheid van het Evangelie, waarvan de aanvaarding ten zeerste wordt aanbevolen.

[p. 521]

Deze niveaus zijn overigens niet geheel van dezelfde orde. Het Kamerinterne en Kamerexterne niveau zijn in feite, zoals zal blijken, niet veel meer dan implicaties van het concrete niveau. Het religieuze niveau heeft een overkoepelend karakter: het geeft aan dat niet alleen het Kamerinterne en/of het Kamerexterne en/of het concrete niveau begrepen moeten worden in het Licht van het Evangelie, maar dat zoiets geldt voor al die niveaus in hun onderlinge samenhang. Dat impliceert dat bij de allegorische duiding meestal niet gelezen moet worden in termen van of - of, maar van en - en.

Achtereenvolgens komen aan de orde: de verhouding concrete situatie/allegorische duiding, (3.1), de hypothese over de ontstaansdatum (3.2.) en de verhouding tussen het Bijbels Licht van de Verzoening en de harde sociale werkelijkheid, (3.3).

3.1 Den Oost neempt waer: rozebottels?

Bij een allegorie is het primair van belang om de verhouding tussen het concrete taalaanbod en de allegorische duiding te bepalen. Men zou kunnen menen, dat de beschrijving van een bloeiproces van een vruchtboom rechtstreeks betrokken kan worden op religieuze rijping en dat het dus volstrekt niet nodig is het wedervaren van de Amsterdamse Kamer daarbij te betrekken. Voor het verstaan van de allegorie is het dan voldoende om op het concrete niveau van het taalaanbod te volstaan met de beschrijving van dat bloeiproces en op dat van de allegorische duiding met dat van de toepassing op de religieuze ervaring.

Deze beschrijving van de verhouding tussen het directe taalaanbod en allegorische ‘lading’ schiet echter tekort. Het bloeiproces zou dan betrekking moeten hebben op een concreet landbouwprodukt gezien de nadruk die ligt op het begrip oogst. Dat zou dan de vrucht van een eglentier moeten zijn, want dat is het enige met name genoemde specimen van de Nederlandse flora. Bovendien wordt de struik door de vermelding ervan in de slotstrofe rechtstreeks met die oogst in verband gebracht. De oogst zou dan dus bestaan uit rozebottels. Nu heb ik ook wel eens van rozebotteljam gehoord, maar de voorstelling van een rozestruik als vruchtboom betekent toch een te zware aanslag op de vermogens van mijn fantasie¹¹.

Dat de tekst een bloeiproces beschrijft, is evident. In het hs. is de reeks t'groeyen/bloeyt/cnoppen/rypen/Den Oost niet alleen onderstreept, maar ook nog eens vrijwel ongewijzigd in een reeks marginalia herhaald.

Voor de identificatie van de beschreven eglentier met de Amsterdamse kamer pleiten rechtstreeks de hierboven reeds aangehaalde vermeldingen Den Eglentier (vers 53) en het devies InLiefd' bloeyend' (vers 57), alsmede de vermelding op de verso-zijde Retorika und Liet van Ansterdam (zie hierboven noot 10). Vers 51 bevat de zinsnede de bode cust, en doelt dus op de functionaris, belast met het toezicht op het correct verloop van de gebeurtenissen in een rederijkersgezelschap. Gelet op

11 Zekerheidshalve heb ik dit detail laten controleren op de Hortus Botanicus van de Leidse Universiteit. De vriendelijke medewerkers daar berichtten me o.a., dat deze heester nooit als vruchtboom is gekweekt en dat naar hun oordeel het gebruik van de eglentier in dit gedicht niets met vruchtbomen te maken heeft, maar alles met positieve zaken als vruchtbaarheid etc.

[p. 522]

naam en devies van de Amsterdamse Kamer kan de vermelding minnaer (vers 48) moeilijk iets anders zijn dan een aanduiding van de Kamerist.

Het is daarom vruchtbaarder om het concrete niveau in verband te brengen met het wedervaren van de Amsterdamse Kamer en de allegorische duiding te betrekken op de artistieke vruchtbaarheid van de Kameristen. Men moet dan veronderstellen, dat het aanvaarden van Dolyftac en groen Laurier (vers 52) alsmede het kussen van de bode (vers 51) concreet gebeurden, omdat de mededeling immers gedaan wordt op het niveau van het concrete taalaanbod. Met ghy (vers 4) en v (vers 7 en 12) wordt dan eveneens rechtstreeks de Kamerist aangesproken.

3.2 De bode cust

Dit bevestigt het uitgangspunt, dat de tekst van Ketel informatie verstrekt over het reilen en zeilen van De Eglentier. De Kamer is er dan kennelijk beroerd aan toe, want reeds de eerste strofe geeft een aanduiding van felle interne twisten:

(...) v vyandt wreet
die v sneller feller beet
met zyne listen twisten smeet
In tgemoede en van tgoede heel af heeft geleet¹²

In de verzen 24 en 26 wordt de situatie, waarin de Kamer zich bevindt, nader omschreven met de aanduidingen thalf verdort cruyt en dees vruchtbaer spruydt. Deze omschrijvingen doen veronderstellen, dat de artistieke vruchtbaarheid tot het nulpunt gedaald was, maar ook, dat de kiem voor een hernieuwd leven aanwezig is. Vers 24 vervolgt dan ook met met vers water bespoeyt. Het is dan ook niet moeilijk, om een concrete situatie te bedenken waarin het zinvol is om de Kameristen uit te nodigen de bode te kussen en olijftak en laurierblad te aanvaarden: een verzoeningsbijeenkomst, waarin de aanwezigen een grote artistieke vruchtbaarheid in het vooruitzicht gesteld wordt. Het hele slot is daarvan vervuld, bijvoorbeeld de verzen 57 tm 61:

InLiefd' bloeyend niemant sich schaem
twinnen vreedsaem des vruchts getal
elck nae daerde waerde zal
tgodlyc saeyen maeyen al
veur een hondert onverwondert in dit groene dal

Het niveau van het concrete taalaanbod betreft derhalve de verzoeningsbijeenkomst. De allegorische lading op het Kamerinterne niveau betreft de te verwachten artistieke bloei en vruchtbaarheid van het Kamerwerk. Die verzoening en dat artistiek-geslaagd functioneren zijn uiteraard alleen mogelijk en/of wenselijk in het Licht van het verzoenend Evangelie, (het religieuze niveau), maar daarover straks meer.

12 Om stilistische redenen laat ik het teken // ter aanduiding van binnenrijm verder achterwege.

[p. 523]

3.3 Vrede en Victori

Voor de kennis van de Amsterdamse Kamer is het nu van belang om te onderzoeken, of achterhaald kan worden van welke aard de meningsverschillen waren, alsmede wanneer die speelden.

Nu bevat het gedicht wel enkele aanknopingspunten voor een datering. Het marginale vrede en victori (naast vers 52) zou men niet direct verwachten in een tekst over (gebrek aan) kunstzinnige prestaties, tenzij er een parallel mocht zijn tussen het onvoldoende functioneren van de Kamer en het verloop van de strijd tegen Spanje. Hetzelfde vers geeft nog een aanwijzing voor die parallel: in artistieke wedijver verwacht men wel lauriertakken als blijk van waardering voor kunstzinnig succes, maar het uitdelen van olijftakken wordt als regel verbonden met het staken van geweld op het slagveld. Dit zou betekenen, dat het hervatten van de werkzaamheden in de Kamer parallel loopt met het bereiken van vrede in de politiek.

Op zich kan dat uitdelen van olijftakken natuurlijk wel verbonden worden met het beslechten van interne ruzies, maar de tekst geeft wel meer allusies op de oorlog, met name naar het staken van de vijandelijkheden. Men zie strofe I. In vers 7 krijgt de duivel (v vyandt wreet) de schuld van de ellende. Dit verwerpelijk sujet wordt in vers 10 als volgt nader omschreven:

al brult hy zeer den leew hy heeft geen macht

Ketels regel lijkt een allusie op I Petrus 5 : 10: ‘Wordt nuchter en waakzaam. Uw tegenstander, de duivel, gaat rond als een briesende leeuw, zoekende wie hij zal verslinden.’¹³ Als deze verbinding juist is, is ook hier sprake van een toespeling op de krijg. Die oorlogsomstandigheden zouden dan een keer ten goede genomen moeten hebben. De verzen 6/7 delen immers expliciet mee dat het Opperwezen zodanig heeft ingegrepen dat hy verflout v vyandt wreet.

