De Nieuwe Taalgids. Jaargang 69

[p. 501]

‘Tsal hier haest zijn ghedaen’

Op 27 mei 1970 hield prof. dr K.H. Heeroma een voordracht onder deze titel. Hij gaf daarin een nieuwe interpretatie van het slot van strofe XIV van het Wilhelmus.¹ Medio 1972 heb ik de tekst ervan gelezen en vragen, die bij me rezen, nog aan de auteur voor kunnen leggen. Helaas heeft zijn overlijden een gedachtenwisseling, waartoe hij zich vriendelijk bereid verklaarde, verhinderd.

Dr Heeroma zag met dr Veenendaal het Wilhelmus ‘vervuld van bevrijdingsverwachting’.² Juist daarom kon hij niet aanvaarden dat de regel ‘Tsal hier haest zijn ghedaen’, naar de formulering van dr Drewes, getuigt van ‘hunkering naar het hiernamaals’.³ Hij stelde: ‘In een calvinistisch verzetslied is de traditionele interpretatie van het slot van strofe XIV (‘leef nu maar als vrome christenen, het aardse lijden zal toch spoedig afgelopen zijn’) onzinnig.’ (p. 540)⁴ Deze traditionele opvatting berust op het bijeennemen van vss 5 t/m 7 ‘Tot Godt wilt u begheven / Sijn heylsaem Woordt neemt aen / Als vrome Christen leven’. Waarop, na verzwaarde interpunctie (in de oudste editie staat slechts /) volgt, als wat dr Drewes noemde een ‘spreukachtige slotregel’: ‘Tsal hier haest zijn ghedaen’. De zinsopbouw nu van vss. 5 t/m 7 achtte dr Heeroma ook onbevredigend.

Voor deze moeilijkheid bood de Franse vertaling van 1582 hulp. Deze geeft als vss 7-8: ‘Des paines d'icy vivre / tantost serons deffaict’ - een vertaling van de Nederlandse vss 7-8 die, ‘zo vrij dat men hem wel onjuist moet noemen’, niettemin verraste, doordat de auteur naar de mening van dr Heeroma deze verzen ‘als één vers heeft gelezen’. Deze verbinding gaven z.i. ook de Duitse vertalingen van 1582 en (ws.) 1603⁵: ‘als fromme christen leben / sol (of: wirdt) hie bald seyn gethan’. En ze interpreteerden de Nederlandse verzen 7-8 blijkbaar als ‘als-vrome-christenen-léven zullen we hier spoedig doen’. Waarbij vs 8 dus niet op zichzelf staat, maar ‘regel 7 fungeert als onderwerpsgroep bij de persoonsvorm van regel 8’. In het Wilhelmus zou het pronomen in ‘Tsal’ dan ook een hervatting zijn van de onderwerpsgroep ‘Als vrome Christen leven’ (p. 530 v.). Zó las ook Da Costa blijkens een citaat uit het Wilhelmus in zijn De Slag bij Nieuwpoort het slot van strofe XIV. En in zijn voetspoor, of intuïtief, deed ook Jan Schouten dat (p. 541 v. en 542 n.).

1 Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, 1970, 526-542.

2 A.J. Veenendaal, Vier vragen betreffende het Wilhelmus, in: Tijdschrift voor Geschiedenis 67(1954) 1-20.

3 J.B. Drewes, Wilhelmus van Nassoue .., Amsterdam 1946, 234; Heeroma a.c. 527.

4 Heeroma a.c. 539. ‘Nu maar’ en ‘toch’ trekken deze interpretatie wel sterk naar de quietistische kant. Met ‘verzetslied’ wordt gepreludeerd op p. 542 n.l. Of die karakteristiek weer klopt op Veenendaal's ‘geduld bij het wachten op de verlossing’? ‘Vroom’ klinkt m.i. hier ook anders dan in het Wilhelmus, ‘lijdelijker’. Vgl. Heeroma, a.c. 534; en S.J. Lenselink, ‘Het Wilhelmus, een andere interpretatie’, in: Ntg 57(1964) 141: ‘vroom - dat is zowel dapper als gelovig’. Zie ook n. 17.

