De Nieuwe Taalgids. Jaargang 69

[p. 508]

Bilderdijk over het vertalen^*

Op 28 april 1810 schreef Bilderdijk aan H.W. Tydeman:

Ik heb [...] dezen winter vrij wat voorgelezen. Ook onder anderen over den waren aart en beteekenis der letterfiguren: over de orde in 't alfabeth: over de machine in 't Heldendicht: over de denkwijze onzer vaderen omtrent het Hoogduitsch in onze taal zichtbaar: over het vertalen, de zwarigheden, vereischten enz. daarvan: over het onderscheid tusschen Dichterlijke geestdrift en dweeperij. en wat al niet meer?¹

Volgens de Notulenboeken van de Tweede en Derde Klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut hield Bilderdijk deze lezingen in het tijdvak september 1809 tot mei 1810. De lezing over het vertalen dateert echter pas van 21 november 1811.² Belangrijker dan deze discrepantie (misschien heeft Bilderdijk ook voor een andere maatschappij over dit onderwerp gesproken, hoewel de aanwijzingen daarvoor ontbreken) is het gemis van de voorlezing zelf. Gelukkig heeft Bilderdijk zich echter over dit onderwerp zo veelvuldig uitgelaten dat een poging tot reconstructie mogelijk is.

Allereerst iets over de ‘zwarigheden’. Wij zijn geneigd hier wat sceptisch tegenover te staan, als we letten op Bilderdijks geweldige produktie van vertalingen en de snelheid waarmee hij vaak te werk ging.³ Deze scepsis wordt niet bepaald weggenomen als wij in een brief van hem lezen: ‘Niet meer kunnende denken, heb ik reeds gedacht om wat te vertalen.’⁴ Evenmin als wij zien hoe gemakkelijk hij vaak vertaalt, in een bijna gelijktijdig proces van lezen en vertalen, van opnemen en uitstorten.⁵

Op grond van verspreide opmerkingen van Bilderdijk kunnen wij de volgende ‘zwarigheden’, of moeilijkheden, onderscheiden:

1. De moeilijkheid om zich ten volle in te leven in de oorspronkelijke auteur, zijn tijd en plaats.

Om Homerus goed te vertalen ‘moet men van hem doordrongen en geënthusiasmeert zijn’;⁶ de vertaler moet iemand zijn ‘die zich aan de schoonheden van zijn' Autheur kan overgeven, dagen en weken er van zwanger gaan, om een afzetsel er van weder voort te brengen’.⁷ Sprekend over het vertalen van de neolatijnse auteur Van Kooten merkt hij op: ‘Wil ik my zelven voldoen, zoo ben ik verplicht

* Dit artikel is gebaseerd op een voordracht, gehouden tijdens de algemene ledenvergadering van de vereniging ‘Het Bilderdijk-Museum’, op 15 december 1973 te Amsterdam.

1 W. Bilderdijk, M. Tydeman en H.W. Tydeman: Briefwisseling gedurende de jaren 1807 tot 1831 (verder geciteerd als Br. Tyd.). Dl. I. Sneek, 1866, p. 224.

2 Notulenboek IIe Klasse. Dl. 1, p. 309. Ook het ‘Verslag’ der werkzaamheden van augustus 1811 tot augustus 1812 noemt deze verhandeling ‘over de Vertaling en Navolging van Dichtstukken’. Vgl. ook Jeronimo de Vries in: Gedenkzuil voor W. Bilderdijk. Amsterdam, 1833, p. 63.

3 Vgl. W. Bilderdijk: De dichtwerken (verder geciteerd als D.W.). Dl. XV. p. 237, en W. Bilderdijk: Brieven. Ed. Messchert (verder geciteerd als Br.). Amsterdam, 1836-1837. Dl. II, p. 266-67, 317 en 318.

4 Br. II, 264.

5 Vgl. D.W. XV, 201 en 249.

6 Br. I, 237.

7 Br. I, 227.

[p. 509]

hem te lezen en dagen lang te overdenken om zijn gevoelens en gedachten my eerst geheel eigen te maken eer ik ze over kan brengen’.⁸

Hij verwijt Vondel niet in staat te zijn geweest zich geheel en al te schikken ‘na de tijds- en volksbegrippen [...] der schrijveren, welke men leest’.⁹ In het Letterkundig Museum te 's-Gravenhage bevindt zich onder de taalkundige notities van Bilderdijk een blaadje met ‘Voorbeelden van valsche vertalingen naar de gewoonten en zeden van des vertalers tijd en landaart’.¹⁰

