De Nieuwe Taalgids. Jaargang 69

[p. 24]

Die soep is me ál te zout

0. Inleiding

In de diskussie van de laatste jaren over het mv¹ is tot dusver het type uit deze titel nog niet als zodanig ter sprake gekomen. De opvallendste afwijking daarvan is het feit dat het mv hier niet van een hoofdww afhangt maar van een bwbn-patroon met te ... of met ... genoeg; vgl.²:

(jouw soep)	(was)	de gasten	[ál te	zout	]
(jouw soep)	(was)	de gasten	[	zout	genoeg]
(jouw soep)	(was)	de gasten	[	zout]	(uitg.)

Ook de vergr. trap en de echte en onechte overtr. trap geven hier geen mogelijkheid:

(jouw soep)	(was)	de gasten [zouter ]	} (uitg)
(jouw soep)	(was)	de gasten [het zoutst] (echte overtr. trap)	} (uitg.)
(de gastheer)	(was)	me [allervríendelijkst] (onechte overtr. trap)	} (uitg.)

De afhankelijkheid van het mv en het bwbn-patroon leidt tot de vraag: vormen die twee misschien samen een zinsdeel?

[de gasten ál te zout]	(was)	(jouw soep)	niet	} (uitg.)
[de gasten zout genoeg]	(was)	(jouw soep)	niet	} (uitg.)

Maar al geeft de eenzinsdeelproef hier dus een negatief resultaat, het is positief als we voor toevoegen:

[ál te zout voor de gasten]	(was)	(de soep)	niet
[zout genoeg voor de gasten]	(was)	(de soep)	niet

Er is een parallel met het wat boekerige:

[ z'n pleegvader onderdanig		] (was) (ie) niet	(vrijwel uitg.)
aan z'n pleegvader onderdanig		(was) (ie) niet
	onderdanig aan z'n pleegvader	(was) (ie) niet

Immers: binnen de eerste zinsplaats vinden we twee overeenkomsten: de gasten ál te zout (uitg.): z'n pleegvader onderdanig (vrijwel uitg.) = ál te zout voor de gasten: onderdanig aan z'n pleegvader. Toevoeging van een vzaz geeft wél een mogelijkheid.

Twee verschillen zijn: de tweede reeks heeft nu aan i.p.v. voor; verder: het bwbn-

1 De basis blijft m.i. ongetwijfeld C.H. den Hertog, Nederlandsche spraakkunst I² 53-64 (Amsterdam 1903); daarnaast de moderne studies: F. Balk-Smit Duyzentkunst, Het meewerkend voorwerp, een grammaticale vergissing (LT 1971. 5-12); A. Kraak en W.G. Klooster, Syntaxis 189-201 (Culemborg-Keulen 1968); M.C. van den Toorn, Nederlandse grammatica 28-32 (Groningen 1973); G.F. Bos, Het indirect object (LT 1972. 7-18); G. de Schutter, De Nederlandse zin 180-234 (Brugge 1974); W.I.M. van Calcar, Een grammatica voor het onderwijs in het Nederlands en de moedertaal 152-164 (Assen 1974).

2 Het hier beschreven mv heb ik altijd schuin laten drukken, het andere dubbel laten onderstrepen.

[p. 25]

patroon is daar niet beperkt tot types met te of genoeg. Dat laatste punt is natuurlijk het belangrijkste: zo horen bv. het is mij goed of dat lijkt me uitstekend niet bij het nu te besclarijven type omdat te resp. genoeg hier misbaar zijn.

Voor het overige blijven alle types met vzaz in het vervolg buiten beschouwing: voor we eventueel een parallel gaan trekken tussen de gasten en voor de gasten moeten we eerst allebei de types onafhankelijk van mekaar beschreven hebben. Bij het hele mv is trouwens het type zonder vzaz het best te isoleren doordat het verschil met een bw bep. zonder vzaz (de types twee weken en volgende week) vrij scherp is: het mv zonder vzaz kan immers nooit uitloop zijn, de bw bep. zonder vzaz altijd:

(je)	(moet)	die boeken	{geven}	vader (uitg.)
(je)	(moet)	die boeken	{geven}	volgende week

Vooral in veel zuidelijke dialekten is het te beschrijven type onbekend; bij de ABN-sprekers treffen we nogal wat idiolekt-verschillen; daarom moet ik de lezers klementie vragen als ze niet akkoord gaan met sommige van m'n voorbeelden die zoals altijd enkel uit m'n eigen idiolekt stammen.