5 H. Bruch, ‘Enkele opmerkingen over het Wilhelmus’, in: Levende talen nr. 240 (1967) 324-328; nr. 250(1968) 486-491; nr. 254(1969) 23-29. Nr. 250 geeft de tekst van de oudste ons bekende Duitse vertaling van het Wilhelmus (Vaticana Palatina V 468), die de door Heeroma, a.c. 539 gewraakte verbinding van strofe XIX vs 4-5 niet heeft; als eerste editie na die van 1582 wordt p. 486 die van 1603 genoemd. In nr. 254 de Franse vertaling.

[p. 502]

Bij mij rezen enkele vragen. Kon het Duits van toen niet zeggen ‘Sol (wirdt) hier bald seyn gethan’ voor ‘Es sol (wirdt)’ etc.? En: las de Franse vertaling inderdaad de Nederlandse vss 7-8 als één vers? Men zou immers ook, n'en déplaise ‘vivre’, in ‘Des paines...’ een uitgebreide versie kunnen horen van alleen vs. 8 ‘Tsal...’; waarbij, naar we even aannemen, ‘Als vrome Christen leven’ dan zou zijn weggevallen.⁶ Tenslotte: is ‘van dit moeitevolle leven zullen we spoedig zijn bevrijd’ als parafrase van ‘Des paines...’ wel juist? en niet té quietistisch, té berustend?

De Franse vertaling heeft eerder de aandacht gehad van dr Bruch. Hij merkte inzake strofe XIV, in zijn vergelijking ervan met het Wilhelmus, op: ‘Men vindt er alle gedachten terug, behalve Gods woord’. En in de vss 1-4 ‘Adieu mes brebiettes / Ne veuilles sommeiller / Combien esperses estes / Le pasteur veut veiller’ acht hij vs 2 ‘geheel verkeerd vertaald’. ‘Het schijnt een duplicaat van vs 4 te zijn, maar wat de vertaler heeft gedacht is onbegrijpelijk.’⁷

Ik zou voor deze man een lans willen breken. Terwijl de Duitse vertaling meest ‘neerlandismen’ geeft en ‘bij uitzondering een vrije en goede vertaling heeft gevonden’,⁸ ziet men in de Franse vertaling, begrijpelijk, meer ongelijkheden tussen het origineel en de vertaling. Ik zou daarom liever spreken van een bewerking. Soms mag de vrije weergave, die deze biedt, geslaagd heten, soms is althans de zin ervan te vermoeden.⁹ In elk geval lijken de cruces van strofe XIV niet onoplosbaar.

In deze strofe staan m.i. de bewerker twee hoofdstukken uit het N.T. voor ogen. En hij weet en rekent erop, dat ze zijn hoorders direct voor ogen kómen. Het zijn 1 Petr. 5 en Joh. 10. In de brief van Petrus wordt de gemeente vergeleken met een kudde. Daar de duivel rondgaat als een briesende leeuw, wordt zij, worden de schapen, vermaand tot waakzaamheid (1 Petr. 5, 8; str. XIV vs 2). Vs 10 van dit hoofdstuk heeft: ‘De Godt nu aller genade / die ons geroepen heeft tot sijn eeuwige heerlikheyt in Christo Jesu / na dat wy een weynig [tyts] zullen geleden hebben / deselve volmake / bevestige / versterke [ende] fondeere u-lieden’. Vgl. str. XIV 7-8 waar serons, in plaats van serez dat men verwachten zou, doet zien dat de bewerker ‘na dat wy een weynig tyts zullen geleden heb-

6 Heeroma a.c. 539 heeft, consequent, dat (alleen) ‘Als vrome Christen’ ‘onder de tafel is gevallen’; mèt ‘Syn heylsaem Woordt neemt aen’.

7 Bruch nr. 254, 28.

8 Bruch nr. 240, 324.

9 Buiten strofe XIV lijkt me interessant ‘Attendant la bataille/ Comme un Prince Romain’ - zag de bewerker Rome en het ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius, al was het maar via de Eurovisie der grafiek; of was, door de melodie, het lied ‘Der Graf von Rom’ hem present, Bruch nr. 254, 29 n.l.? En: duidt ‘Instamment en souffrance/Ne serez, peuples miens’, ‘Uw lijden zal niet tot het uiterste duren, mijn volk’, op een tijdstip van bewerking vlak voor de in het Wilhelmus beloofde veldtocht? - of achtte de bewerker ‘Lijdt u, mijn ondersaten’ te quietistisch? Moet ‘Conduis moy en ce lieu’ aangevuld worden met: du combat? of schemert ps. 143, 10 door?