De hiervoor gegeven citaten zijn overigens in zoverre met het vrede en victori in strijd, dat uit het laatste een volledig beëindigen van de vijandelijkheden zou moeten worden afgeleid, en uit die welke in de vorige alinea gegeven zijn ‘slechts’ een vermindering van het oorlogsgevaar. De oplossing zou hier kunnen zijn de omstandigheid dat Ketel doelt op een duurzame beëindiging van het conflict in de regio en NIET op beëindiging van de oorlog zelf. In dat geval ligt een datering zeer voor de hand: 1578.

De politieke feiten zijn in het kort de volgende. In de periode 1572-1576 hield Amsterdam uit vrije wil de Spaanse zijde. Ook na de Pacificatie van Gent (najaar 1576) weigerde de stad zich onder het bestuur van Oranje te stellen. Amsterdam werd tenslotte daartoe gedwongen door een beleg (in feite een uithongeringsblokkade) door troepen van de Prins onder Sonoy, die aanving in augustus 1577 en voortdurend werd verscherpt. Pas op 8 februari 1578 ging de stad bij Satisfactie

13 Mogelijk vinden we de eerste helft van het Bijbelvers terug bij Ketel in de tweede helft van vers 3: scharpt v verstanden.

[p. 524]

over naar de Prins¹⁴. De ellende is ongetwijfeld groot geweest en tenminste een deel van oorspronkelijk Spaansgezinde Amsterdammers zal nog lang wrok over de ontberingen gevoeld hebben. Het is niet aannemelijk dat het enkele feit van de Satisfactie deze mensen opeens vurig Prinsgezind deed worden¹⁵.

De Satisfactie is met deze waarnemingen aangewezen als terminus post quem. Het is nu niet zo moeilijk om een terminus ante quem te definiëren. Hiervoor dienen de, eveneens reeds aan de orde geweest zijnde verzen 51/52, nogmaals op hun waarde getaxeerd te worden:

de bode cust die v compt vriendlyck noon
Dolyftac aenvaert met de groen Laurier

Deze regels duiden niet op een situatie van een overwinning voor de een en een nederlaag voor de ander, maar op een van verzoening. De terminus ante quem is daarmee de Alteratie van 25 mei 1578. De Satisfactie van 8 februari 1578 kan immers niet beschouwd worden als een ondubbelzinnige overwinning voor Oranje. Er was bepaald dat het zittende stadsbestuur in functie zou blijven, alsmede dat ook in de toekomst alleen aan de r.k.-eredienst openbare godsdienstuitoefening zou zijn toegestaan. Wel kregen de ballingen toestemming om terug te keren, en daarmee kreeg Oranje een groep aanhangers in de stad. Toen het zittende stadsbestuur naar het oordeel van Oranje onvoldoende coöperatief bleek, liet die een machtsgreep uitvoeren: de Alteratie van 25 mei 1578.

De geciteerde verzen 51/52 laten zich niet plaatsen in de periode na de Alteratie, die door oorspronkelijk pro-Spaanse Amsterdammers immers stellig als woordbreuk ervaren zal zijn. Ze zijn daarentegen uitstekend plaatsbaar in de periode tussen Satisfactie en Alteratie, omdat de Satisfactie immers als compromis opgevat kon worden. Vandaar het bij vers 52 geplaatste marginale vrede en victori: in de regio is de vrede duurzaam hersteld, en het compromiskarakter van de Satisfactie maakt dat niemand zich verliezer hoeft te voelen.

Den soeten tyt moet geplaatst worden tussen Satisfactie en Alteratie. Het is daarmee overigens direct duidelijk van welke aard de moeilijkheden waren die het artistiek bevredigend functioneren van De Eglentier in de weg gestaan hebben. Een van de eerste maatregelen die Alva, na zijn komst in 1567, nam, was de sluiting van de Rederijkerskamers en wel vanwege het belang dat zij hadden in de publieke meningsvorming. Als Amsterdam in 1578 bij Satisfactie overgaat naar de Prins, kan De Eglentier heropend worden. Deze constatering verklaart de deplorabele toestand, waarin de Kamer blijkbaar verkeert, zowel als het in artistiek opzicht

14 Voor de details zie J. Wagenaar: Amsterdam, in zyne opkomst, aanwas, geschiedenissen etc. Amsterdam 1760-1767, dl. III, p. 425vv. Zie ook H. Brugmans: Geschiedenis van Amsterdam, dl. 2, ‘80-jarige oorlog, 1544-1621’, Utrecht/Amsterdam 1972², hoofdstukken 5-11.

15 Een voorbeeld: Groningen ging na het beleg van Maurits in 1594 over naar Staatse zijde. Toch bleek het, ondanks de zich herstellende welvaart, nog in 1600 nodig in de stad een citadel te bouwen om haar rustig te houden, en dat, terwijl de stad beschouwd werd als herwonnen vriend! Zie bijv. J. Presser: De tachtigjarige oorlog, Amsterdam 1963⁴, dl. I, p. 110. Voor de sfeer in Amsterdam rond 1578 is misschien verhelderend C. Rooker: ‘Bredero, poëet en Amsterdammer, en de Spaanse Brabander’. In: Literatuur 8 (1991/1), p. 30-38.

[p. 525]

vreugdevolle perspectief dat voor haar toekomst geschilderd wordt.¹⁶ Het onderwerp van Den soeten tyt is kennelijk de heropening van de Amsterdamse Kamer in 1578.

16 De heropening van de Kamer zou nu zelfs nader bepaald kunnen worden: april 1578. De beschrijving van het bloeiproces heeft een logisch einde met de maand augustus: dat is immers Oogstmaand. Maar waarom zou een dichter het laten beginnen in april? Het kan toeval zijn, maar de mogelijkheid is m.i. niet uitgesloten, dat Ketel zijn tekst in april laat aanvangen, omdat de Kamer nu eenmaal in april heropend werd. Strikt formeel zou ook een datering-augustus 1578 kunnen worden overwogen, maar uit het vervolg blijkt genoegzaam, naar ik hoop, waarom ik een datering kort na de Alteratie volstrekt uitgesloten acht.

3.3 Prince

Een derde aspect van deze rondgang door Ketels tekst betreft het Bijbelse Licht, waarin die heropening van de Amsterdamse Kamer geplaatst is. Dat de gebeurtenissen waarover het gedicht handelt, in dat Licht gezien moeten worden, is evident. De verzen 40 t/m 44 (met marginalia) luiden:

⁺ Des hemels Dou maeckt vocht de blomen
en de vruchtbaer bomen ter noottruft goet
wiens hope sou dan niet vervromen
⁺ de claer waterstromen nemen hen vloet
In sheeren hof vol van voorspoet

De verzen 40-41 bevatten een toespeling op de zegen van Jacob aan Isaäc (Genesis 27: 28); de overige verzen zijn een allusie op de Paradijsrivieren, (Genesis 2: 10-14)¹⁷. De vier Paradijsrivieren worden in de iconografie traditioneel gelijkgesteld met de vier Evangelisten¹⁸ Men kan het kussen van de bode (vs. 51) terecht opvatten als een aansporing om de Waarheid van het Evangelie te aanvaarden. Men interpreteert dan de tekst op religieus niveau. Accepteert men ook een Kamerintern en -extern niveau, dan moet men kennelijk begrijpen dat de bereikte verzoening plaatsvindt of moet vinden in het Licht van het Evangelie. Het een sluit het ander niet uit, en dat is nu eenmaal een kenmerk van een allegorie.

De minnaer (vers 48) was hiervoor al geïdentificeerd als de Kamerist. In het kader van de allegorie is hij opgenomen in de passus (verzen 45 t/m 47):

Cruydekens soet den ganschen dach
men in desen lesen mach
soe de vrye blye plach
noeyt int plucken men verdrucken eenich minnaer sach

De vrye blye is de traditionele aanduiding voor Adam. In het kader van de allegorie wordt dus Adams vruchtgebruik van de natuur gelijkgesteld met de oogst aan artistieke prestaties door de Kamerist. De laatste regel van het citaat is m.i. een voorbeeld van geslaagde beeldspraak. De formulering brengt blazoen, devies en de

+ de genade godes

+ de waer heyt

17 Zie ter vergelijking ook Jeremia 17: 5 t/m 8.

18 Zie J.J.M. Timmers: Christelijke Symboliek en Iconografie, Bussum 1974², paragraaf 158.

[p. 526]

Kamerist bijeen onder de gezamenlijke noemer van onderlinge verdraagzaamheid en artistiek succes.