1. Binnenbouw van het ww-patroon van de titel: type-beperkingen

Van de beperkte wijs zijn - om te beginnen - alleen de onderling sterk verwante vra. en voorw. wijs mogelijk (de ow-geb. wijs vermeld ik tussen haakjes):

pv-geb. wijs:	(rij) me vooral hard genoeg	} (uitg.)
ow-geb. wijs:	vooruit, me hard genoeg {rijden}^3	} (uitg.)
wens. wijs:	(reed) (ie) me maar hard genoeg	} (uitg.)
vra. wijs:	(rijdt) (ie) je nou hard genoeg
voorw. wijs:	rijdt ie je nou hard genoeg, waarom (geef) (je) dan zo veel kritiek

De achter-pv geeft in het algemeen geen problemen, maar de om-zin wel:

(ik) (zei) dat ie mil hard genoeg reed
doordat ie jou hard genoeg reed (had) (je) [geen reden tot klagen]
door jou hard genoeg te rijden (gaf) (ie) je [geen reden tot klagen] (uitg.)

3 Ongetwijfeld is me als beginwoord van een ow-geb. wijs weinig frekwent, maar ook bij andere types faalt de proef:

2. Buitenbouw van het mv

We bespreken hier twee beperkingen: botsingen met een tweede my (een dat van een hoofdww afhangt) en botsingen met het ond.

2.1. Botsingen met een tweede mv

In beginsel verdragen de twee mv's mekaar wel:

vooruit, je vader niet te hard {rijden} (uitg.)

[p. 26]

(die man) (vertelt) mij die kinderen een beetje ál te griezelige verhalen
( j ij ) ( geeft ) me die kinderen een beetje ál te veel snoepgoed⁴

Maar onmogelijk is bv.:

(jullie) (verkopen) de baas de klanten een beetje ál te weinig boeken } (uitg.) ( ik ) ( lees ) m'n vader m'n broertjes een beetje ál te veel [voor] } (uitg.)

En in een onnatuurlijk isolement zijn zinnen als de volgende dubbelzinnig:

(jullie) (verkopen) de baas toch een beetje ál te weinig boeken

De baas kan immers betekenen ‘naar de baas z'n zin’ of ‘aan de baas’. Zo ook bv.:

(die rokjes van tegenwoordig) (zijn) m'n zusje [een beetje ál te kort]

M'n zusje kan immers betekenen ‘naar m'n zusje d'r zin’ of ‘voor m'n zusje’.

4 Zulke zinnen met het zo frekwente me/mij + een tweede mv zijn veel begrijpelijker als wanneer we i.p.v. me/mij de zoveel minder gebruikte zn-patronen kiezen. Ook die faktor speelt hier dus mee.
In verband met de onderlinge verhouding tussen me en mij wijs ik erop dat dit soort zinnen heel vaak twee zware aksenten heeft: dat verklaart de hoge frekwentie van ál in m'n voorbeelden en de voorkeur van je... mij of jij... me; als tweede aksenttop moet liefst óf mij fungeren of een lettergreep binnen het ond.

2.2. Botsingen met het ond.

Het ond. en het mv dat we hier beschrijven kunnen nooit allebei 1e of allebei 2e pers. ev of 1e of 2e mv zijn:

(ik) (zit) mij een beetje ál te hoog op de tribune	} (uitg.)
(je) (zit) jou...	} (uitg.)
(we) (liepen) ons een beetje ál te vlug	} (uitg.)
(jullie) (kletsen) jullie een beetje ál te veel	} (uitg.)