[p. 503]

ben’ voor ogen had.¹⁰ In het evangelie naar Johannes, hoofdstuk 10, staat dat de wolf (de leeuw van 1 Petr. 5) de schapen ‘verstroyt’ (vs 12, str. XIV vs 3).¹¹ En dat de schapen de stem van de herder horen en hem, d.i., zo wordt daar uitgelegd: Jezus, volgen (vs 27, str. XIV 5-6 ‘Veuilles donc tout ensuivre / Jesus Christ le parfaict’. Hier herinnert ‘parfaict’ weer aan 1 Petr. 5 vs 10: ‘or le Dieu de toute grace... vous parfera’ (Sainte Bible, 1568)). Dit volgen van de herder is in dit zozeer bekende hoofdstuk van Johannes zozeer verbonden aan het horen van de stem van de herder, Jezus, dat de bewerker dit laatste, d.i. het aannemen van Godts heylsaem Woordt, ongenoemd kon laten. Inderdaad vinden we zo, met de ondertonen mee, alle gedachten van deze hoofdstukken, voorzover geciteerd, terug.

Mèt toch ook die van strofe XIV van het Wilhelmus! Immers, de bewerker vermaant ook - weer stilzwijgend, maar voor wie 1 Petr. voor ogen heeft gekregen duidelijk - tot een leven als vrome christenen, d.i. tot het aanvaarden van het lijden als christen.¹² Men vergelijke 1 Petr. 4 vs 16 ‘Maer indien yemandt lijdt als een Christen / die en schame hem niet / maer verheerlike Godt in deesen

10 De Deux Aes 1571/2 heeft ‘...die ons/die wij een weynigh tijdts bedruckt zijn/ geroepen heeft..’ Maar Den Bibel, Embden ‘..dieselve sal u (ghy die een cleyne tijt lijdet) volbereyden..’ en Sainte Bible 1568 ‘..qui nous a appelés.., après que vous aures un peu souffert..’

11 Drewes, o.c. 229 v. stelt dat de herder van strofe XIV God is. En dat ‘verstroyt’ niet op ballingen slaat (cf. mijn noot 13) en niet op de contemporaine situatie mag worden betrokken - het is ‘een deel van de beeldspraak, passend bij schapen en herder’ (met bewijsplaatsen, waaronder Joh. 10 ontbreekt).
De algemeen aanvaarde gedachte (maar zie Lenselink, a.c. 143), dat met de herder de Prins wordt bedoeld, zou ik willen adstrueren vanuit 1 Petr. 5. Wat daar over de herders der kudde Gods wordt gezegd, betrekt de Prins, immers ‘Gods dienaer tallen stond’ - en sinds Homerus' poimenes laoon zijn de vorsten herders - hier op zichzelf. Hij is de de Opperherder verantwoording schuldige (1 Petr. 5,4) herder van vs. 2, die zich mede vermaand weet met ‘Paissez le troupeau de Dieu qui vous est commis, en ayant esgard sur icelui’, zoals de Sainte Bible van 1568 heeft - in een bijbel van 1702 vond ik de variant ‘veillant sur lui’. De vss 5-8 spreekt de Prins dan Petrus na, en Johannes. Zie voorts het Plakkaat van Verlatinge van 1581: ‘een prince.. van God gestelt.. gelijck een herder tot bewaernisse.. van zijne (!) scapen’, met in margine toegevoegd: ‘een herder.. dye zijn lijf ende leven set om (zijne scapen) te bewaren’ - cf. Joh. 10 vs. 11! (naar: S. Groeneveld, De Prins voor Amsterdam.., Bussum 1967, 34 v.).

12 Ten onrechte stelt Lenselink, a.c. 146, na parafrase van XIV 5 t/m 7, of 7 alleen: ‘d.w.z. stelt uw vertrouwen op de Heer’.