Op analoge wijze kan men nu de verwijzing Prince boven de slotstrofe op het primaire niveau beschouwen als een Rederijkerstopos, en er verder geen waarde aan hechten. Accepteert men eenmaal de noodzaak van allegorische interpretatie, dan zijn er ten minste drie mogelijkheden om er die prins mee te identificeren.

De eerste mogelijkheid is het gelijkstellen van die prins met de rederijkerskamer De Eglentier zelf. Naam en devies van de Kamer worden in de slotstrofe immers genoemd¹⁹. Dit is het Kamerinterne niveau.

De tweede mogelijkheid betreft het religieuze niveau, en daarin moet die prins gelijk gesteld worden met Christus. De slotstrofe bevat immers enkele verwijzingen naar gelijkenissen, die traditioneel steeds opgevat zijn als verwijzingen naar Christus zelf. Het gaat hier om de gelijkenissen respectievelijk van de Zaaier, van de Wijze en Dwaze Maagden en van het Koninklijk Bruiloftsmaal²⁰. Het is heel logisch dat deze allusies op Christus opduiken in dit gedicht. Het blazoen van De Eglentier vertoonde immers een bloeiende eglentier met de daarin gekruisigde Christus. De allegorie is dus zeer coherent: dat de verzoening in de Kamer en in de politiek begrepen moeten worden in het Licht van het Evangelie is niet alleen vanzelfsprekend in de toenmalige sociale werkelijkheid; iets anders zou in een Kamer met een dergelijk blazoen volstrekt ondenkbaar zijn. Het religieuze, Kamerinterne en Kamerexterne niveau lopen dus allegorisch volstrekt parallel.

Overigens zijn die gelijkenissen niet zonder waarschuwend element. Het zaad dat niet in vruchtbare aarde valt, verdort; de Dwaze Maagden wordt de toegang tot het bruiloftsfeest ontzegd en de gast-zonder-bruiloftskleed wordt de feestzaal uitgegooid. Het gedicht eindigt zelfs met een expliciete waarschuwing:

(...) treckt aen het brulofts cleet
op dat ghy int suur naemaels niet bedroeft²¹

Als de tekst inderdaad zo coherent is als tot hier is verondersteld, kan de passage op Kamerintern niveau onmogelijk anders begrepen worden dan als: ‘wie zich niet aan de bereikte verzoening wenst te conformeren, wordt de Kamer uitgezet’!

Op Kamerextern niveau is dat trouwens heel begrijpelijk. De Satisfactie maakte de hervatting van het Kamerwerk mogelijk. Het zou voor Oranje echter bijzonder onprettig zijn indien verstokt anti-Oranjegezinde Kameristen de verkregen vrijheid vervolgens zouden gebruiken voor pro-Spaanse propagandistische activiteiten. Angst voor onwelgevallige publiciteit was precies de reden waarom Alva in 1567 de Kamers had laten sluiten.

Steun voor deze veronderstelling biedt een passage, die inderdaad de indruk wekt van het voornemen van harde maatregelen tegen hen, die zich niet wensen te

19 Een vierde mogelijkheid betreft de persoon, aan wie traditioneel de artistieke prestaties werden opgedragen, en die dus het het opperhoofd van de Kamer was. Juist deze functionaris blijft in dit artikel, vanwege de geschetste sociale kontekst, volledig buiten beeld.

20 Respectievelijk Mattheus 25: 14 t/m 30; Mattheus 25: 1 t/m 13 en Mattheus 22: 1 t/m 13.

21 In dit en in een parallel citaat is (conform hierboven noot 10) suut gewijzigd in suur (vers 65) en niet in met (vers 16).

[p. 527]

conformeren aan de sociale werkelijkheid en wel zonder dat er een direct verband met de Bijbel gelegd wordt. Het gaat om de verzen 14 t/m 22:

Den Dageraet In tvrouch vertogen
alle open ogen nu heel verlicht
de sonne laet met haer verhogen
In diese gedogen met goet gesicht
maer die Int duyster is verplicht
en de claerheyt swaerheyt acht
hen soo vinden Inden nacht
sullen dwalen altemalen vallen in de gracht²².

Deze passage kan op Kamerintern niveau zeker geïnterpreteerd worden als: wie de interne vrede nog of weer bedreigt, wordt uit De Eglentier gegooid. De bedreiging met het ‘in een gracht vallen’ is dan wel een erg krasse formulering voor een royement.

Als men allegorisch Den Dageraet interpreteert als ‘de Satisfactie’ zijn deze regels volstrekt duidelijk. Een parafrase zou kunnen zijn: De vrede, gebracht door de Satisfactie, verheugt eenieder die zich welwillend ten opzichte van de nieuwe toestand opstelt, maar zij die zich niet bij de situatie wensen neer te leggen zullen daar de kwalijke gevolgen van ondervinden. Deze regels behelzen dus een waarschuwing op Kamerextern niveau²³. De eis van consistentie, die aan elk kunstwerk, en zeker ook aan een allegorie, gesteld mag worden, resulteert dan in de conclusie dat de waarschuwing in de slotstrofe niet alleen op religieus - en op Kamerintern -, maar ook op Kamerextern niveau aangenomen mag of zelfs moet worden.

De konsekwentie hiervan is, dat die prins niet alleen gelijkgesteld moet worden met De Eglentier en met Christus, maar ook met Oranje²⁴. Zo'n verregaande

22 In dit en in een parallel citaat is (conform hierboven noot 10) suut gewijzigd in suur (vers 65) en niet in met (vers 16).

23 Het is mogelijk dat Ketel hier verwijst naar Spreuken 28 : 10:

Wie de oprechten op een slechte weg voert,
zal in zijn eigen kuil vallen,
maar de rechtschapenen zullen geluk beërven.

De slotzin hiervan past fraai bij de voorzegging van economisch herstel van de stad, waarover hierboven in deze paragraaf werd gesproken. De moderne lezer constateert wel de vervanging van het begrip ‘kuil’ door (Amsterdamse?) ‘gracht’. In moderne termen gesteld zou dit de banalisering betreffen van een hoog-ideëel gestelde Bijbelpassage door een platfysiek dreigement. Steller dezes zou deze vervanging in elk geval als komisch ervaren hebben, indien Ketel hem als zodanig bedoeld had. Ketel wordt door Van Mander in zijn Schilder-boeck overigens passim beschreven als iemand met een groot gevoel voor humor.

24 Ik geef deze opmerking hier, omdat deze waarneming natuurlijk aansluit bij de constatering dat de slotstrofe impliciet sterk appelleert, (of, zo men wil, lijkt te appelleren), aan de zeer wereldse politiek van Oranje. Dit laat onverlet de mogelijkheid tot religieuze interpretatie van deze verzen.

[p. 528]

gelijkstelling is voor een moderne lezer wat bevreemdend, maar een dergelijke vorm van typologisch denken was in die tijd nu eenmaal volstrekt normaal²⁵.

25 Bij de duiding van een allegorische tekst stuit de interpretator altijd op de vraag in hoeverre een gevonden allusie berust op de intentie van de auteur of op een toevalligheid. Het gevaar van hineininterpretieren is bij allegorieën vaak en zeker ook hier levensgroot aanwezig. Een voorbeeld geeft de eigennaam van de slotstrofe AUGUSTY. Dat zou zowel een verwijzing naar het kerstverhaal kunnen zijn, als louter een verwijzing naar een werelds vorst, of zelfs naar beide. De allegorische verwijzing is dan analoog naar Christus, naar Oranje of.. naar beiden. Deze eigennaam kan echter evenzogoed uitsluitend bedoeld zijn als element binnen de beschrijving van een bloeiproces. Augustus is immers Oogstmaand. Ik zou echter de mogelijkheid dat het hier om bewuste allusies van de auteur gaat, niet willen uitsluiten.

4 Een tweede rondgang

Als doorgedacht wordt vanuit de gegevens en de getrokken conclusies lijkt Den soeten tyt nog meer informatie prijs te geven. Achtereenvolgens komen aan de orde: Ketels werkwijze (4.1), de konsekwenties daarvan voor de interpretatie van de tekst (4.2) en vooral een poging met de nieuw verkregen gegevens de datering tussen Satisfactie en Alteratie te ijken (4.3).

