De Nieuwe Taalgids. Jaargang 85

[p. 161]

Broer Dier(i)ck, zijn fratres en zijn altaar

Freddy Puts

In de verzameling spelen, refreinen en andere gedichten die de Antwerpse rederijker Adriaen Wils tussen 1599 en 1626 aanlegde¹ komt in het ‘Battement spel van 2 personasien te wetten vastelauont eenen man bouerdelijck ghecleedt de vasten een baghyn met een corfken en een cruyssefickx daer jnne’ het volgende fragment van een onbekend liedje voor, gezongen door De Vastelauont:

‘bruer dierck die clam ten boem op
jnt dat hem onder dat hem
dat noonneken sach van onder op
jn dat hem onder dat hem
en temtasie in em’².

P. Pikhaus noemt het een scabreus deuntje en zij uit het vermoeden dat het om een parodie zou kunnen gaan van het al in de 15de eeuw bekende lied: ‘Ic clam den boom al uppe / die mi te hoghe was’, dat over een afgewezen minnaar handelt³. Dat laatste lijkt me weinig waarschijnlijk, want afgezien van de uitdrukking ‘den boom opclimmen’ valt er verder tussen beide werkjes geen enkele overeenkomst te ontdekken. Dat het liedje van Bruer Dierck onwelvoeglijk zou zijn, lijdt echter geen twijfel, al is het wel gewaagder dan men op het eerste gezicht zou denken.

Bij een oppervlakkige lectuur krijgt men de indruk dat de spot gedreven wordt met een non die vol onkuise begeerte en sexuele frustraties naar boven kijkt, terwijl een kloosterbroeder in zijn hemd een boom opklimt. Als lezer blijft men daarbij wel met enkele niet te beantwoorden vragen zitten. Waarom zou een pater - in zijn hemd dan nog - in een boom klimmen? Waarom wordt alleen zijn naam vermeld en die van de kloosterzuster niet? Waarom heet hij Dierck? Wat ten slotte betekent ‘onder dat hem’ in vs. 155, met andere woorden hoe kan men ‘onder een hemd’ klimmen? Daar moet dus wel meer achterzitten.

Inderdaad, in werkelijkheid gaat het om een nauwelijks verholen allusie op een

1 Zie P. Pikhaus: Het tafelspel bij de rederijkers, 2 dln., dl. I, Gent, 1988, blz. 43-44, met de daar vermelde literatuur; en F. Puts: Spelen, refreinen en andere gedichten uit de codex Adriaen Wils (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. nr. 15663). Tekstuitgave met inleiding en verklarende aantekeningen, onuitgegeven doctoraal proefschrift, 3 dln., Gent, Rijksuniversiteit, 1990.

2 Brussel, Koninklijk Bibliotheek, hs. nr. 15663, fol. 150r^o. In het handschrift staan verzen 154-155 en verzen 156-157 telkens op één regel, zodat het liedje daar slechts drie regels telt.

3 P. Pikhaus: Het tafelspel..., dl. II, Gent, 1989, blz. 423, waar verwezen wordt naar Fl. van Duyse: Het oude Nederlandsche lied. Wereldlijke en geestelijke liederen uit vroegeren tijd. Teksten melodieën, 3 dln., dl. I, 's-Gravenhage-Antwerpen, 1900, blz. 708-710, nr. 195.

[p. 162]

coïtus in de zogenaamde standaard- of missionarishouding⁴. Een man heeft daarbij gemeenschap met een nonnetje (of treft daar de laatste toebereidselen toe), waarbij zijn penis in erectie in en onder haar hemd doorstoot. Vanuit haar onderliggende positie kijkt de kloosterzuster naar boven, in en onder zijn hemd, en wat ze daar ziet doet haar begeerte⁵ alleen nog toenemen. Broer Dierck of Dierick, die we in zestiende-eeuwse teksten wel meer ontmoeten, is immers een koosnaam voor de penis⁶.