[p. 504]

deele’. Voor ‘icy vivre’ denke men aan Titus 2 vs 12 ‘... dat wij... Godtsaliglik leven souden in deese tegenwoordige werelt.’ Waarover zich schuift Rom. 8 vs 18 over ‘het lijden van den tegenwoordigen tijt’, bron voor ‘les paines’, cf. 1 Petr. 1 vs 6. Dit leven als christen brengt vervolging, 2 Tim. 3 vs 12: ‘Ende ook alle die Godtsaliglik willen leven in Christo Jesu / die sullen vervolgt worden’. Zo valt ‘les paines d'icy vivre’ samen met ‘als vrome Christen leven’. Dat dus evenmin is weggevallen als ‘Godts heylsaem Woordt neemt aen’.

De bewerking mag m.i. al met al geslaagd genoemd worden.

Hiermee moge strofe XIV van de Franse bewerking zijn verduidelijkt, samen met ‘Als vrome Christen leven’, dat door dr Drewes niet apart werd verklaard.¹⁴

Ik vat strofe XIV 5 t/m 8 op als vier korte regels: drie opdrachten, uitlopend op een slotregel.¹⁵ In vs 7 ‘Als vrome Christen leven’ vul ik uit 5 ‘wilt’ aan, vgl. de strofen VI t/m IX, waar ook vs 7 uit vs 5 wordt aangevuld; dat het schema daar .. / 2 × 2 is, lijkt me irrelevant. Ik scheid dus 7 en 8 en parafraseer: Wilt als vrome christenen leven (en als het lijden, daaraan verbonden, U verschrikt, dit lijden duurt kort); het zal hier spoedig zijn gedaan (en daarna volgt de heerlijkheid, Repos Ailleurs - tegenstelling met ‘hier’ -, vgl. Openb. 14, 13 ‘dat zij rusten van hun moeiten’).

Geeft de Franse bewerking, waaraan, geschreven in de eigen tijd, in dezen m.i. gezag mag worden toegekend, zo zicht op de betekenis van strofe XIV 7 en 8 van het Wilhelmus, het komt me onjuist voor het schema van die bewerking, .. / 2 × 2, op te dringen aan de tweede helft van die strofe, en dan nog alleen aan de regels 7 en 8.

Deze slotregel ‘Tsal hier haest zijn ghedaen’ troost, en roept impliciet op tot strijd. De brief van Petrus, met die aan Titus en Timotheus en de Romeinen, spreekt van het leven als christenen, dat vervolging en lijden meebrengt, en dat daarna, naar de Deux Aes van 1 Petr. 5, 4, de ‘crone der glorien’ doet verwerven. Niet ‘dit moeitevolle leven’ (dr Heeroma) is aan de orde, zeker ook niet

14 J. Wille, Marnix' Biencorf, Scheveningen 1919, 33 citeert Marnix' Vraye Narration: ‘.. d'endurer une brieue mort, et passer à la vie éternelle’ en verwijst naar het slot van strofe XIV. De Vraye Narration is van 1567. Dergelijke teksten waren uiteraard gemeengoed - een argument voor Marnix als auteur van het Wilhelmus valt er, op zichzelf, niet aan te ontlenen. Maar ook de indiensttreding van Marnix bij de Prins pas eind aug. 1570 lijkt me voor het tegendeel irrelevant (Heeroma a.c. 536). Immers, Marnix zou het Wilhelmus eerder hebben kunnen dichten en zich daardoor, temeer, als medewerker van de Prins hebben kunnen kwalificeren. Voordien was hij in dienst van keurvorst Frederik (A.A. van Schelven, Willem van Oranje, Amsterdam 1933, 39). Daar zou hij ev. het lied op Johann Friedrich, die in 1547 tegen Alva streed en verloor (Heeroma a.c. 532) als ‘voorbeeldlied’ hebben kunnen leren kennen.