4.1 Siet

Het lijkt in eerste instantie wat vreemd, dat in de slotstrofe wel naam en devies, maar niet het blazoen van de Kamer aangehaald worden. Men zou verwachten dat het even expliciet genoemd zou worden als naam en devies, temeer, daar via de drie aangehaalde Bijbelverhalen er wel degelijk een link naar gelegd kan worden: immers via de afbeelding van Christus in de eglentier op het blazoen. Nu is er voor het ontbreken van een allusie erop een eenvoudige verklaring te bedenken: dat blazoen zal pontificaal te midden der Kameristen gehangen hebben, en in plaats van het te noemen kon de dichter (of zijn voordrager) er eenvoudig naar wijzen.

Uitgaande van die vaststelling kan de hypothese gemaakt worden, dat Ketel niet alleen naar het blazoen verwees, maar de gehele voordracht van Den soeten tyt vergezeld liet gaan van verwijzingen naar een bijpassend, (naar aan te nemen valt: allegorisch) schilderij waarvan dat blazoen de kern uitmaakte. De grond van deze veronderstelling is een vermelding van Van Mander, volgens welke Ketel gewoon was om zijn schilderijen met poëtische teksten te expliciteren²⁶. Die situatie zou hier dan aan de orde geweest kunnen zijn. De tekst geeft wel aanwijzingen voor die situatie.

Een rechtstreekse aanwijzing. Als men zich akkoord verklaart met de stelling, dat in vs. 34 tcan uit vers 33 is samengetrokken, en dat men in de verzen 32/35 dus moet lezen

In Welcken schyn hem tonweer biet
tcan hen beladen schaden niet (hen = vruchten vs. 37)
(tcan) noch veel minder hinder Iet
doen de cnoppen in de toppen van dees boomen siet

26 Het Schilder-Boeck, (titelbeschrijving: zie noot 7). In de bladzijden over Ketel vele voorbeelden.

[p. 529]

moet siet worden opgevat als imperatief: ‘Kijk (maar)!’ Waarnaar? Naar die schildering natuurlijk.

Dit verduidelijkt de zinsnede dees boomen in vers 35. Van dees planten (vers 28) wordt gezegd dat er geen vrees bestaat voor tsvruchts verdwyn, die ze dus hebben. Aan dees boomen worden alleen knoppen toegekend, en dat zijn ‘slechts’ vruchten in wording. Welke bomen? Het woord noch in vers 34 luidt een tegenstelling in, en de bomen uit vers 35 lijken dus niet identiek te zijn met de planten in vers 28. Het woord dees heeft dan geen tekstintern antecedent. Misschien is het grammaticaal niet uitgesloten dat dees boomen en dees planten toch identiek zijn, maar het blijft heel verleidelijk om te veronderstellen dat de dichter (of zijn voordrager) bezig is allerlei details op die schildering aan te wijzen.

Overigens is het volstrekt onduidelijk waarom die knoppen minder gevaar lopen dan die vruchten. Die reden is nu juist het antecedent van siet, dat dus moet verwijzen naar een buitentekstueel, visueel waarneembaar gegeven.

Andere, min of meer rechtstreekse aanwijzingen naar die schildering heb ik niet gevonden. Er zijn wel enkele zinsneden die zonder buitentekstuele werkelijkheid grammaticaal niet geheel te doorgronden lijken. Een voorbeeld. Ten aanzien van vs. 28 is het onduidelijk, welke planten de auteur met dees planten op het oog heeft. Het verwijswoord slaat m.i. niet terug op thalf verdort cruyt/dees vruchtbaer spruyt (vzn. 24/26). Het verwijswoord moet grammaticaal veeleer verbonden worden met vs. 31 tsvruchts' verdwyn, maar de lezer kan in vers 28 nog niet weten dat met dees gedoeld wordt op de vruchten van bedoelde planten. Dat zou dus een stijlfout zijn, tenzij men uitgaat van een buitentekstuele verwijzing, en wel een waarbij de voordrager wijst naar vruchtdragende planten op een met het gedicht corresponderende schildering.

Er is nog een element waarvan de aanwezigheid door zo'n buitentekstueel gegeven verklaard kan worden: de reeks marginalia het groeyen/het bloeyen/het knoppen/het rypen/Den Oost. Deze reeks is op zich een logisch geheel. De zin ervan is echter niet direct duidelijk, want de tekst lijkt van zichzelf helder genoeg. Nog sterker: de marginalia zijn geplaatst naast de verzen waar ze bijhoren, en daarin is het corresponderende woord reeds onderstreept. Toch is er ook hier geen interpretatief probleem indien men de reeks opvat als ‘geheugensteuntjes’: verwijzingen naar een buitentekstuele situatie en wel naar één, waarin de voordrager plaatsen op de veronderstelde schildering moest aanwijzen. De reeks marginalia is bovendien niet beperkt tot de herhaling van de reeds in het gedicht zelf onderstreepte passages. Waarom staan naast de geciteerde verzen 40 t/m 44 de marginalia de genade godes en de waerheyt? Kennelijk omdat er iets uit te leggen viel²⁷.

Deze waarnemingen steunen de hypothese, dat het gedicht als geheel als explicatie bij een schildering behoord heeft, op de wijze die Van Mander beschreef. Het zal een allegorisch schilderij geweest zijn, waarvan, gezien de redactie van het

27 Wat er uitgelegd moest worden? Het verband tussen die Paradijsrivieren, de vier Evangelisten (zie onder 3.3. en noot 18), en de situatie waarin de stad Amsterdam en daarmee de Oude Kamer zich bevond, (zie het vervolg).

[p. 530]

geheel, en vooral van de strofen JUNY en JULY, een voorstelling van het Paradijs wel deel uitgemaakt zal hebben²⁸.

Zo'n kennelijk bekwame dichter/schilder mag overigens een waardevol lidmaat van een Rederijkerskamer heten. A. Pels: Q. Horatius Flaccus Dichtkunst²⁹ geeft in de verzen 840-844 een opsomming van beroemde Amsterdamse Rederijkers. Hij noemt Ketel in één adem met Spiegel, Coornhert, Plemp, Visscher, Coster, Brederode, Camphuysen, Reaal, Hooft en Vondel. Zijn uitgeefster, mw. dr. Schenkeveld-van der Dussen, denkt dat Pels Ketels naam wel aan de opgave van Brandt ontleend zal hebben³⁰. Dat is zeker niet uitgesloten, maar dan is Ketels naam wel tamelijk willekeurig uit Brandts opgave in dit rijtje illustere namen terecht gekomen. Als de hier gegeven analyse echter juist is, moet Ketel niet alleen een waardevol lid voor het reguliere Kamerwerk geweest zijn, maar ook een zeer bruikbare man bij de organisatie van grote evenementen, als de huldiging van Maurits in 1594³¹. De vermelding door Pels zou dan betekenen, dat de herinnering aan Ketels' bijdragen in 1677 nog niet geheel verflauwd was. Een man die op deze wijze tekst en beeld wist te verbinden, is bij uitnemendheid geschikt voor manifestaties met erepoorten, ‘vertoningen’ en wat dies meer zij. Zo blijkt Den soeten tyt niet alleen van belang voor onze kennis van de Oude Kamer, maar ook voor de kennis van Ketels functioneren daarin³².

28 In dit verband nog een opmerking over het blazoen, waarvan mij een drietal varianten bekend zijn. Het oudste draagt het jaartal 1528; het tweede is bekend uit Spiegels Twe-Spraack en dateert dus (uiterlijk) van 1585; het laatste dateert van omstreeks 1610. Dat van Spiegel vertoont een randschrift, en wel
zo zyn ook de vroomen geleken
als een boom aan de waterbeken
Deze regels passen veel beter bij Ketels' beschrijving in de strofen JUNY en JULY van het Paradijs in dit gedicht dan bij het blazoen als zodanig. Binnen de tekst zou dit randschrift in verband gebracht kunnen worden met vs. 43
de claer waterstromen nemen hen vloet
In het blazoen ontbreekt de mogelijkheid tot zo'n verband. Is de variant-Spiegel van het blazoen soms een reminiscentie aan de voordracht van Den soeten tyt of, anders gezegd, is de maker van die variant soms Ketel zelf? Heeft hij die soms gemaakt voor dezelfde bijeenkomst waarop Den soeten tyt functioneerde? Deze waarneming pleit overigens voor een vroege datering van Den soeten tyt, en wel naar een van uiterlijk 1585.