Maar wel:

(we) (rijden) mij een beetje ál te hard	(1e p. mv/1e p. ev)
(hij) (reed) hém een beetje ál te hard	(3e p. ev: hier zijn hij en hem verschillende mensen)

Overigens hebben mezelf enz. hier als mv geen mogelijkheid:

(ik) (zit) mezelf hier een beetje ál te hoog	} (uitg.)
(hij) (reed) zich een beetje ál te hard	} (uitg.)

Het komt dus hierop neer dat het ond. en het mv nooit naar precies dezelfde persoon of personen kan verwijzen, resp. ze niet kan noemen.

3. Buitenbouw van te... en... genoeg

We bespreken nu in het kort de drie buitenbouw-mogelijkheden van de bwbn-patronen met te en met genoeg:

[p. 27]

1. ww-patroondeel; 2. zn-patroondeel; 3. bwbn-patroondeel.

3.1. Het ww-patroondeel

Zoals normaal bij een bwbn-patroon, treffen we ook hier drie ondertypes: de bw bep., de niet-ww rest en het beperkte lv:

(hij) (werkt) mij te hard (bw bep.)
(die pruimen) (zijn) mij [een beetje te zuur] (niet-ww rest, afd. ‘naamw. deel’)

In beginsel geeft de afd. bvg van de niet-ww rest ook wel een mogelijkheid, maar bij vinden is die er vrijwel niet:

(je) (maakt) mij die zaak [een beetje ál te ingewikkeld]
(hij) (vindt) mij die zaak [een beetje ál te ingewikkeld] (vrijwel uitg.)

Een zuivere semantische botsing is dit niet, want je kunt tenslotte zeggen: volgens mij is volgens hem die zaak een beetje ál te ingewikkeld. Toch kan het semantische kontakt hier wel een grote rol spelen.

Tot slot het beperkte lv (alleen te veel en te weinig):

(je) (leest) mij een beetje ál te veel tegenwoordig⁵

5 Ook genoeg is als lv mogelijk; vgl. voor genoeg zonder bwbn ook 3.2: genoeg appels.

3.2. Het zn-patroondeel

In alle zinsdelen die zn-patroon kunnen zijn, kan ons bwbn-patroon voorkomen:

(er) (liggen) mij (een beetje ál te veel boeken) op tafel	(ond.)
(je) (hebt) mij een beetje ál te harde peren gekocht	(lv)
(je) (geeft) mij ál te veel kinderen elke dag een ijsje	(mv)
(hij) (denkt) mij aan ál te veel andere dingen	(vv)
(ze) (komt) mij tegenwoordig in ál te veel kroegen	(bw bep.)
(het) (zijn) mij [een beetje ál te domme jongens]	(niet-ww rest)

Het die/dat-par. van het zn-patroon heeft nu hele grote beperkingen: ik kan daar bijna alleen een/ nulteken voor meervouden krijgen:

(het) (was) mij [een ál te strenge vader]
die } (uitg.)
deze } (uitg.)
de } (uitg.)
één } (uitg.)
z'n } (uitg.)
enz. } (uitg.)

Zonder mij zijn al die zinnen wel mogelijk.

Zoals bekend kan de groep bwbn + genoeg geen zn-patroondeel zijn (een hard

[p. 28]

genoeg ei bv. is uitg.), maar genoeg alleen kan dat wel, en dan heeft mij eveneens mogelijkheden:

nou (heb) (je) me wel genoeg appels {gegeten}

Vgl. verder noot 5 in 3.1.

3.3. Het bwbn-patroondeel

Het bwbn-patroon met te is nu beperkt tot te weinig en het grote bwbn-patroon kan nu geen lv meer zijn, maar enkel bw bep. en niet-ww rest:

(hij) (werkt) mij een beetje ál te weinig ernstig
(je) (bent) mij [een beetje ál te weinig nauwkeurig]

4. Binnenbouw van het mv

Gevallen met mij en me lijken me verreweg het frekwentst,⁶ maar een ‘niet te groot’ zn-patroon is zeker niet vreemd:

(die lap grond) (was) die boerwaar ik hem aan wou verkopen [een beetje ál te zanderig]
(onze soep) (was) die mensen die op diëet stonden [een heel stuk te zout]
(je) (werkt) iemand die erg op de penning is nooit hard genoeg