15 Zo ook Lenselink, Ntg a.c. 146 en TNTL a.c. 250.

[p. 505]

‘het korte mensenleven’¹⁶ en evenmin ‘een hunkering naar het hiernamaals’ in quietistische zin, waaraan de formulering van dr Drewes zou kunnen doen denken en waarover dr Lenselink en dr Heeroma de staf hebben gebroken.¹⁷ Aan de orde is de (inderdaad tot zinspreuk verdichte¹⁸) gedachte van ‘Na het zwaard de kroon’. ‘Tsal hier haest zijn ghedaen’ spreekt van het korte lijden hier van de ‘slachtschapen Christi’, de martelaren.¹³ En, impliciet, van de daarop volgende heerlijkheid, Rom. 8 vs 18, en de bekroning van wie getrouw was tot de dood, Openb. 2 vs 10.¹⁹ Ik zie een parallellie tussen het perspectief van de Prins in strofe IX ‘Nae tsuer... dat soet, sterven... een eeuwich Rijck verwerven’ en strofe XIV 7 en 8.

Het is dan ook (niet Da Costa, maar) ‘een koor van geesten, met den bijl voorheen onthoofden / of vers verslaagnen met het zwaard’, dat in Da Costa's De Slag bij Nieuwpoort, in een ‘lied naar Marnix' hart’,²⁰ Nederland aanspoort tot de dienst aan God met verwijzing naar het loon der martelaren: ‘Voor dit verganklijk leven, / een onvergankbre kroon’. Het citaat uit het Wilhelmus, dat deze martelaren zingen, luidt: ‘Tot God wilt u begeven! / Zijn zalig juk neemt aan! / Als vrome Christnen leven, / 't Zal hier haast zijn gedaan’. Dr Heeroma hechtte aan de komma achter ‘leven’.²¹ Aan deze interpunctie die, als de traditionele, inderdaad opvalt na de voorafgaande De Costiaanse uitroeptekens, kan ik echter geen bewijskracht toekennen ten gunste van zijn interpretatie. Immers, direct op wat hierboven werd geciteerd volgt bij Da Costa: ‘Wie zich aan God wil geven, / Zijn dienaar wezen mag, / Diens ziel in 't eeuwig leven / Verwacht den jongsten dag’ - reminiscens aan graaf Adolf, de als martelaar en ‘vroom Christen man’ gevallen soldaat.²² Da Costa staat dus in de strijdbare traditie, die dr Heeroma bestreed.

Dat deed m.i. ook Jan Schouten, die op de door dr Heeroma bedoelde bijeen-

16 Drewes a.c. 233 adstrueert vanuit ps. 144, 4 inzake algemeen de kortheid van het mensenleven. De daarna uit bijv. Het offer des Heeren gegeven citaten, p. 234, harmoniëren daarmee niet en verwijzen reeds door de omstandigheden waaronder ze werden gesproken naar 1 Petr. 5, 10 en verwante teksten.

17 Wel niet zonder invloed van het theologisch klimaat van de jaren zestig.

18 Zinspreuk van de familie Swaerdecroon, voorkomend op een zerk in de Rotterdamse Groote- of St. Laurenskerk en daar eens aangebracht op het graf van een zoon van de Rotterdamse gymnasiarch van die naam (Rotterdamsch Jaarboekje 1915, 85). Vgl. Openb. 2, 10 slot, dat in ‘Tsal..’ ook meeklinkt.

13 ‘Icy vivre’, ‘Tsal hier’. Ik versta dit ‘icy’ en ‘hier’ als gelijk aan ‘de tegenwoordige tijd’, ‘deese tegenwoordige werelt’ van de bijbelteksten. Heeroma, a.c. 541 ‘hier, in uw door mij herstelde vaderland.. zult u kunnen leven’ zou ‘daar’ moeten luiden: de Prins is immers in Duitsland. Onjuist m.i. ook Lenselink, a.c. 146, die ‘Tsal..’ interpreteert als ‘nog een kleine tijd (rakelings langs 1 Petr. 5, 10! vdB) zal de verdrukking hier, in het buitenland, aanhouden, maar het einde is in zicht’: in het buitenland werden de ballingen juist niet verdrukt. In het Wilhelmus is m.i. maar van één balling in het buitenland sprake, de Prins zelf (strofe III). Wie hij toespreekt, zijn ondersaten, bleven in het eigen land (strofe III, X, XIV). Met de verstrooide schapen bedoelt de Prins dus, àls men het woord ballingen al wil gebruiken, diegenen, die, ballingen in eigen land, daar vervolgd worden en daar, van huis en haard verjaagd, moeten zwerven. Ik meen hiervoor ook steun te vinden bij Marnix, ps. XLIV, 12 ‘End' wyt verstroyt onder de macht/Van 't volck dat ons verdrukt met wapen’, dat wordt geciteerd door Lenselink, Marnix en het Wilhelmus, in: TNTL 67(1950) 258 v. Vers 12 als geheel: ‘Du hebst ons op de slachtbank bracht/Ghelyck als arm onnoosel schapen/End' wyt verstroyt onder de macht/Van 't volck dat ons verdruckt met wapen’ geeft m.i. de combinatie van martelaren-schapen - verstroyt van strofe XIV van het Wilhelmus.