29 A. Pels: Q. Horatius Flaccus Dichtkunst op onze tijden en zeden gepast. Ed. M.A. Schenkeveld-van der Dussen, Assen 1973.

30 Pels, a.w., p. 92, noot 837. Zijn uitgeefster merkt hierbij op: ‘Bij de leden van het jaar 1681 (sic-bedoeld is: 1581), noemt deze (= Brandt-CR) uit Pels' rijtje: Reaal, Spiegel, Roemer Visscher en Kornelis Ketel. Voor de letterkunde heeft deze schilder-dichter zich niet buitengewoon verdienstelijk gemaakt. Te Winkel III, p. 69 noemt hem alleen als medewerker aan enkele liedboekjes. Vandaar dat ik veronderstel dat Pels zijn naam wel aan Brandts opgave ontleend zal hebben.’

31 J.A. Worp: Geschiedenis van de Amsterdamse Schouwburg 1496-1772. Uitgegeven met aanvulling tot 1872 door J.G.M. Sterck. Amsterdam 1920, p. 15.

32 Hessel Miedema deelt in Den grondt etc. (titelbeschrijving: zie hierboven noot 6), dl II p. 323 het volgende mee: ‘In het voorspel van Theodoor Rodenburghs Melibea met enkele anderen geprezen als een der voortreffelijkste leden van de oude kamer “In liefde bloeyende” te Amsterdam’.

[p. 531]

4.2 In banden des winters cout

In het voorgaande is er op gewezen, dat Den soeten tyt op alle allegorische niveaus tegelijkertijd functioneert. De interpretatie dient niet via een of-of- maar via een en-en-weg te verlopen. Als men akkoord gaat met de stelling, dat met de Prince OOK Oranje bedoeld is of kan zijn, betekent dit dat de tekst als geheel op Kamerextern niveau met hem en/of met zijn politiek in verband gebracht kan worden.

In dit verband nog enkele additionele annotaties. Vs. 32 luidt:

In Welcken schyn hem tonweer biet

Gezien de kontekst is het duidelijk dat de vruchten goddelijke bescherming genieten. Op het concrete niveau is het hier goed voorstelbaar dat de voordrager een detail, tonweer betreffende, op de schildering aanwees. Op het Kamerexterne niveau zou dat tonweer zeer wel een allusie op het oorlogsgevaar kunnen zijn, dat in de regio immers geweken, maar elders nog volop aanwezig is.

Ook vs. 51 verdient in dit kader weer aandacht:

de bode cust die v compt vriendlyck noon

Hier is aanwezig de aantekening in margine teuangelium. Op grond daarvan betreft de passus een verwijzing naar Mattheus 22: 1-14 ‘Het koninklijk bruiloftsmaal’; de gelijkenis die ook in de slotstrofe aan de orde komt. Op het religieuze niveau is stellig weer sprake van het aanvaarden van de bereikte verzoening in het Licht van het Evangelie. Op het concrete niveau zal begrepen moeten worden ‘kust de bode die u vriendelijk noodt aan het koninklijk bruiloftsmaal.’ De veronderstelling ligt dan voor de hand, dat de verzoeningsbijeenkomst gepaard ging met een feestmaal. Kamerextern- en Kamerinternniveau lopen weer volstrekt parallel. Die gelijkenis is immers hierboven verbonden met een waarschuwing van Orangistische zijde om geen misbruik van de ontstane situatie te maken. Men moet voor de concrete gang van zaken (en dus wat over de directe grammaticale verbanden heen) kennelijk begrijpen:

de bode cust die v compt vriendlyck noon
[ten maaltijd] (...) treckt aen het bruloftscleet
op dat ghy int suur naemaels niet bedroeft

Op het Kamerinterne niveau is die vorst identiek aan Christus, (via de allusie op de Bijbeltekst) Op het Kamerexterne niveau moet die vorst dus weer gelijkgesteld worden met Oranje. Dat lijkt nogmaals voor de moderne lezer wat blasfemisch, maar de overeenkomst is wel coherent in de interpretatie.

Vervolgens een opmerking over de vzn. 43/44:

de claer waterstromen nemen hen vloet
In sheeren hof vol van voorspoet

Op het niveau van het concrete taalaanbod zal hier sprake zijn van een verwijzing naar een detail op de schildering, die ongetwijfeld het Paradijs betrof. De allegorische duiding ligt dus primair op het religieuze niveau. Op het Kamer-

[p. 532]

interne niveau is dan sprake van een allusie op de te verwachten artistieke bloei van de Oude Kamer. Op het Kamerexterne niveau moet sheeren hof dan begrepen worden als het gebied waar Oranje rechtens de jurisdictie voert: het gewest Holland inclusief de stad Amsterdam. Daar kan, nu de Satisfactie een feit is, de welvaart zich gaan herstellen. In dit verband ook nog een opmerking over het reeds gegeven citaat (vzn. 40/41):

Des Hemels Dou maeckt vocht de blomen
en de vruchtbaer bomen ter noottruft goet

In combinatie met de aantekening in margine de genade godes kan de zinsnede geïdentificeerd worden met Genesis 27: 28, (Jacob ontsteelt aan Isaäc de zegen die aan Esau toegezegd was): ‘God zal u geven van de dauw des hemels en van de vette streken der aarde, en overvloed van koren en most.’ Het Mnl. WB. IV kolom 2513-2516 vermeldt voor noottruft: ‘al wat men nodig heeft voor een bepaald genot’, ‘leeftocht’. Men kan de verzen 40 t/m 44 daarmee ook opvatten als een allusie op de mogelijkheid, dat de welvaart in de stad zich kan gaan herstellen, nu die zich onder de Prins gesteld heeft en de Geuzen de blokkade van de traditionele handelswegen (de Zuiderzee en de Amstel) beëindigd hebben. Het materiële karakter van Isaäcs zegen is zeker niet in strijd met de aangewezen allusie.

Ook hier klemt de vraag, of Ketel dit allemaal zo bedoeld heeft. Nu staat het vast dat hij de werkwijze van het combineren van schildering en poëtische tekst toepaste. Misschien heeft Ketel zijn picturale voorstelling van het Paradijs wel het uiterlijk gegeven van Amsterdam en de rest van het gewest Holland, waarmee de stad nu immers herenigd is. Voor de claer waterstromen (de Paradijsrivieren, o.a. Eufraat en Tigris) kan men dan bijvoorbeeld lezen ‘de Amstel en het IJ’. De toeschouwer begreep dan bijvoorbeeld direct dat sheeren hof in religieuze zin bedoeld was als de Hof van Eden en en in werelds-politieke zin als het domein van Oranje.

Nu is het natuurlijk ondoenlijk om aan de hand van deze tekst een niet meer bestaand schilderij te gaan reconstrueren. Als we ons echter een schildering voorstellen met de Christusfiguur in het blazoen en een afbeelding van het paradijs voor het religieuze niveau, het blazoen zelf voor het Kamerinterne en de voorstelling van Holland als paradijselijk voor het (Kamerinterne en het) Kamerexterne niveau, een en ander gedrapeerd in het oranje-blanje-bleu, zal het verwerven van het juiste begrip van tekst en voorstelling de aanwezige Kameristen niet overmatig veel tijd en inspanningen gekost hebben.

4.3 In sheeren hof

Is dat het geval, dan ligt het voor de hand om niet alleen op verspreide plaatsen een waarschuwing te zien van Orangistische zijde om het bereikte politiek resultaat niet in gevaar te brengen. Het is dan veeleer zo dat, ontdaan van de allegorische duiding, Ketels tekst doortrokken blijkt van een drietal hoofdgedachten:

-	een voorstel tot algehele verzoening, op Kamerintern niveau verbonden aan te verwachten artistieke bloei en op Kamerextern niveau aan een te verwachten herstel van de welvaart;

[p. 533]

-	een scherpe waarschuwing gericht aan hen die zich niet bij het bereikte resultaat wensen neer te leggen, lees: die zich niet aan de Satisfactie wensen te conformeren;
-	de constatering dat wij allen onder het blazoen van De Eglentier in Christus één zijn, en dat ook dit dwingt tot een zich conformeren aan de bij de Satisfactie bereikte verzoening in de politiek.