Zo vermeldt Eduard De Dene in een refrein op de stok ‘Dat vvaere vvat vreimds / End zoo ghebuerde’ dat het iets buitengewoons zou zijn ‘dat bruer dieryck wilde wel metten ouden man staen’, m.a.w. als een grijsaard nog een erectie kreeg⁷. En bij dezelfde auteur lezen we over de gevolgen van de ‘fiebures quartaine’, de derdendaagse koorts⁸,:

‘Een onbeschaemde Lurpe zyt ende Rabrakeghe
vanden ghaende leden / oock tstaende let naer dien
der onghetempertheyt een tsaemen Raeckeghe
Broeder dierycx ingien een slutse slaeckeghe
dies zyn Fraterkens hanghen / Beneden zyn knyen’⁹.

De lijders aan deze ‘febris quartana’ stonden dus blijkbaar niet alleen wankel op de benen, maar ze hadden ook last van een zo erge impotentie dat hun testikels (fraterkens¹⁰) er erg lusteloos bij hingen.

In een ander tafelspel uit de bundel Wils ten slotte, namelijk Een present spel

4 ‘Ten boem opclimmen’ betekent hier dus veeleer ‘coïre’ of ‘aanstalten maken voor de coïtus’, en niet zozeer meer ‘een aanzoek doen bij een meisje of vrouw, moeite doen om haar te winnen’, zoals in het door Van Duyse gebloemleesde lied (zie G. Kalff: Het lied in de middeleeuwen, Leiden, 1883, blz. 382 en 449).

5 ‘Temtasie’ in vs. 158 betekent duidelijk niet ‘verzoeking’ (MNW, VIII, 230, i.v. temptacie 1, en WNT, XVI, 1500, i.v. temptatie 1), maar wel ‘begeerte, verlangen’ (J.J. Mak: Rhetoricaal glossarium, Assen, 1959, blz. 416b, i.v. temptatie: ‘liefdesverlangen?’, met één bewijsplaats uit de Nieuwe Refreinen van A. Bijns)

6 Men kan zich hierbij de vraag stellen of dit geen nieuw licht werpt op de zegswijze ‘dat slaat, dat rijmt als kut op dirk’, betekenend ‘dat slaat als een tang op een varken’.
Zie M. de Vries, L.A. te Winkel, e.a.: Woordenboek der Nederlandsche taal, Leiden, 1882-, dl. VIII, kol. 622, i.v. kut, en
Van Dale. Groot woordenboek der Nederlandse taal, 3 dln., Utrecht-Antwerpen, 1984¹¹, dl, I, blz. 605b, i.v. Dirk, dl. II, blz. 1492b, i.v. kut.
Gegevens voor het dateren van de zegswijze ontbreken echter.

7 W. Waterschoot en D. Coigneau: ‘Eduard de Dene. Testament Rhetoricael II’, in: Jaarboek... De Fonteine 1976-1977, dl. II, XXVIII (2de reeks: nr. 20), Gent, 1978, blz. 151, vs. 21.

8 In de begeleidende tekst bij dit refrein blijkbaar geïnterpreteerd als een ongemak veroorzaakt door de omgang met ‘venus liefuerlynghen’.

9 W. Waterschoot en D. Coigneau: ‘Eduard de Dene. Testament Rhetoricael II’, blz. 277, vs. 29-33.

10 Vergelijk voor deze benaming met het Duits ‘Bröder’, ‘Brüder’, zoals bijvoorbeeld in bepaalde Nederduitse versies van Reinaert II. Zie J. Goossens: De gecastreerde neus. Taboes en hun verwerking in de geschiedenis van de Reinaert..., Leuven-Amersfoort, 1988, blz. 56, 58 en 59.

[p. 163]

van drij persoonen / metken bouwens slimmen diel en lange lauw, steekt Lauw als volgt fijntjes de draak met de sullige, bedeesde bultenaar Diel die nog altijd maagd is:

‘Baij jck hoor ghij sout voor u oock wel een cruys slaen
saechdij elders bruer diericx autaer bloott’.

Daarop repliceert Diel:

‘Dat en waer geen wonder al crech jck vaer groott
Jck en dets vorwaer noyt van allen mynen leuen’¹¹.