2. De moeilijkheid om de oorspronkelijke tekst adequaat weer te geven.

Voor Bilderdijk is ‘een recht goede vertaling, die dat uitdrukt wat er noodig waar om den Autheur daar te stellen, de Quadratuur van den Cirkel.’¹¹ Al in 1776 spreekt hij van een navolging als van ‘een koolschets door een' Leerling naar een schilderij van Rafaël getrokken’.¹² Wij doen Bilderdijk tekort als wij deze opmerkingen slechts beschouwen als retorische bescheidenheidsfrasen of pogingen om eigen gebreken te rechtvaardigen. Hij is er zich terdege van bewust dat vertalingen bij het origineel móéten achterblijven, als gevolg van de verschillen die er nu eenmaal zijn in taal, maat en stijl, en, onlosmakelijk hiermee verbonden, in gewoonten, gebruiken en denken; want: ‘De Taal der Volken hangt van hunne denkbeelden, zeden, behoeften, gebruiken af.’¹³ Bilderdijk weet van het onherroepelijk tekortschieten van de vertaler, van de onvertaalbaarheid van lyriek,¹⁴ en met spijt ziet hij zich voortdurend zijn geliefde Homerus door de vingers glippen: ‘Ik weet er niets goeds van te maken; 't wordt nooit Homerus, hoe ik 't ook aanlegge.’¹⁵

3. De moeilijkheid om als vertaler zichzelf te blijven.

Bilderdijk ziet nog meer ‘zwarigheden’: ‘Het vertalen is het verderf onzer Moederspraak geworden, en het vernielt haar daaglijks meer.’¹⁶ Een vertaling mag in geen geval het kenmerk van een vertaling dragen; dan is de vertaling mislukt, sterker nog: een directe aantasting van de eigen taal. ‘Het krielt van over-

8 In: Mnemosyne 1 (1822), p. 183.

9 D.W. XV, 18.

10 Hs. B 583, adversaria 3.

11 D.W. XV, 62. Vgl. ook D.W. XV, 67.

12 ‘Dichtkundig Onderzoek van 's Heeren Jacob Cats Cupido verloren en uytgeroepen’ (verder geciteerd als ‘Dichtkundig Onderzoek’). In: Tael- en dichtlievende oefeningen van het genootschap Kunst wordt door arbeid verkreegen 3 (1780). p. 275.

13 D.W. XV, 59. Vgl. ook D.W. XV, 19, Br. I, 6-7; zijn opstel: ‘De eerste Herderszang uit de Dichtlievende Tijdkortingen beoordeeld’ (verder geciteerd als ‘De eerste Herderszang’). In: Prijsverhandelingen, uitgegeven door het genootschap Kunst wordt door arbeid verkreegen 4 [1783], p. 234, en het Ontwerp eener Nederduitsche Dichtmatige Vertaling van de gezangen van Ossiaan, den zoon van Fingal (verder geciteerd als Ontwerp), voor het eerst gepubliceerd door Q.W.J. Daas in zijn: De gezangen van Ossian in Nederland. Nijmegen, 1961, p. 144-50; zie voor het hier bedoelde p. 147.

14 Vgl. W. Bilderdijk: Fingal, in zes zangen; naar Ossiaan gevolgd. Amsterdam, 1805. Dl. II, p. 156-57, Br. III, 6, en zijn recensies van Pieter van Winters vertalingen van Horatius en Vergilius in: De recensent, ook der recensenten 1 (1806), p. 45-50 resp. p. 597-606 en 688-700 (verder geciteerd als De recensent). Zie voor het hier bedoelde p. 50 en p. 600.

15 Br. II, 188.

16 D.W. XV, 135.

[p. 510]

zettingen uit allerlei hedendaagsche Talen, en van daar, dat onze Taal zich daar naar geplooid en gewend heeft.’¹⁷ In dit kader passen zijn uitvallen tegen germanismen en hexameters, want: ‘Ieder taal, waar men in schrijft, eischt dat men in haar denke, en niet, wat het merk van de vorm eener andere draagt, aan haar opdringe.’¹⁸ Deze nauwe binding tussen taal en denken brengt hem tot het signaleren van het gevaar dat de vertaler mèt de taal ook het - in zijn oog veelal verkeerde - denken overneemt.¹⁹ Feith raadt hij het vertalen zelfs af: ‘Wees oirsprongklijk [...] en verdruk Uw vernuft niet door het aan den Buitenlandschen Geest te onderwerpen.’²⁰