Zo'n scherpe waarschuwing maakt dan een datering na 1585 onwaarschijnlijk. De stad liep toen vol met zeer Orangistische of, in elk geval, zeer anti-Spaanse Zuidnederlanders. De angst voor een terugkeer van het ancien regime, die bij de nieuwe machthebbers zeker aanwezig geweest zal zijn³³, zal toen snel verdampt zijn. Die waarschuwing lijkt dan niet meer nodig.

De eerste jaren na de Alteratie zal het revolutionaire bewind zeker nog vrees gekoesterd hebben voor een contra-coup van aanhangers van het verdreven ancien regime. Nog in maart-1585 gaat Nijmegen door zo'n machtsgreep voor de Unie verloren³⁴.

De vraag dringt zich op, of een datering tussen Alteratie en 1585 niet mogelijk is. Een datering voor 1585 leidt echter tot de paradoxale situatie, dat het gedicht doortrokken is van een verzoeningsgedachte, die voor vroeger anti-Oranjegezinden na de Alteratie volstrekt ongeloofwaardig moet hebben geklonken. De reeds reeds geciteerde verzen 6 t/m 9 kunnen hier als voorbeeld dienen:

dat hy (= God - CR) verflout v vyandt wreet
die v sneller feller beet
met zyne listen twisten smeet
In tgemoede en van tgoede heel af heeft geleet

Deze regels impliceren een terugkeer naar tgoede en dat past bij het compromisidee van de Satisfactie. Bij Oranjes voormalige tegenstanders moest onnodige irritatie dan in elk geval voorkomen worden. Dat past ook goed voor de slotregels van de eerste strofe:

soo ghy herplant goede aerde hebt gevaet
Godt geeft syn eer en v selven veracht

Na de Alteratie zou dit soort uitspraken stellig tot gevolg gehad hebben dat voormalige tegenstanders van Oranje het er volledig mee eens waren, zij het op een wijze die Ketel niet bedoeld zal hebben. In een latere fase van de geschiedenis zal

33 Zie hierboven noot 15.

34 ‘Tussen 1577 en 1579 vestigde de stadhouder Jan van Nassau via een religievrede ook te Nijmegen een totalitair calvinisme. Sinds 1583 was alle uitoefening van de r.k.-godsdienst verboden. Dit was de voornaamste oorzaak dat de katholieke bevolkingsmeerderheid de stad in maart 1585 aan Parma overgaf.’ Grote Winkler Prins-encyclopedie, onder red. van A.J. Wiggers e.a., Amsterdam/Brussel 1974⁷, dl. 14, p. 361 onder de tussenkop geschiedenis. De situatie lijkt als twee druppels water op die in Amsterdam na de Alteratie, waarbij de Nijmegenaren dan nog niet eens de wrok over jarenlange strijd in de regio en een uithongeringsbeleg te verwerken hadden. Hoeveel te meer moet het revolutionaire regiem van Amsterdam, tenminste tot 1585, in de vrees voor een contra-coup geleefd hebben?

[p. 534]

het joodse bevolkingsdeel de stad een fraaie term voor zo'n bewering schenken: een gotspe. Dat zou ook voor vers 4 het geval hebben kunnen zijn:

ghy die laeght in banden des winters cout

Hoe vroeger men het gedicht dateert, hoe meer deze regel op een allusie op het beleg van Sonoy gaat lijken. Vóór de Alteratie is het een goede zin om een verzoeningsgezinde tekst in te luiden; erna moet die voor oorspronkelijk anti-Oranjegezinde Amsterdammers meer op een stevige trap-na geleken hebben. Accepteert men echter de veronderstelling, dat vers 4 een toespeling op de blokkade van Sonoy is of zou kunnen zijn, dan vereist de logica van een allegorie dat de woordgroep waarmee het gedicht opent, Den soeten tyt, een allusie is op een tijd van vrede. De hele eerste strofe laat zich dan op Kamerinternniveau lezen in het kader van het bijleggen van persoonlijke tegenstellingen, en op Kamerextern niveau als een beschrijving van de herwonnen vrede in de regio.

Overigens: direct na begin-1578 laaide de oorlog weer in alle hevigheid op. De woordgroep Den soeten tyt is nu voorhanden kan wel tussen Satisfactie en Alteratie met het vooruitzicht van vrede verbonden worden, maar niet goed met de periode van de Alteratie tot het eind van de eeuw. Het optimisme dat uit de formulering blijkt, is bovendien in strijd met het verloop van de oorlog vanaf de Alteratie tot 1590.

Het dateringsprobleem van Den soeten tyt kan daarmee als volgt geformuleerd worden. Allerlei elementen lijken onafhankelijk van elkaar te duiden op een vroege datering. Telt men die bij elkaar op, dan versterken ze elkaar zodanig dat de interpretator ‘gedwongen’ wordt om de datum van ontstaan nog verder naar voren te leggen, met uiteraard de Satisfactie als terminus post quem. Het merkwaardige is, dat dan ook steeds meer elementen op Kamerextern niveau in die allegorische duiding betrokken kunnen worden. Hoe vroeger men het gedicht dateert, hoe overtuigender die verzoeningsgedachte uit de tekst af te leiden en met de geschetste politiek/sociale situatie in verband te brengen valt. Paradoxaal genoeg leidt een steeds vroegere datering echter ook tot het constateren van het feit, dat sommige uitspraken dan steeds grievender en kwetsender voor vroegere tegenstanders gaan lijken. De enige periode waarvoor die paradox niet geldt, is die tussen Satisfactie en Alteratie en die is daarmee de enig in aanmerking komende om er het ontstaan van Den soeten tyt³⁵ in te plaatsen.

35 In een uitputtend betoog zouden ook alle mogelijke andere dateringen voor een tekst als Den soeten tyt onderzocht moeten worden, maar dat is stilistisch buitengewoon onbevredigend. In dit verband toch een enkel voorbeeld van een datering die niet zinvol met Den soeten tyt in verband gebracht lijkt te kunnen worden: de periode-Leicester (1585-1587). Dat lijkt een aantrekkelijke mogelijkheid: Ketel zal door zijn Londense achtergrond geen tegenstander van een Engelse alliantie geweest zijn. Alleen: Leicester kwam hier in 1585 niet voor vredesinitiatieven maar om een voorspoediger verloop van de strijd te bewerkstelligen. Dat is in strijd met het vrede en victori etc. in vs. 51/52. Toen hij eind 1587 van Elisabeth vrede moest zoeken met Spanje vervreemdde hij juist daarmee zijn laatste, calvinistische, Nederlandse aanhangers van zich. De teneur van Den soeten tyt valt met deze historische feiten niet te rijmen.

[p. 535]

5 Twist ende stryt

Waren bijvoorbeeld in de heropende Eglentier dan voormalige tegenstanders van Oranje aanwezig? Daarvoor is inderdaad een aanwijzing in de overlevering. Zo liet Spiegel zich liever ‘ontpoorteren’ dan zijn eed van trouw aan het vroegere stadsbestuur te schenden - dit geschiedde een paar jaar N A de Alteratie³⁶. Het is misschien interessant om hier enkele strofen uit zijn Een Niewe Jaar 1578, (waarmee vermoedelijk bedoeld is: geschreven in 1578, maar bestemd voor nieuwjaar- 1579³⁷), aan te halen:

In 't niewe jaer
Wil God ons vrede geven
Dus allegaer
Wilt nu den pays aenkleven
Door liefd' eenpaer
Door liefd' eenpaer
Moet onvre zyn verdreven
In 't niewe jaer.

(..)

Twist ende stryt
Schynt ruimt nu uit dees landen
Maer haet en nyt
Siet men noch vierig branden
Tot elken tyt
Tot elken tyt
Isser onrust voorhanden
Twist ende stryt.

(..)

Eylaes perty
Die zal ons noch doen sneven
Die eerst was bly
Om in vryheyt te leven
Die is nu vry
Die is nu vry
En wil geen vryheyt geven
Eylaes perty.

(..)

36 Zie Hendrik Laurensz. Spiegel: Lieden op 't Vader Ons. Ed. Gilbert Degroote, Zwolle 1956, p. 11.

37 De (enigszins willekeurig gekozen) strofen zijn geciteerd naar P. Vlaming: Spiegels Hertspiegel en andere Zedeschriften. Amsterdam 1723, p. 203vv. Vlaming vat ‘Een Niewe Jaar 1578’ op als ‘bedoeld voor 1 januari 1578’. J. ter Gouw: Geschiedenis van Amsterdam, Amsterdam 1879-1892, dl. VI, p. 397 noot 1 corrigeert dit als volgt: ‘stellig niet van 1578, maar van 1579’. Verwey: Hendrick Laurensz. Spiegel, Groningen/Den Haag 1919, p. 13 stelt dat het gedicht geschreven zal zijn in 1578, maar betrekking heeft op nieuwjaar-1579. Ik deel zijn mening.