Voor iemand als Diel, die ‘het’ in heel zijn leven nog nooit gedaan heeft, moet de aanblik van dat altaar, de vrouwelijke genitalia, blijkbaar iets schrikwekkends zijn.

Het vernoemen van het altaar en de fratres samen met Broer Dier(i)ck wijst alvast op goedaardige spot met de Roomse geestelijkheid, hoewel de reden voor de keuze van de naam Dier(i)ck waarschijnlijk toch niet in de religieuze sfeer hoeft gezocht te worden¹².

Enig verband met ‘dirken’ (zich ontlasten, afgaan) lijkt me, gezien de betekenis, uitgesloten¹³. J.A.N. Knuttel, die aan dit platte werkwoord een kort artikel gewijd heeft, vermeldt bovendien dat het bijna uitsluitend in de studententaal en pas vanaf de tweede helft van de 19de eeuw gebruikt wordt¹⁴. Invloed van het Engelse ‘dirk’, een slang-woord voor de penis, lijkt al even weinig geloofwaardig. De term komt immers pas vrij laat (van ca. 1700 af) en oorspronkelijk alleen in Schotland voor¹⁵.

11 Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs. nr. 15663, fol. 21r^o.

12 Iets gelijkaardigs, maar dan wel zonder de naam Dier(i)ck erbij, vinden we in bepaalde benamingen voor het mannelijk lid: het Nederlandse ‘broer’ (H. Heestermans e.a.: Erotisch woordenboek, Utrecht-Antwerpen, 1980², blz. 35 i.v. broer, met een citaat uit 1651), het Duitse ‘Bruder’ (E. Borneman: Sex im Volksmund. Der obszöne Wortschatz der Deutschen, 2 dln., dl. I, Reinbek bei Hamburg, 1974, niet gepagineerd, i.v. Bruder 3, dem Bruder die Hand geben ‘masturbieren’, den Bruder taufen ‘koitieren’) en het Engelse ‘fatherconfessor’ (J.S. Farmer en W.E. Henley: A dictionary of slang and its analogues, 7 dln., dl. V, London, 1902, blz. 288b, i.v. prick). Wat het Nederlands en het Duits betreft kunnen ‘broer’ en ‘Bruder’ echter ook gewone verwantschapsnamen zijn.

13 M. de Vries, L.A. te Winkel, e.a.: Woordenboek der Nederlandsche taal, Leiden, 1882-, dl. III, kol. 2646, i.v. dirken (zonder bewijsplaatsen).

14 J.A.N. Knuttel: Dirken, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, 46ste jg. (1927), blz. 185-186. Daar lezen we dat het woord wel zou kunnen zinspelen op een (17de-eeuwse?) anecdote over een zekere Dierick.

15 J.S. Farmer en W.S. Henley: A dictionary of slang and its analogues, dl. II, London, 1891, blz. 290b, i.v. dirk.
E. Partridge en J. Simpson: The Penguin dictionary of historical slang, London, 1988⁷, blz. 259b, i.v. dirk.
R.A. Spears: Slang and euphemism. A dictionary of oaths, curses, insults, sexual slang and metaphor, racial slurs, drug talk, homosexual lingo and related matters, New York, 1982, blz. 111a, i.v. dirk, ‘from a Scots word for a type of dagger’.

[p. 164]

Hoewel in het Nederlands het gebruik van een eigennaam als benaming voor het mannelijk lid helemaal niet zo zeldzaam is¹⁶, heb ik toch de indruk dat we voor Dier(i)ck naar een diepgaander verklaring dienen te zoeken. Ik meen dat het Duitse woord ‘Dietrich’ (loper, eigenlijk een in de vorm van een haak gebogen werktuig waarmee men eenvoudige sloten kon openen, al omstreeks 1400 in Frankfurt a.M. en Rottweil geattesteerd) hierbij een rol gespeeld heeft¹⁷, wat des te waarschijnlijker klinkt als we weten dat zowel het Franse ‘clé’, het Engelse ‘picklock’ en het Duitse ‘Schlüssel’ als benamingen voor het mannelijk lid voorkomen¹⁸. In het zeventiende-eeuwse Nederlandse erotische taalgebruik komt bovendien een gelijkaardig begrippencomplex voor: ‘deur’ (vrouwelijk geslachtsdeel), ‘slot’ (vagina), ‘sleutel’ (penis) en ‘voor de deur kloppen’ (coïre)¹⁹.