En Bilderdijk zelf dan? Steeds dringender stelt zich deze vraag. ‘'t Is, of het zoo van zelf maar wegstroomt’ zegt Prinsen, en dan spreekt hij over Bilderdijks vertálingen.²¹ Hoe rechtvaardigt Bilderdijk zijn vertaalarbeid in het licht van bovengenoemde punten? Zijn houding leren we het beste kennen uit het gedicht waarin de vertaler een denkbeeldig gesprek met zijn lezers voert.²² Dit gedicht is een uitwerking van het bekende, en ook door Bilderdijk meermalen gebruikte, beeld van het overgieten.²³ Zoals de wijn bij het overgieten aan geur, smaak en kracht verliest, zo gaat er ook bij het vertalen - volgens deze simplistische voorstelling - veel verloren aan smaak en nuance's, dikwijls zelfs aan geest en essentie: het origineel is dan ‘verschaald’.

'k Heb menig' Dichter zien verschalen,

Van smaak en geur en geest ontbloot,

Wanneer men ze uit hun Taal in andere overgoot;

Dit is de constatering van de vertaler, maar nu is het kenmerkend dat deze vertaler, in casu Bilderdijk, zich niet bij deze situatie neerlegt. Àls er dan veel verloren moet gaan, laat dan in ieder geval de geest, de spiritus bewaard blijven. Hiertoe neemt hij zijn maatregelen:

Ik wil den mijnen overhalen.

Bilderdijk handhaaft het beeld consequent. Overhalen houdt niet alleen een zuivering van de stof in, door middel van verhitting en verdamping, maar ook een verandering. Het protest van de lezers is dan ook gerechtvaardigd:

17 De recensent, p. 598.

18 D.W. XV, 135.

19 Vgl. hiervoor H. Bavinck: Bilderdijk als denker en dichter. Kampen, 1906, p. 145-46.

20 In: G. Kalff: ‘Onuitgegeven brieven aan Feith, 1797-1817’. In: TNTL 24 (1905), p. 69.

21 J. Prinsen: Handboek tot de Nederlandsche letterkundige geschiedenis. 's-Gravenhage, 1920², p. 521.

22 Fingal II, 173; ook in: D.W. XIII, 148.

23 In: De Post van den Helicon (1788), p. 273; D.W. XV, 48-49 en 199-200, en Br. II, 282.

[p. 511]

 

Maar echter, d'enklen geest te geven,

 

Dus met verhitting uitgedreven,

 

En mooglijk aangezet, en scherper door den gloed;

 

Dit ook is geur en smaak verkeeren;

De posities zijn bepaald. Bilderdijk weet dat dit het hoogst bereikbare voor hem is en hij is er gelukkig mee. Smaakt dit nieuwe produkt niet? Wel,

Die d'echten smaak en geur wil proeven,

Drink' uit de oorspronkelijke flesch!

De discussie is ten einde, het gedicht ook. Het besef als vertaler te kort te schieten leidt bij Bilderdijk niet tot frustraties of een gevoel van onmacht. Van een worsteling met de te vertalen tekst zien we in de praktijk dan ook bijna niets. De zojuist gesignaleerde struikelblokken op de weg van de vertaler zijn voor hem nauwelijks obstakels omdat ze een vertaaltheorie suggereren die de zijne niet is: een theorie van nauwgezetheid en ondergeschiktheid. Bilderdijks houding is anders. De ‘naauwgezetheid eener gestrenge verandwoordelijkheid’²⁴ is hem altijd vreemd geweest. De kwalificatie ‘loffelyken Overzetter’²⁵ is hem een doorn in het oog. Hij wil bewust niet vertálen, maar návolgen.²⁶ De - wat hij noemt - ‘eigenlijke vertaling’ is alleen nuttig voor de beginnende dichter, als geschikt middel om zijn instrumentarium te gebruiken: zijn taal te beheersen en te verrijken, zijn stijl te ontwikkelen.²⁷ Daarna is het echter de tijd van de navolgingen,²⁸ vertalingen die de vertaler meer ruimte en armslag geven. Vanuit deze houding moeten wij o.a. zijn opmerkelijke advies aan Feith bezien: dit had betrekking op vertalingen in de beperkte betekenis van het woord. Deze houding is bepalend voor de eisen die Bilderdijk aan een goede vertaling stelt.

Alvorens hier op in te gaan is het nuttig enkele andere factoren aan te stippen die van invloed zijn op de aard van een vertaling.