Met dat laatste voorbeeld hebben we al een vn gekozen (iemand); binnen die groepen liggen evenwel talloze uitzonderingen:

wie (werk) (ik) hier te langzaam	(vrijwel uitg.; vra. vn)
het was iemand die ik veel te langzaam werkte	(uitg.; betr. vn)
(ik) (werkte) blijkbaar iedereen veel te langzaam	(uitg.; onbep. vn)

Het mv kan behalve een zn-patroon (en soms een vn-patroon), met moeite in tekstachtige zinnen een ww-patroon zijn:

wie op diëet staat	(is) (jullie soep) al vlug [een stuk te zout]	} (tekstachtig)
wie op dat gebied niks gewend is	(is) (zo'n spraakkunst) al gauw [te moeilijk]	{ (tekstachtig)

Het zn-par. in het zn-patroon kan geen woorden als huis, bank, stoel, tafel bevatten, het vn-par. geen woorden als het, wat, dat en zo kan het ww-patroon niet met wat beginnen.

De meeste van die uitgesloten woorden betekenen ‘een ding’ of verwijzen er meestal naar.

Er is m.a.w. binnen het mv een vormbeperking die de betekenis-beperking ‘mens of dier’ heeft:

(dat ene kunstje) (was) die aap [een beetje te ingewikkeld]

Een wat nauwkeuriger omschrijving is nog: het mv betekent ‘een mens of dier of iets wat als mens of dier voorgesteld wordt’. In sprookjes e.d. zijn huis enz. dus

6 Erg frekwent is het type met twee aksenttoppen: één op het ond. of op mij enz. en één op bv. ál. Ze geven uiting aan de vaak sterke emotionaliteit.

[p. 29]

als levend element mogelijk, en dan kunnen ze ook binnen het hier beschreven mv voorkomen.

5. Binnenbouw van het bwbn-patroon

De al genoemde beperkingen (bv. die tot te veel en te weinig bij het lv in 3.1) zijn niet typerend voor het hier beschreven syntagma. Wel typerend is de beperking tot de types met te en genoeg. In betekenis hebben die gemeen ‘maataanduiding die iemand met z'n norm vergelijkt’.

6. Samenvatting en besluit

Ons syntagma vermeldt emotioneel of een bepaalde maataanduiding al (genoeg) dan niet (te) voldoet aan de norm van de persoon/personen die het mv noemt of waar het naar verwijst. Die maataanduiding zit in een bwbn-patroon dat onderdak kan vinden binnen elk zinsdeel dat een zn- of een bwbn-patroon kan zijn. Het mv kan niet dezelfde persoon/personen noemen als het ond., en heeft bovendien natuurlijk een sterke band met dat bwbn-patroon met te of genoeg, dat zinsdeel, zinsdeelstuk en zelfs zinsdeelstukdeel kan zijn (een nog onbesproken variant):

(het) waren) mij [een beetje ál te weinig ernstige mensen]

Een beetje ál te weinig ernstige is immers zinsdeelstuk, een beetje ál te weinig dus zinsdeelstukdeel.

In de Inleiding heb ik even gewezen op een grens tussen een zinsdeel (de gasten: mv) en een zinsdeelstuk (te zout voor de gasten). Maar voor het beschreven type in z'n geheel is er geen enkele aarzeling: het gaat wel degelijk om een zinsdeel (een mv), want bij 3.2 en 3.3 is het negatieve resultaat van de eenzinsdeelproef volkomen duidelijk:

3.2: [mij een wat ál te strenge vader]	(was) (het)	} (volkomen uitg.)
3.3: [mij een beetje ál te weinig nauwkeurig]	(ben) (je)	} (volkomen uitg.)

Of dat zinsdeel dat we tot dusver mv zijn blijven noemen t.z.t. bij de andere types gerekend kan blijven worden, is natuurlijk een tweede kwestie. Die komt pas aan de orde als onze taalfeitenkennis ook bij het mv aanzienlijk uitgebreider is als nu.

Eindhoven, Anna van Engelandstraat 27 december 1974

p.c. paardekooper