De Nieuwe Taalgids. Jaargang 69

[p. 228]

Gerrit Kouwenaars ‘Lied van de japanse schim’

In een bijdrage aan de essaybundel Literair Lustrum 1961-1966 heeft R. Bloem gewezen op een vernieuwing in het poëtische werk van Gerrit Kouwenaar: de aanloop daartoe in Het gebruik van woorden (1958) en de voorlopige voltooiing ervan in De stem op de 3e etage (1960).¹ Tegenover Piet Calis, die in 1964 een gesprek met de dichter publiceerde, omschreef Kouwenaar zijn nieuwe ‘métier’, resultaat van de door Bloem gesignaleerde ontwikkeling, als volgt:

Wat ik met mijn poëzie wil, is eigenlijk gewoon stof maken. (...) Gewoon stof is voor mij voldoende. (...) Ik wil niet schrijven óver iets, geen verhaal, geen gekondenseerd gevoel, niet een woord als vervoermiddel, maar een woord terugbrengen tot zijn stoffelijkheid.²

Op de negen gedichten die in De stem op de 3e etage de afdeling Legenden vormen, lijkt dit programma nog niet direct van toepassing; men lette alleen al op hun gezamenlijke titel. Legenden zijn, nog afgezien van het religieuze element, in ieder geval verhalen. Een aantal van de hier bedoelde gedichten bevat dan ook epische ingrediënten. Zo heb ik elders laten zien dat Kouwenaar zich voor de derde legende, handelend over een zgn. ruimte-egel, heeft laten inspireren door een verhaal van de science-fiction-auteur Robert Sheckley.³ Diens ‘stenen bloedzuiger’ (uit het verhaal The leech), die na eeuwen als een spore door het heelal te hebben gezweefd op de aarde valt en deze door zijn niet-aflatende groeikracht en voedseldrift noodlottig dreigt te worden, figureert bij Kouwenaar als beeld voor het ideale gedicht, dat de werkelijkheid opslurpt en ‘ding’ wordt. Bij gelegenheid weet het ook stukken fictionele realiteit aan zich te assimileren, zoals uit de hier bedoelde ontlening blijken kan. Op deze wijze verwerft de legende haar gebruikelijke ‘historische’ kern.^3a

Inmiddels heb ik kunnen vaststellen, dat ook de laatste legende zo'n historische kern bevat. Het ‘lied van de japanse schim’ herinnert aan de atoombom op Hiroshima.

Ik woonde hier en ik woon hier
nog verder, ver
als in een zwarte draagstoel een lange reis

door zwarte bergen zo ver
woon ik hier, ook als het licht
in het oog van de wereld
gedoofd is

1 De stem op de 3e etage, Amsterdam 1960. Ik citeer naar de 2e druk (1968), die vergeleken met de 1e een aantal kleine varianten bevat. Het essay van Bloem in Kees Fens e.a., Literair Lustrum 1961-1966, Amsterdam 1968², p. 171-188.

2 Piet Calis, Gesprekken met dichters, Den Haag 1964, p. 93. Curs. van mij.

3 Cf. ‘Poëzie en science-fiction’ in Levende Talen 294 (jan. 1973), p. 1-9.

3a Cf. voor dit aspekt van haar definitie o.a. Gero von Wilpert, Sachwörterbuch der Literatur, Stuttgart 1965⁵, i.v. ‘Legende’.

[p. 229]

 

woon hier in deze krijtende wieg en het onwetende

 

massagraf der bloemen

 

 

10

mij verwarmend met houtskool

 

zie ik het knipogen der vredig dodende robots

 

boven mijn drie vierkante meter middeleeuwen

 

 

 

terwijl de fotografie al is uitgevonden

 

terwijl het negatief van mijn lichaam

15

al op de vloer van de brug staat vereeuwigd

 

pijnig ik thuis nog mijn brein af om geld

 

voor nieuwe sandalen en

 

een wijs boek

 

 

 

zo dit nadenken is mijn eeuwigheid

20

geworden

 

een groter weelde dan mijn voeten dragen konden

 

maar mijn woorden bestaan niet eens

 

 

 

zo in ieder huis kan mijn verhaal opnieuw beginnen

 

harde noordoostelijke wind brekende

25

twijgen

 

pas op voor laagvliegende engelen en hun

 

blinde ontvangstcomité's.