1. Een niet te onderschatten factor vormt de bedoeling waarmee een vertaling gemaakt wordt. Bilderdijk laat ons hierover niet vaak in het onzekere. Een enkel voorbeeld is voldoende:

Met zijn eerste grote vertaling Edipus, Koning van Thebe wil hij ‘den landgenoot aanleiding [...] geven om het gebrekkige van schikking, van ontwerp, 't gebrekkig geheel in den Hedendaagschen toneeltrant te leren kennen’.²⁹ Maar ook al wil hij dit ‘kunststuk van schikking’³⁰ zijn lezers ten voorbeeld stellen, toch wijzigt hij de oorspronkelijke indeling naar zijn eigen klassicistisch georiënteerde denkbeelden.³¹

24 D.W. XV, 201.

25 Vgl. I. da Costa: De mensch en de dichter Willem Bilderdijk; eene bijdrage tot de kennis van zijn leven, karakter en schriften. Haarlem, 1859 (= D.W. XVI), p. 155.

26 Vgl. voor deze onderscheiding: ‘De eerste Herderszang’, p. 234-35, en D.W. XV, 77 en 248.

27 Vgl. D.W. XV, 134-35; Fingal II, 158; Br. II, 213; Nieuwe taal- en dichtkundige verscheidenheden. Rotterdam, 1824-1825. Dl. 2, p. 166.

28 Vgl. Br. II, 213.

29 Br. I, 3.

30 Br. I, 5.

31 Vgl. M.J.G. de Jong: ‘Bilderdijks vertaling van de Oedipus Rex’. In: Hermeneus 34 (1962-1963), vooral p. 17-22.

[p. 512]

Met zijn vertaling van de Prediker: De Vertoogen van Salomo wil hij de samenhang die in de bestaande vertalingen naar zijn mening ontbrak, herstellen. Het is duidelijk dat dit consequenties voor zijn vertaling heeft, vooral wanneer hij in het origineel samenhang denkt te zien die er in werkelijkheid nauwelijks is.³²

Welke bedoeling heeft hij echter met zijn vertalingen van Delille's l'Homme des Champs (Het Buitenleven) en Pope's Essay on Man (De Mensch)? ‘Waarom toch [...] vermoeide hy zich met de overbrenging of naarvolging van een stuk, dat in zyn oog zo geheel weinig waarde had?’ vraagt de recensent van de Vaderlandsche letteroefeningen zich in een recensie van Het Buitenleven af, en hij niet alleen.³³ Scherper gezegd: Waarom een stuk vertalen dat men slechts door middel van kunst- en vliegwerk voor het Nederlandse publiek aanvaardbaar denkt te kunnen maken? De gevolgen zijn zo ingrijpend (later komen wij hier nog op terug), dat men zich de vraag moet stellen of hier niet ruimschoots de grenzen van wat vertaling of navolging heet overschreden worden.

Natuurlijk is zijn vertaalkeuze niet steeds zo evident didactisch of moralistisch gericht. Vaak wil hij niets anders dan zijn lezers te laten delen in de genoegens die hij zelf aan het lezen van het origineel beleefde.³⁴

2. Ook de omstandigheden waaronder een vertaling gemaakt wordt en de stemming waarin de vertaler verkeert zijn van invloed, zeker bij iemand als Bilderdijk. Hij noemt hen zelf: de perioden van ziekte, geldnood, verbanning en gedwongen werkeloosheid.³⁵ De precieze invloed hiervan is niet goed aanwijsbaar; wel bepalen deze factoren vaak de keuze van te vertalen werken.

3. Belangrijke factoren vormen tenslotte de aard en het niveau van het origineel. Niet toevallig zijn het zijn vertalingen van leerdichten die veel kritiek ondervonden. De ene auteur leent zich beter dan de andere voor Bilderdijks vrije manier van vertalen. En ook al zegt hij, naar aanleiding van zijn vertaling van Delille, dat hij zich ‘moeilijk met geleêwiekte of gebonden vlerken in de middelmatige hoogte van die van een ander kan ophouden’,³⁶ moeilijker heeft hij het toch met auteurs op een eenzame hoogte zoals Homerus en Pindarus, waarvan het eigene en unieke in een vertaling onherroepelijk verloren moeten gaan.³⁷

Het is nu dan het moment om na te gaan welke eisen Bilderdijk aan een goede vertaling stelt. Aan een vertaler kan hij eisen stellen waaraan hij zelf niet heeft kunnen en willen voldoen, zoals blijkt uit zijn recensies van Pieter van Winters vertalingen van Horatius en Vergilius.³⁸ Eén citaat is voldoende: ‘In eene verta-

32 Vgl. D.W. XV, 35 e.v., en de recensie in de Vaderlandsche letteroefeningen 1789ⁱ, p. 461-470.

33 Vaderlandsche letteroefeningen 1803ⁱ, p. 394. In dezelfde trant de Konst- en letterbode 1803ⁱⁱ, p. 58, en, naar aanleiding van De Mensch: de Hedendaagsche vaderlandsche bibliotheek 1809, p. 356.