[p. 536]

De geciteerde strofen, en zeker VIII, ademen een nogal moedeloze toon: ‘Houdt het nu nooit op?’ Spiegel drukt zich weinig expliciet uit, waardoor het moeilijk met zekerheid te bepalen valt welke partijstrijd hij precies op het oog heeft. Nu werd de Satisfactie gevolgd door de Alteratie, waarbij de teruggekeerde ballingen de macht overnamen, het ancien regime alsmede de minderboeders, (aan wie de inquisitie opgedragen was geweest) verwijderd werden en de Nieuwe Kerk een beeldenstorm onderging. Een en ander verliep (gelukkig) zonder bloedvergieten. Voor de aanhangers van het ancien regime was de Alteratie zoals gezegd, natuurlijk woordbreuk. Spiegel was katholiek, door een eed van trouw gebonden aan het ancien regime en tijdens het beleg van Sonoy belast met een militair commando³⁸. Dat maakt toch aannemelijk dat hij met

Die eerst was bly Om in vryheyt te leven
Die is nu vry En wil geen vryheyt geven

op deze gebeurtenissen doelt. Dat past bij hiervoor gedane waarnemingen over de condities waarop onder het gezag van Oranje het Kamerwerk hervat kon worden: de vrijheid van meningsuiting kon niet vertaald worden in ongeremde propaganda voor een pro-Spaanse (of, in elk geval, anti-Orangistische) politiek. Overigens is de algemene teneur van Spiegels gedicht gericht op verzoening en dat past treffend in de sociaal/emotionele kontekst van Den soeten tyt is nu voorhanden. Zijn verwijt is nu juist dat ‘de anderen’ zich niet wensen te verzoenen.

Daarmee lijkt Spiegel zich in een moeilijke situatie te hebben gemanoevreerd. Blijkbaar conformeerde hij zich aan het op verzoening gerichte beleid van Oranje, zoals dat ingezet was door de Satisfactie: van de voordelen die het hervatten van het Kamerwerk inhield, kon ook hij direct profiteren. Het zou evenwel hoogst ongewenst zijn, indien Amsterdammers die Prins Willem hardnekkig onwelgezind bleven, de verkregen ruimte vervolgens zouden gebruiken voor de verspreiding en/ of instandhouding van een anti-Orangistische mentaliteit. In dit verband moeten de nieuwe machthebbers in Amsterdam een dichter met een verleden als militair commandant in dienst van de tegenstander toch met enige ongerustheid bekeken hebben, in elk geval in de periode kort na de Alteratie. In de optiek daarvan was hij, zo iemand, immers de aangewezen man om misbruik te gaan maken van de nieuw verworven vrijheid van uiting in de heropende Eglentier³⁹.

Nu heeft De Eglentier de naam, de plaats bij uitnemendheid te zijn waar na de Alteratie gereformeerden in een sfeer van verdraagzaamheid met hun vroegere tegenstanders samenwerkten. Brandt deelt mee, dat in 1581 vijf burgemeesters en acht schepenen lid waren waren van De Eglentier. Dr. Ellerbroek-Fortuin, die zich blijkbaar wat verbaast over het hoge percentage artistiek-geïnteresseerden in het

38 Zie Degroote, a.w., (hierboven noot 29), daarin p. 11. Voor het militair commando van Spiegel zie Moderne Encyclopedie van de Wereldlitteratuur, Haarlem/Antwerpen 1980², dl. 9, p. 104.

39 Het blijft natuurlijk een kwestie van gissen hoe de verhoudingen destijds precies gelegen hebben.

[p. 537]

nieuwe stadsbestuur, veronderstelt ‘een zeker snobisme’ in deze kringen⁴⁰ Ik ben het met haar eens, dat niet zonder meer kan worden aangenomen dat bestuurders per definitie een uitzonderlijke aanleg voor en/of interesse in artistiek werk hebben, maar zoek de verklaring voor De Eglentier toch in een andere richting. De Rederijkerskamers waren zoals gezegd van groot belang voor de publieke meningsvorming. In de propagandaslag scoort Oranje natuurlijk een punt door een culturele activiteit weer toe te staan die zijn vroegere tegenstander verboden had. Het lidmaatschap van autoriteiten is dan een goed middel om lieden als Spiegel te neutraliseren. Gezien de reputatie van onderlinge tolerantie binnen De Eglentier, is het denkbaar dat deze magistraten-kunstminnaars hun positie binnen de Kamer hebben aangegrepen om te demonstreren dat met het nieuwe bewind te leven viel. Dat zou wijs beleid geweest zijn.

40 E. Ellerbroek-Fortuin: Amsterdamse Rederijkersspelen in de zestiende eeuw. Groningen/Batavia 1937, p. 31.

6 Van Mander, Ketel en het Album-Radermacher

Met het voorgaande is mijn betoog in hoofdzaak afgerond. Wat rest zijn wat after thoughts en het afhechten van wat losse draden.

Over Ketel zelf zijn we tamelijk uitvoerig geïnformeerd door Van Mander⁴¹. Hij deelt o.a. mee, dat Ketel in 1566 naar Frankrijk vertrok. Uit niets blijkt een band van hem met De Eglentier of zelfs maar met Amsterdam voor 1566. In 1567 keerde hij terug in Gouda, maar ‘..vermits daar door den oorlog niet veel te schilderen viel, vertrok hij in 1573 naar Engeland en kwam te Londen..’ Vervolgens noemt Van Mander expliciet 1581 als jaar van vestiging in Amsterdam.

Van Mander geeft hiermee een terminus post quem, die in strijd is of lijkt met mijn datering: 1578. Ik til overigens niet zwaar aan deze mededeling: het kan in 1578 zeer wel om een tijdelijk verblijf gegaan zijn. Veel belangrijker is een andere vraag: hoe kan een dergelijk man de rol zijn toegevallen om de heropening van de Oude Kamer te domineren?

Om hierboven geschetste redenen was de heropening van de Oude Kamer niet alleen artistiek, maar ook politiek een feit van belang. Men kan zich voorstellen dat Ketel niet op eigen houtje opereerde, maar deel uitmaakte van een gezelschap met de (semi-)officiële taak een algeheel pacificatieprogramma in Amsterdam op gang te brengen. Het is bijvoorbeeld denkbaar dat het veronderstelde gezelschap (deels) bestond uit terugkerende Amsterdamse ballingen, die hem verzochten vanwege zijn specifieke deskundigheid de leiding bij de heropening van De Eglentier op zich te nemen. In zo'n situatie is het niet zo van belang dat hij voor 1581 geen aantoonbare band met de Kamer had. Zo'n verklaring maakt meteen duidelijk waarom hij naar Londen terugkeerde, althans zich nog niet definitief in Amsterdam vestigde: zijn opdracht was voltooid, Amsterdam was verarmd en in Londen had hij zich een klantenkring als schilder opgebouwd.

In de kring van Radermacher aldaar functioneerden naast bijvoorbeeld Colius en Van Meteren o.a. Lucas d'Heere, die zonder meer als collega-dichter/schilder van Ketel beschouwd kan worden. Van deze cercle is de politieke betrokkenheid

41 Van Mander, (titelbeschrijving: zie hierboven noot 7), p. 178.

[p. 538]

goed bekend; Bostoen heeft daar onlangs nog op gewezen⁴². Ketel is zijn hele leven bevriend geweest met Van Mander, en die was zelf een leerling van d'Heere⁴³. De enige gepubliceerde bijdrage in het Album Radermacher is die van Marnix, van wie we er de vroegste voorbeelden van zijn Psalmvertalingen/berijmingen in aantreffen, alsmede de twee sonnetten die we van hem kennen⁴⁴.