19 zie n. 18 en 22.

20 Is. da Costa, De slag bij Nieuwpoort, ed. Chr. Stapelkamp, Zutphen z.j. (1907), p. 50 vss. 757-764; 775 vv en p. 51 vss 779-781.

21 Brief dd. 9-9-1972.

22 Vgl. nog, even verder: ‘Maar heil den Martelaren/ Die kampten voor Zijn woord.’ - Ik vraag me af, of in ‘vroom Christen man’ in strofe V ‘man’ niet staat voor ‘miles’, ridder. En of niet de hele uitdrukking herinnert aan de erasmiaanse, trouwens paulinische ‘miles christianus’. Verband tussen dit ridderschap en het martelaarschap legt Albrecht Dürer in zijn bekende dagboeknotitie ‘O Erasme Roderadame, wo wiltu bleiben?.. Hör, du ritter Christj, reith hervor neben dem herrn Christum, beschütz di warheit, erlang der martärer cron’ (naar Erasmus en zijn tijd, catalogus van de Erasmustentoonstelling in Museum Boymans-van Beuningen te Rotterdam, oct.-nov. 1969, I, nr. 95).

[p. 506]

komst tijdens de oorlog, waarvan het doel ‘toerusting’ is geweest, geen ‘berusting’, en waarin hij wilde waarschuwen om ‘niet te slapen’ (Franse weergave str. XIV), zijn woorden beëindigde met het citeren, zonder nadere explicatie²³, van ‘Als vrome Christen leven, / Tsal hier haest zijn ghedaen’. Een Syriërschot, dat hem intuïtief een nieuwe interpretatie zou hebben doen treffen, behoeft men deze calvinistische verzetsman, die zozeer in de traditie stond, niet toe te schrijven.

Bergschenhoek, 28 aug. 1975

n. van der blom

Hendrik Chabotlaan 45

23 Dit werd mij achteraf bevestigd door dr J.C. Trimp te Eindhoven in zijn brief van 15 aug. 1975 waarvoor ik hem dank: ‘Wat de heer Schouten bij zijn slotregels heeft gedacht, weet ik niet. Hij heeft er geen toelichting bij gegeven’. Dr Trimp zat in maart 1942 te Rotterdam de openbare vergadering voor ter viering van het 75-jarig bestaan van de Geref. Jongelingsvereniging Timotheus. ‘Schouten drong aan op studie van de beginselen, ontleend aan de H. Schrift, en de toepassing daarvan op staatkundig en maatschappelijk gebied, dubbel nodig in verband met de omstandigheden waarin ons land toen verkeerde. Hij besloot zijn rede met “Als vrome Christen leven, 't zal hier haest zijn ghedaen”’. Dr Trimp deelt ook mee, dat die slotregels hem toen verbaasden, daar hij ze altijd had opgevat ‘als een troostwoord tot hen die na korte tijd van aardse ellende het eeuwig geluk zouden vinden’, een woord dat hij minder vond passen in de situatie ‘van ons die toen naar bevrijding van het Duitse juk uitzagen’ - toen dr. Heeroma hem in 1970 van zijn interpretatie op de hoogte bracht, leek het hem, dat die beter op de situatie van '42 zou hebben gepast. Het is jammer, dat voorzitter Trimp destijds Schouten zijn bezwaren tegen dít citaat in díe tijd niet heeft kenbaar gemaakt! Voor mij is niet twijfelachtig, welk antwoord hij zou hebben gekregen.