34 Goede voorbeelden hiervan zijn De Muis- en Kikvorschkrijg (1821) en De Cykloop (1828).

35 Vgl. o.a. D.W. XV, 35, 47, 74-75, 132 en 139; Br. I, 238-40 en Br. II, 114.

36 D.W. XV, 78.

37 Vgl. W. de Clercq: ‘Eenige wenken omtrent de dichterlijke loopbaan van W. Bilderdijk’. In: Gedenkzuil voor W. Bilderdijk. Amsterdam, 1833, p. 22-23.

38 Zie noot 14.

[p. 513]

ling heeft men noch de verpligting, noch het regt, om den oorspronkelijken Dichter meer bevalligheid te geven, dan hij zelf goed gevonden heeft aan zijn werk bij te zetten’.³⁹

Zoals weldra zal blijken is dit oordeel geheel in strijd met zijn eigen vertaalpraktijk èn -theorie. Laten wij echter, op het gevaar af te simplificeren, twee punten noemen waaraan een goede vertaling volgens Bilderdijk moet voldoen.

1. Een vertaling moet in een zuivere taal en een losse, aangenaam leesbare stijl geschreven zijn.⁴⁰

2. Een vertaling is dàn trouw, nauwkeurig en letterlijk ‘wanneer [...] de genie van 't oorsprongklijk bewaard, en de werking, die de Dichter heeft willen voortbrengen, bereikt wordt.’⁴¹

Bilderdijk sluit zich wat het eerste punt betreft aan bij de gangbare opvatting dat een getrouwe vertaling ook aangenaam om te lezen moet zijn: ‘zoo de vertaling niet aangenaam leest, niet bevallig en aanlokkende is, kan de getrouwheid alleen haar niet soutineeren.’⁴² In dit kader past zijn kritiek op Huygens' ‘onlijdelijken dwang zijner versificatie’ en ‘stijve verzen’⁴³ en op Vondels ‘woordelijke naauwkeurigheid’ bij het vertalen.⁴⁴ De vorm waarin het origineel gegoten is, is voor hem van ondergeschikt belang, omdat het hem om de zin, niet om de woorden gaat.⁴⁵

Voor welke dilemma's Bilderdijk als vertaler zo komt te staan tonen zijn opvattingen over de maat. Aan de ene kant weet hij dat het kiezen van een van het oorspronkelijk afwijkende versmaat noodlottige consequenties kan hebben, bij voorbeeld voor de stijl, maar aan de andere kant moet de dichtmaat ‘der Taal, waar men in schrijft, eigen, en niet uit een vreemde ontleend zijn.’⁴⁶ Maar de hexameter van Van de Kasteele mag dan wel ‘allerongeschiktst’ zijn ‘om een denkbeeld van Ossiaan in te boezemen’,⁴⁷ zelf kiest hij, tegen beter weten in, voor de alexandrijn, vooral wegens de populariteit en de verkoopbaarheid van deze maat. Op deze manier gaan echter de sfeer en de stijl van het ritmische proza van Ossian volkomen verloren.⁴⁸ Volledigheidshalve moet hieraan toegevoegd worden

39 De recensent, p. 48.

40 Vgl. D.W. XV, 44 en 89; Br. I, 237-38; De recensent, p. 600.

41 Ontwerp; zie Daas a.w. p. 148. Later voegt Bilderdijk hier, wat voorzichtiger, aan toe: ‘Te weten, in zoo verre zy bereikbaar is.’ (Fingal II, 169).

42 Br. I, 236. Vgl. voor de opvattingen in zijn tijd: J.W. Draper: ‘The theory of translation in the eighteenth century’. In: Neophil. 6 (1921), p. 241-54, en J. Wesseling: ‘Bilderdijk en Ossian’. In: Ntg 44 (1951), p. 310.