Deze aantrekkelijke hypothese biedt jammer genoeg twee problemen. Bewijsplaatsen voor het Duitse ‘Dietrich’ met de betekenis ‘membrum virile’ heb ik niet kunnen vinden, behalve dan in Ava Belcampo's Duitse vertaling van Erica Jongs Fanny...²⁰. Bovendien bestaat het verwante Nederlandse woord voor loper volgens het Woordenboek der Nederlandsche taal alleen in de vorm ‘dirker’²¹. Dat het woord precies in die vorm aan het Nederduits ontleend werd is wel eigenaardig, aangezien het Middelnederduits ook de term ‘diderik’ kende²².

Wellicht zal de oorsprong van de benaming dus een raadsel blijven, tenzij we over meer vindplaatsen zouden kunnen beschikken. Uit deze bijdrage blijkt in ieder geval dat ‘Broer Dier(i)ck’ in de zestiende eeuw zowel in Brabant als in Vlaanderen geen onbekende was.

16 H. Heestermans e.a.: Erotisch woordenboek, vermeldt Bartholomeus (blz. 20, 17de eeuw), Bello (blz. 22), Frederik (blz. 53), Gerrit (blz. 58), Hansje zonder been (blz. 66, 17de eeuw), Jacques de Kliever (blz. 77, 17de eeuw), Jan (blz. 77), Jochem Wippers (blz. 78, 18de eeuw), Joost (blz. 79, 18de eeuw) en Zebedeus (blz. 223).

17 J. en W. Grimm: Deutsches Wörterbuch, 16 dln., Leipzig, 1854-1960, dl. II, 1860, kol. 1145, i.v. Dieterich, wijst erop dat de Romeinen de term ‘clavis adulterina’ gebruikten en vermeldt Nederduits ‘dierker’, Zweeds ‘dyrk’ en Deens ‘dirik, dirk’.
In Fr. Kluge: Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, Berlin, 1960¹⁸, blz. 133, i.v. Dietrich, lezen we dat een loper in het Nederduits ook ‘Peterchen’ genoemd wordt (naar Sint-Pieter), in het Engels ‘Kate’ en in het Frans ‘monseigneur’.
G. Drosdowski: Duden Etymologie. Herkunftswörterbuch der deutschen Sprache, Mannheim-Wien-Zürich, 1989², blz. 127a, i.v. Dietrich, vermeldt dat men in het Rijnland i.p.v. Dietrich ‘Klas’ (Klaus) zegt.

18 J.S. Farmer en W.E. Henley: A dictionary of slang and its analogues, dl. V, blz. 289b en 291a, i.v. prick, en E. Borneman: Sex im Volksmund..., dl. I, i.v. Schlüssel.

19 H. Heestermans e.a.: Erotisch woordenboek, blz. 41, i.v. deur, blz. 175, i.v. slot, blz. 175, i.v. sleutel en blz. 90, i.v. kloppen (voor de deur).
Zie ook D. Bax: Beschrijving en poging tot verklaring van het Tuin der Onkuisheiddrieluik van Jeroen Bosch gevolgd door kritiek op Fraenger, Amsterdam, 1956, blz. 107, noot 4.

20 E. Jong: Fanny. Die wahre Geschichte der Abenteuer der Fanny Hackabout-Jones, Frankfurt am Main, 1983², blz. 37, daar als vertaling van het Engelse ‘picklock’.

21 M. de Vries, L.A. te Winkel e.a.: Woordenboek der Nederlandsche taal, 's-Gravenhage, 1882-, dl. III, kol. 2646, i.v. dirker, met slechts één citaat uit het 18de-eeuwse toneelstuk De edelmoedige vrinden van H. van Halmael.

22 G. Drosdowski: Duden Etymologie. Herkunftswörterbuch..., blz. 127a, i.v. Dietrich, vermeldt voor het Middelnederduits zowel ‘diderik’ als ‘dirker’.