Naschrift

Toen het bovenstaande artikel al gezet was, kreeg ik in handen W.J.C. Buitendijk's Nederlandse Strijdzangen. In de commentaar op het Wilhelmus stelt ook deze auteur, dat met de Herder God wordt bedoeld. De in deze bloemlezing direct op het Wilhelmus volgende strijdzang, ‘Helpt nu u zelf, zo helpt u God’ levert m.i. echter een argument ten gunste van de opvatting dat Herder op de Prins doelt. In de laatste twee strofen heet het immers: ‘.../Dient den tiran van Spaanjen,/ Of volg (om hem te wederstaan)/ Den Prinse van Oraanjen./ / Helpt den Herder die voor u strijdt/ Of helpt den Wolf die u verbijt/ ...’ Het lied zelf geeft, vooraf, de oplossing van het beeld van de Herder.

Nu kan ik me niet indenken, dat dit niet al eerder is gesignaleerd. Daarom voeg ik een opmerking toe. De beelden in het geuzenlied: de Herder (= de Prins) enerzijds, de Wolf en in vs. 31 de huurlink (= Alva) anderzijds, zijn àlle ontleend

[p. 507]

aan Joh. 10.¹ Dat hoofdstuk uit het evangelie bleek echter (mede) bron te zijn voor strofe XIV van het Wilhelmus (a.c. p. 503) en van de passage over de Herder in het Plakkaat van Verlating (a.c., noot 11, slot).

Het geuzenlied en het Wilhelmus zijn naar alle waarschijnlijkheid in dezelfde tijd, en met hetzelfde doel geschreven (Buitendijk, o.c. p. 67, slot inl.). Het komt me ongerijmd voor, dat in het ene propagandalied van een en dezelfde groepering de Herder zou staan voor de Prins, en in het andere voor God, terwijl dan weer in een officiële tekst als het Plakkaat de Herder beeld is voor de vorst. Ook in het Wilhelmus duidt de Herder de Prins aan.

In ‘Slaet op den trommele’ (Buitendijk, o.c. 46 e.v.), waarschijnlijk van 1566, treft mij in couplet 4 (‘Vive le Geus’, etc.) zoveel overeenkomst met strofe XIV van het Wilhelmus, dat ik me afvraag of de dichter van ons volkslied er misschien door werd geïnspireerd en bij zijn hoorders de kennis ervan vooronderstelde. ‘Vive le Geus, wilt Christelijk leven’ heeft in elk geval de constructie ‘wilt’ met infinitivus. Wat de aanvulling van ‘wilt’ in XIV 7, zoals hierboven bepleit, temeer acceptabel moge maken. (Ik hoop in een bladvulling deze overeenkomst nader te adstrueren en daaraan toe te voegen een aanvulling op de commentaar op ‘Slaet op den trommele’).

n. van der blom

1 Strikt genomen heeft het gebruik van ‘huurlink’ voor Alva het bezwaar, dat in Joh. 10 vs. 12 staat, dat de huurling voor de wolf vlucht, dezelfde wolf die in dit lied beeld is voor dezelfde Alva. Wanneer men stelt, dat het tertium comparationis hier is, dat de huurling een anti-herder is, een die alle plichten van een goede herder, = vorst, verzaakt, kan men er vrede mee hebben. Trouwens, de Wolf is in vs. 24 v., in oppositie met vs. 23, óók een anti-herder: (23) ‘Wol mag dan Hérder stillen,/ Dees Wòlf is met wol noch melk tevreên/ Hij wil de schaapkens villen.’ Men vergelijke Erasmus', op Suetonius' biografie van Tiberius teruggaande, Adagium 3712 ‘Boni pastoris est tondere pecus, non deglubere’: het is een goede herder eigen een schaap te scheren, niet te villen. En Luther's stelling 50: de christenen moeten worden onderwezen dat, als de paus wist dat de Sint Pieter gebouwd wordt met de huid, het vlees, ja de botten van zijn schapen, hij de basiliek liever in vlammen zag opgaan. Hij is immers een goede herder, zo wordt geïmpliceerd.