43 W. Bilderdijk: Huygens' Korenbloemen. Dl. 6. Leiden, 1825, p. 352-53.

44 D.W. XV, 18.

45 Vgl. D.W. XV, 18-19, en De recensent, p. 598. Zo is het kenmerkend dat Bilderdijk een passage bij Cicero (De optimo genere oratorum V, 14), waar het gaat over het vertalen ‘ut orator’, zonder meer toepast op zijn vertaalaktiviteit ‘ut poëta’! (D.W. IV, 368).

46 D.W. XV, 101.

47 Ontwerp; zie Daas a.w., p. 145-46.

48 Over de alexandrijn handelt M.J.G. de Jong: ‘Bilderdijks vertaling van de Oedipus Rex’. In: Hermeneus 34 (1962-1963), p. 13. Idem: Taal van lust en weelde; Willem Bilderdijk et la littérature italienne. Namur, 1973, p. 48, 59, 125 en 172. Over Bilderdijks vertalingen van Ossian: W. van Doorn: ‘Over twee vertalingen van Ossian’. In: Ntg 44 (1951), p. 1-6, en J. Wesseling: ‘Bilderdijk en Ossian’. In: Ntg 44 (1951), p. 305-15 (dit artikel berust op een hoofdstuk uit zijn ongedrukte dissertatie: Bilderdijk en Engeland. Gent, 1949).

[p. 514]

dat verandering van stijl niet het directe gevolg van verandering van versmaat behoeft te zijn, maar kan wijzen op een welbewust ingrijpen van Bilderdijk, bij voorbeeld als hij de stijl van het origineel te plat vindt.⁴⁹

Om aan het eerste punt te voldoen heeft de dichter Bilderdijk de beschikking over een scala van middelen die hij met grote vrijheid toepast: die van aanvulling, weglating, verplaatsing, vervanging enz. Zijn dichterschap kan zich hier ten volle uitleven. Al in 1776 schrijft hij: ‘Voor de feilen, schoonheden in de plaats te stellen; de schoonheden door nieuwe sieraaden op te luisteren; acht ik vrij te staan; ja zelfs voor schoonheden andere schoonheden aan te neemen, kan ik lijden’.⁵⁰

In 1795 noemt hij díe vertaling een letterlijke vertaling ‘die, als 't taaleigen, als 't belang van het stuk het vordert, een woord door een uitdrukking, eene uitdrukking door eene andere van gelijke kracht en dichterlijke waarde, verplaatst; een' overgang invlecht; een verzwegen tusschendenkbeeld uitdrukt;⁵¹ en zelfs somwijlen de krachten en sieraadjen, aan haar eigen Spraak eigen, te hulp roept, om een' stootenden of bezwijkenden volzin te ondersteunen en op te beuren.’⁵² Deze vorm van letterlijkheid mag ons bevreemden: zij is een voor zijn tijd volkomen aanvaarde vorm van dichterlijk vertalen.

Maar Bilderdijk gaat verder, nu niet in de eerste plaats omdat hij dichter is, maar omdat hij Bilderdijk is (een eigenlijk ongeoorloofde onderscheiding!). Daarvoor bezien we de tweede eis die hij aan een goede vertaling stelt; deze is ontleend aan het Ontwerp eener Nederduitsche Dichtmatige Vertaling van de gezangen van Ossiaan, den Zoon van Fingal.⁵³ Juist aan zijn vertalingen van Ossian, die ondanks het werk van Wesseling en Daas⁵⁴ nog door een waas van geheimzinnigheid omgeven zijn, heeft Bilderdijk vele, voor ons onderwerp belangrijke beschouwingen vastgeknoopt. Bilderdijks interpretatie van het begrip ‘letterlijkheid’ voert ons weer terug naar het vruchteloze gesprek tussen de vertaler en de lezers en bevat rijke mogelijkheden voor de vertaler. Want wanneer is ‘de genie van 't oorsprongklijk bewaard’? Wie bepaalt wat de geest van een werk is? Het gaat hier immers niet om een objectief gegeven, maar om een subjectieve interpretatie. Als Lodewijk Napoleon Bilderdijk om vertalingen van Franse tragedies vraagt, merkt hij tegelijkertijd fijntjes op dat het voor Bilderdijk wel moeilijk zal zijn ‘de renfermer vos idées dans celles des autres’.⁵⁵ In het Voorbericht van het tweede deel

49 Dit lot treft Pope (D.W. VII, 417, 423-24) en Spieghel (D.W. XV, 241).

50 ‘De eerste Herderszang’, p. 234-35.