Op 6 augustus 1945 bevonden zich op de Yorozuyobrug te Hiroshima, op 910 m. afstand van het centrum der explosie, negen mensen, die op het moment van de inslag verdampten. Wat van hen restte, was een soort schaduw op de bodem van de brug: cf. r. 15 van het gedicht.⁴

Ook een aantal andere elementen van het ‘lied van de japanse schim’, dat ik hier niet volledig zal analyseren, verwijst naar de gebeurtenissen in het rampgebied. In verband met het ‘massagraf der bloemen’ (r. 9) kan men denken aan de woekering van bloemen enige tijd na de ontploffing: ‘Overal zag men niets dan korenbloemen en gladiolen, en akkerwinden en daglelies die uit de as herboren werden met een uitzonderlijke groeikracht, tot nu toe onbekend bij de bloemen.’⁵ Ook wordt nu duidelijk hoe de schim in het donker zichtbaar kan blijven en de zon - ‘het licht in het oog van de wereld’, r. 5-6 - niet nodig heeft. Hij is immers geen gewone schaduw.

De ‘harde noordoostelijke wind’ (r. 24) duidt wellicht op de hevige windvlaag die met een atoomontploffing gepaard gaat, terwijl met de ‘laagvliegende engelen’ (r. 26) bommenwerpers bedoeld kunnen zijn, ware engelen des verderfs. ‘Fotogra-

4 Al bij eerste lezing van Kouwenaars gedicht herinnerde ik mij ooit een foto van vergelijkbare schimmen gezien te hebben. Onlangs wist ik ze te achterhalen (‘Limburgs Dagblad’ van 6-8-1965). Cf. ook Marguerite Duras, Hiroshima mon amour (scenario) (1960), vert. d. Jean A. Schalekamp (1962). Op p. 28 van deze vert. is sprake van ‘de op een steen ‘gefotografeerde’ schaduw van een gestorvene van Hiroshima.’

5 Hiroshima mon amour (vert.), p. 25.

[p. 230]

fie’ (r. 13) staat onmiskenbaar voor de lichtflits. Dat Kouwenaar in dit verband van fotografie spreekt, hoeft niet te verbazen. Ook de aktiviteit van de fotograaf zet de werkelijkheid stop in een concreet en nooit meer vervloeiend ogenblik:⁶ de eeuwigheid van de japanse schim en van het ideale gedicht.⁷

Maastricht, Alexander Battalaan 74

wiel kusters

Bij wijze van naschrift: N.a.v. een eerdere, uitgebreide versie van dit artikel, waarin ook de overige ‘legenden’ ter sprake kwamen, deelde Gerrit Kouwenaar mij telefonisch mee dat ook het tweede en het vierde gedicht van de reeks een ‘stofgeschiedenis’ hebben. Zijn aanwijzingen stellen mij in staat bepaalde vermoedens die ik dienaangaande koesterde nu in concrete bronvermeldingen om te zetten.

De tweede legende is gebaseerd op het relaas van Sir Edmund Hillary, beklimmer van de Mount Everest. Van diens boek High Adventure verscheen in 1957 een vertaling door Gerrit Kouwenaar: Ik stond op de Everest (Amsterdam, uitg. ‘De Kern’). De door hem voor zijn legende gebruikte tekstgedeelten vindt men aldaar op p. 100-101.

De vierde legende gaat voor een gedeelte terug op een verhaal van Tsjechow. De ‘gebaarde dokter uit 1900’ figureert in diens verhaal De vlinder (diverse vertalingen in verzamelbundels] als dokter Dymow, die aan difteritis overlijdt nadat hij bij een zieke jongen door een buisje slijm uitgezogen heeft.

w.k.

6 O.a. tegen deze achtergrond kan men de ‘vredig dodende robots’ die knipogen (r. 11) als fototoestellen interpreteren.

7 Ik wil hier voorzichtig en bij wijze van hypothese suggereren, dat het ‘lied van de japanse schim’ ars poeticale implicaties heeft. Cf. in dit verband: ‘Chronische bloei van de stilstand: een nieuwe bundel van Gerrit Kouwenaar’ in Kentering XIV nr. 6 (juni 1975), p. 5-7.