In elk geval waren voor Radermacher c.s. Orangistische teksten interessant. We treffen er als Geuzenliederen te kwalificeren teksten in aan, bijvoorbeeld op beleg en ontzet van Leiden. Er staat zelfs een ‘echt’ Geuzenlied (in de betekenis van: opgenomen in de editie Kuipers/Leendertz) in, compleet met ondertekening⁴⁵. Als men de term ‘geuzenlied’ in een wat wijdere betekenis wil nemen, kan men die m.i. terecht op Ketels Den soeten tyt van toepassing verklaren. Een kring waarin voornoemde personen functioneerden, zal ongetwijfeld interesse hebben gehad voor een gedicht dat op een dergelijke wijze verslag doet van een poging de eerbiedwaardige Oude Kamer onder de vlag van het oranje-blanje-bleu te doen herleven. Dat zou de aanwezigheid van Den soeten tyt in het Album Radermacher genoegzaam verklaren.

42 Zie voor de situatie aldaar: K. Bostoen: ‘Marnix en d'Heere in tegenspoed’. In: Literatuur 5(1988), p. 11 t/m 19.

43 Zie Hessel Miedema: Den Grondt etc., (titelbeschrijving: zie hierboven noot 6), dl. II p. 300.

44 Zie het hierboven in noot 2 beschreven artikel van M. Rudelsheim.

45 In de editie Kuipers/Leendertz: Geuzenliedboek, Zutphen 1924, dl. II, nr. 183, p. 135 t/m 137, alwaar het verschijnt als anoniem. De identificatie is van drs. Van Oostrom.

7 Besluit

De neerlandistiek als zodanig heeft geen overmaat aan belangstelling voor Ketel⁴⁶ getoond. Dr. Ellerbroek-Fortuin⁴⁷ bespreekt de vooraanstaande leden van De Eglentier, maar keurt hem geen woord waardig. Toch moet ze zijn naam wel gekend hebben⁴⁸. Dr. Stuiveling vermeldt in Memoriaal van Bredero Ketel één keer, en wel ter gelegenheid van diens overlijden. Hij verzuimde evenwel zijn nagedachtenis te bestendigen: in zijn register ontbreekt de dichter van Den soeten tyt⁴⁹. Toch lijkt de man ook in strikt-litterair perspectief niet zonder belang, omdat zijn werk zich van rederijkerij naar renaissancekunst ontwikkeld lijkt te hebben.

46 Een strict litterair-esthetische analyse van Den soeten tyt is niet het onderwerp van dit opstel. Omdat ik het ben gaan waarderen als een knap gedicht, toch een enkele opmerking hierover: opvallend in de zin van zeer traditionele rederijkerij is het zeer kunstige, goed volgehouden rijmschema alsmede het allegorische karakter van de tekst. Heel opvallend in positieve zin is echter het volledig ontbreken van een der beruchtste rederijkerskenmerken: de stortvloed van gallicismen. Miedema vermeldt in Den Grondt etc. (titelbeschrijving: zie hierboven noot 6), dl II p. 337 dat Ketel tussen 1581 en 1603 in de Franse maat dichtte. (Zie aldaar ook noot 46.) Dit gegeven wijst op experimenten met methoden en vormen die eerder tot de renaissance dan tot de rederijkerij gerekend worden.

47 E. Ellerbroek-Fortuin, a.w., p. 30 t/m 34.

48 In elk geval via Worp, (titelbeschrijving: zie hierboven noot 31).

49 G. Stuiveling: Memoriaal van Bredero. Documentaire van een dichterleven. Culemborg 1975. De mededeling over Ketels overlijden op p. 144, alwaar ook een portret van hem te bewonderen is. Een tweede portret vindt men bij Heezen Stoll, a.w., (titelbeschrijving: zie hierboven noot 6), daarin naast p. 1.

[p. 539]

Bij Van Mander: De Kerck der Deucht vindt men van Ketel uitsluitend sonnetten; in het Schilder-Boeck, dat teksten citeert die van oudere datum lijken, geen enkel⁵⁰. Ook dit wijst er trouwens op, dat Den soeten tyt als rederijkersallegorie vroeg gedateerd moet worden.

Zelf had ik, toen ik dit gedicht in Gent vond nog nooit van Ketel gehoord. Afgaande op de kwaliteit van het hier behandelde gedicht lijkt enige herwaardering in positieve zin me op zijn plaats, maar dat blijft een subjectief oordeel. Strikt litterair-historisch lijkt de tekst me echter vooral van belang als een soort poëtische akte van heropening van De Eglentier.

14 januari 1993

Watertoren 18

4336 KC Middelburg

50 Zie voor De Kerck der Deucht hierboven noot 6 en voor het Schilder-Boeck hierboven noot 7.

Aanhangsel

Resterende informatie over Ketel en zijn werk

Ten gerieve van eventueel verder onderzoek naar leven en werk van Ketel heb ik allerlei verspreide informatie over hem hieronder verzameld.

Voor zijn picturale werk verwijs ik passim naar mw. Heezen Stoll: ‘Cornelis Ketel etc.’, (titelbeschrijving: zie noot 6). Volgens een opmerking in haar boekje, p. 65 noot 15 bestaat in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, Instituut voor Nederlandistiek, een ongepubliceerde scriptie van H.S. van Rooijen over Ketels poëzie, 1968, nr. 1256. Uit de aanhaling blijkt expliciet dat Van Rooijen Den soeten tyt nog niet kende.

Van zijn poëzie resteert overigens het volgende. Afgezien van Den soeten tyt behoren de veertien gedichten, opgenomen in zijn biografie in Van Manders Schilder-boeck (1604), tot de oudst-bekende. Van Mander citeert die immers uit Ketels verleden; sommige zijn zelfs voorzien van een jaartal.

Overigens ontkent mw. Heezen Stoll Ketels auteurschap van een enkel van voornoemde gedichten, (zie in haar werk p. 28). Daarentegen beschrijft ze op dezelfde pagina's het enige bekende voorbeeld van Ketels werkwijze (het combineren van tekst en poëzie), waarvan beide elementen behouden zijn gebleven. Hiertoe wijst ze op een Duitstalig gedicht, waarvan ze de tekst geeft op p. 72/73.

In het voorwerk van het Schilder-Boeck staat een viertal lofdichten van Ketel: tweemaal een Winckel-Liedt, een Landtschap Schilder-Liedt alsmede een Jaer-Liedt. (In de Epithaphien ofte Grafschriften voor Karel van Mander (Haarlem 1609) vindt men tegen de verwachting in geen bijdrage van Ketel!).

In Den Nederduytschen Helicon (Haarlem 1610) is een twaalftal gedichten van hem opgenomen: Den waerom dat alle Konsten aanghevanghen (p. 65); Dry Danck Klinck-dichten (op Van Mander, p. 121/122); Klinck-dicht (aan Fallet, p. 209); Klinck-dicht (aan Razet, p. 210); Klinck-Dicht (op Ansiet Persoon, eveneens op p. 210); nog een Klinck-dicht op p. 211; een Sieck-troostich Klinck-dicht (p. 215); nog een Sieck-troostich Klinck-dicht (voor Goltzius, p. 215) zou ook van hem kunnen zijn; een Liedeken van de vijf sinnen (op p. 215/216) en een Oorlofliedeken (op p. 224/226).

Een speciaal geval is een huwelijksgedicht in Den Bloemhof der Nederlandtsche ieught, Amsterdam 1608, p. 87/88. In 1610 verschijnt de bundel opnieuw, maar nu als onderdeel van Den nieuwen verbeterden Lusthof. Daar zijn meer onderdelen aan toegevoegd, bijvoorbeeld een verzameling emblemata. Een andere toevoeging is de poëzieverzameling Den bloeyenden

[p. 540]

Meywaghen. Deze verzamelingen zijn afzonderlijk gepagineerd. Het merkwaardige is, dat Ketels huwelijksdicht uit Den Bloemhof verplaatst is naar de Den bloeyende Meywaghen, waar het aldaar verschijnt op p. 100/101. (Den Bloemhof is trouwens in deze uitgave aanzienlijk ingekort).

De bundel Apollo of ghesangh der Musen (Amsterdam 1615) bevat een erotisch gedicht van Ketel (in de trant van Hooft - eerste vers: ‘O schoone Phoenix voochdesse van myn ziel’!) op p. 32. Het laatste mij bekende gedicht van Ketel is een lofdicht in Willem Bartjens: Cijfferinge, waarvan de eerste druk uit 1604 moet stammen. Het is mij niet gelukt om die te achterhalen, maar Ketels tekst is in elk geval behouden gebleven via de druk van 1632, bij J.E. Cloppenburgh (Amsterdam), waarvan tenminste de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam een exemplaar bezit.