51 Later voegt Bilderdijk hier nog aan toe: ‘eene overtolligheid afsnijdt’ (Fingal II, 169).

52 Ontwerp; zie Daas a.w.p. 148.

53 Zie noot 13.

54 Wesseling: zie noot 48. Daas: zie noot 13; hij spreekt over Bilderdijk op p. 75-83, onvolledig en op verschillende punten onjuist.

55 Hs. Bilderdijk-Museum.

[p. 515]

van zijn Treurspelen (tegenover zijn vertaling van Corneille's Cinna) reageert Bilderdijk duidelijk hierop als hij schrijft: ‘De vraag is thands niet, of wellicht een ander, minder vervuld met eigen begrippen, en minder gewoon zijnen eigenen stijl en byzondere leiding van denken bot te vieren, den Franschen Hoofddichter in elke uitdrukking nader op den voet gevolgd zoude hebben; maar of ik in dees mijnen arbeid den waren geest van Corneille bewaarde?’⁵⁶

Eigen stijl en eigen denken vormen voor Bilderdijk geen beletsel om toch ‘den waren geest van Corneille’ te bewaren. Het is trouwens zeker dat hij aan de eis tot behoud van de geest van het origineel soms welbewust niet heeft willen voldoen. De ontwikkeling in deze richting vindt haar uiterste consequentie in de Voorrede van Het Buitenleven. Aan het feit dat Delille ‘ware Dichtvervoering’,⁵⁷ een echt dichterlijke ziel miste heeft Bilderdijk in zijn vertaling niets kunnen veranderen, maar ‘dit heb ik kunnen doen: aanstotelijkheden verzachten; trekken van valsch vernuft of van valschen smaak, (van beiden vindt men er) uitwisschen; het te ruim gezegde, inperken; het te algemeen uitgedrukte, bepalen; het verward gedachte duidelijk maken; volstrekte misvattingen te recht wijzen: Eindelijk, met byvoegsels, op hunne plaats ongedwongen ingevlochten, het geen door den Schrijver voorbygegaan, en voor ons van belang was, vervullen.’⁵⁸

Naar aanleiding van zijn vertaling van Pope's Essay on Man zegt hij: ‘ik heb Pope gemaakt, gelijk ik hem wenschte’ en ‘Ik heb my bevlijtigd, Popes stelsel bestaanbaar met Waarheid en Godsdienst te maken’,⁵⁹ natuurlijk zoals hij zelf die zag! Dit eigenmachtige ingrijpen wordt hem door de recensenten niet in dank afgenomen.⁶⁰ Wie leest men nu eigenlijk: Delille of Bilderdijk, Bilderdijk of Pope?⁶¹ Hoe vrij Bilderdijk echter ook wil zijn: hij blijft als vertaler hoe dan ook gebonden aan het origineel. Te laat ziet hij in dat hij het onderwerp van Het Buitenleven beter geheel opnieuw had kunnen behandelen.⁶² Zo was ook ‘Perzius’ ‘een vreemde rok waar mijne beweging niet geheel en al vrij in was.’⁶³

Tot de vrijheden die de vertaler zich mag veroorloven behoort ook de ruime aanpassing van het oorspronkelijke werk aan eigen tijd en cultuur, al lijkt deze handelwijze volkomen in strijd met het door Bilderdijk elders geëiste inleven in de gedachten- en gevoelswereld van het origineel. In Het Buitenleven vinden wij Racine en Corneille terug als Poot en Vondel,⁶⁴ en het wordt hem tot eer gerekend.⁶⁵ Deze aanpassing, als gevolg van het ‘onderscheid der talen’ en dat van

56 D.W. XV, 143.

57 D.W. XV, 84.

58 D.W. XV, 76.

59 D.W. VII, 424 resp. 423.

60 Vgl. de Vaderlandsche letteroefeningen 1803^I, p. 391-99 en 1809^I, p. 426-32; de Konst- en letterbode 1803^II, p. 57-63 en 68-75, en de Hedendaagsche vaderlandsche bibliotheek 1809, p. 353-63.

61 Vgl. de Vaderlandsche letteroefeningen 1803^I, p. 396.

62 D.W. VI, 472, en Br. Tyd. I, 103.

63 Br. II, 212-13.

64 D.W. VI, 280.

65 Vgl. de Konst- en letterbode 1803^II, p. 59-60, en het Algemeen letterlievend maandschrift 1822^I, p. 283. Minder lovend: de Vaderlandsche letteroefeningen 1803^I, p. 396.

[p. 516]

‘zeden en tijden’,⁶⁶ is onvermijdelijk, of de vertaler nu de plaats van de oorspronkelijke auteur inneemt, òf als hij zogenaamd op de achtergrond blijft en verzen schrijft ‘die ons den Vertaler verliezen doen: die ons, daar wij 't lezen, in den waan brengen, dat het Werk eerst oorspronkelijk in onze Taal en Versen gedacht en geschreven is’.⁶⁷ Ook hier speelt de vertaler echter een belangrijke rol, alleen al omdat het schrijven in onze taal èn het denken in onze taal een grote mate van aanpassing aan onze smaak en cultuur impliceren. Van een ‘Verfremdung’, ‘een ombuigen [...] van het eigene in de richting van het vreemde cultuurgoed’,⁶⁸ is bij Bilderdijk praktisch nog geen sprake.

De omgekeerde beweging domineert. Noemde hij ook niet als kenmerk van een letterlijke vertaling dat de vertaler hierin ‘de werking, die de Dichter heeft willen voortbrengen’ bereikt? Hij is tevreden over een vertaling als deze hem ‘gelijke of even aangenaame gewaarwordingen verschaft’⁶⁹ als het origineel. Om dit te bereiken moet de vertaler zich ‘in de plaats van den oorspronklijken Autheur’ stellen,⁷⁰ ‘juist als de oorspronkelijke Dichter’ voelen en denken,⁷¹ maar hoe gemakkelijk treedt een verschuiving op! Over Wiselius merkt hij op: ‘Hij heeft de ouden gelezen en in 't hoofd, en wilde hen wel natreden. Maar ongelukkig, het zij hij ze dan wèl of gebrekkig versta, hij heeft ze nooit leeren gevoelen.’⁷² Bilderdijk is niet ook-nog-eens-vertaler. Het gevoel als wezen van de poëzie uit hij evenzeer in oorspronkelijk werk als in vertalingen.⁷³ Maar om wiens gevoelens gaat het bij het vertalen nu nog? Als Jonkvrouwe de Lannoy hem op de vingers tikt naar aanleiding van een passage uit zijn vertaling Edipus, Koning van Thebe geeft Bilderdijk in zijn antwoord blijk van een juiste zelfanalyse: ‘de schuld schuilt bij mij, die alles heb willen uitdrukken wat ik gevoelde; [...] In de noodzakelijkheid om de woorden van mijnen voorganger aan het Neêrduitsche taaleigen op te offeren, [...] drukte ik mijne eigen gedachten, mijn eigen verbeelding, mijn eigen gevoel, uit; [...]’⁷⁴

Bilderdijks opvattingen over het vertalen beïnvloeden zijn aktiviteit als vertaler, maar het omgekeerde is zeker niet minder waar. Hij legt zijn eigen persoonlijkheid ook in zijn vertalingen. De diepste drijfveren die hem als dichter bewegen, bewegen hem ook als vertaler. Hij mag dan het vertalen zien als een ‘taalexercitie’,⁷⁵ een vorm van ontspanning in de letterlijke zin van het woord (er is een tendens in deze richting) of, heel prozaïsch, als een broodwinning (al is hij nooit een echte broodvertaler geweest), bovenal vertaalt hij omdat hij het niet laten

66 D.W. XV, 19.

67 De recensent, p. 601. Vgl. hiervoor: M.J.G. de Jong a.w., p. 54, waar déze passage overigens niet vermeld wordt.

68 R. van den Broeck: Inleiding tot de vertaalwetenschap. Leuven, 1972, p. 10.

69 ‘De eerste Herderszang’, p. 235.

70 D.W. VI, 463.

71 Br. II, 282.

72 Brief van 20-11-1810 aan Th. van Kooten. Geciteerd naar de kopie in de portefeuilles-Margadant in het Bilderdijk-Museum.

73 Vgl. D.W. XII, 109 en D.W. XV, 249. Vgl. ook H. Bavinck a.w., p. 159 e.v.

74 Br. I, 57-58. Vgl. ook M.J.G. de Jong a.a., p. 16-17.

75 Zo betitelt hij later zijn vertaling van de Oidipous Tyrannos. (Br. Tyd. II, 261).

[p. 517]

kan.⁷⁶ In deze vertaaldrift verraadt zich de dichter voor wie leven dichten is. Of, zoals Bilderdijk het zelf zegt:

Wy, wy zingen wijl wy leven⁷⁷.

Ermelo, Zwaluwstraat 33

p. de jong

76 Br. II, 213.

77 D.W. XII, 254.