De Nieuwe Taalgids. Jaargang 67

[p. 508]

Boekbeoordeling

Dr. J. van Bakel, A → B / X - Y. Fonologie van het Nederlands. Synchroon & diachroon. Uitgegeven door de auteur (Delistraat 11, Nijmegen) 1973. 118 blz. Ing. f 11.-.

Blijkens de Inleiding blz. 7 is Schr. er in de eerste plaats op uit geweest, een overzicht over historische generatieve fonologie te geven. Om dat te kunnen doen moest hij ervoor zorgen, dat de lezer eerst de nodige kennis van de generatieve fonologie in het algemeen kreeg. Hij besteedt daaraan 34 bladzijden. In een dergelijke situatie komt men altijd te staan voor de vraag: hoeveel moet ik geven om mijn hoofddoel te bereiken zonder dat ik het onderwerp zelf dat ik behandel, te kort doe? Schr. beperkt zich m.i. terecht tot een behandeling van het eenvoudscriterium, fonemen in het algemeen, de fonemen van het Nederlands in het bijzonder, hun hiërarchie en de fonologische component van een generatieve grammatica. In dit gedeelte komen natuurlijk al veel technische termen voor. Het is jammer, dat Schr. aan zijn boek geen register heeft toegevoegd, waarin de gebruiker kan vinden op welke bladzijde hij een definitie van de inhoud van zo'n term aantreft. Zulke definities geeft Schr. trouwens niet altijd en soms min of meer terloops, zoals op blz.. 12, waar de lezer de inhoud van de term onderliggende woordvormen zelf uit de voorgaande alinea moet afleiden. Op blz. 40 wekte de term ‘kruisjes’ (regel 9) in plaats van ‘plustekens’ aanvankelijk misverstand bij mij. Op blz. 42, iets beneden het midden, staat ‘En regel’ in plaats van ‘Een regel’. Sommige formuleringen zijn wat kort en daardoor voor de lezer niet overduidelijk, bijv. op blz. 43 benedenhelft, waar bovendien redundantieregels niet verklaard wordt. Of het elders wel gebeurd is, heeft doorbladeren van blz. 1-42 mij niet geleerd. In plaats van ‘lexicaal’ in dezelfde passage zou ‘in het lexicon’ misverstand op grond van een andere, zich aan de argeloze lezer opdringende betekenis van lexicaal, kunnen voorkomen.

Het hoofdstuk Taalverandering geeft een duidelijk beeld van de aard van de historische taalkunde in een generatief kader. Schr. wijst erop dat de 19de-eeuwse opvatting ‘Sprachwissenschaft ist Sprachgeschichte’ niet meer kon gelden sinds De Saussure tot het inzicht gekomen was, dat een taal zoals die op een bepaald tijdstip gebruikt wordt, begrepen en beschreven moet worden zonder gebruikmaking van gegevens uit haar geschiedenis. Al spoedig bleek echter, dat het beschrijven van taalontwikkeling, taalverandering, taalgeschiedenis op grond van die opvatting onmogelijk was, daar dit altijd inhoudt het leggen van relaties tussen elementen van één systeem met elementen van een ander systeem, en dat was in de Saussuriaanse linguïstiek onmogelijk. Binnen de transformationeel-generatieve taalwetenschap is het wel mogelijk over taalhistorie te spreken, doordat taalverandering kan worden beschouwd als verandering van de grammatica van een taal. Die verandering doet zich in een bepaalde periode voor en is bijna een noodzakelijk proces bij de taalverwerving. Taalverandering is het zich wijzigen van de ‘inwendige kennisbeelden’ (competence) die iemand van zijn taal heeft. Voor de expliciete beschrijving ervan moeten we over expliciete kennis beschikken inzake de vorm van de competence voor de verandering en de vorm van de

[p. 509]

competence na de verandering. De volgende typen van taalverandering worden onderscheiden:

-	wijziging van een regel van de grammatica
-	toevoeging van een regel aan de grammatica
-	verlies van een regel uit de grammatica
-	omwisseling van twee regels in de grammatica
-	herstructurering van de grammatica, (a) van het lexicon en (b) van de regelcomponent.

Een indeling naar de betrokken personen krijgt men in antwoord op de vraag: doet de taalverandering zich voor binnen de competence van één persoon of zien we de verandering als we de grammatica van de kinderen vergelijken met die van de ouders? Schr. licht de typen van taalverandering helder toe met voorbeelden die zich voordoen als een kind van het spreken van een dialect overgaat op het spreken van ABN. In het voetspoor van zijn leermeester R.D. King motiveert hij de beoefening van de historische taalkunde op grond van zekere maatschappelijke en educatieve relevantie enerzijds en op grond van het licht dat de taalgeschiedenis kan werpen op taaltheoretische vraagstukken anderzijds. Twee aanmerkingen: op blz. 52, in de tweede formule, moet achter in plaats van achte staan; op blz. 55, r. 14 van beneden staat schaffen in plaats van verschaffen.

In het derde hoofdstuk komt de historische fonologie aan de orde. In de oudere klankgeschiedenis heeft men geprobeerd grondvormen te reconstrueren en regels te ontwerpen met behulp waarvan iedere woordvorm van een bepaalde taalfase werd omgevormd tot de woordvorm van de volgende taalfase, maar de vraag naar de grammaticale status van de klankwet werd niet gesteld. Voor Schr. is dit de centrale vraag van dit hoofdstuk. Van dat oogpunt uit ‘vertaalt’ hij een aantal hoofdklankwetten uit de oudere historische taalkunde in de termen van de generatieve grammatica. Hij doet dat met betrekking tot het Gotisch, het Hoogduits en het Nederlands. Ik geef geen samenvatting, maar beperk me tot een aantal op- en aanmerkingen.

Instructief en duidelijk is de theoretische uiteenzetting onder het hoofd Algemeen aan het begin van dit hoofdstuk.

Blz. 67: Met de eerste algemene regel wordt blijkbaar de Oudgermaanse ontwikkeling van velaire en labiale explosieven vóór t tot homorgane spiranten bedoeld. Het zou duidelijker geweest zijn, als dit aan het begin van de paragraaf met zoveel woorden gezegd was en het probleem met een schemaatje van voorbeelden was toegelicht. Die voorbeelden komen nu pas verder op en dat is voor een lezer die de zaak niet al kent, onduidelijk. Een opmerking van gelijke strekking kan men maken naar aanleiding van par. 2.0.10. en 3.2.2.1.

Naar aanleiding van de ‘Ersatzdehnung’ (blz. 67, 68) wordt opgemerkt, dat er twee processen, nl. rekking van de vocaal en verdwijning van de nasaal, onder regels moeten worden gebracht. M.i. moeten er drie processen worden onderscheiden: 1 nasalering van de korte vocaal + reductie van de nasaal, 2 rekking + plus verlies van het nasale segment, 3 ontnasalering.

Blz. 70, r. 14: die lees: dat. Blz. 74 laatste drie regels: een verwijzing naar

[p. 510]

blz. 77 bovenaan zou op haar plaats zijn geweest. Blz. 82, r. 5 van beneden: (om uit omme uit ombe) moet worden verplaatst naar het eind van r. 4 van beneden achter nasalen.

Blz. 85: Het probleem van de verwijding en de vernauwing door a- en i-umlaut zou helderder worden door een omstandiger beschrijving en een duidelijker fasering.

Op sommige plaatsen in het boek worden opdrachten aan de gebruiker gegeven. Het zou nuttig voor hem zijn, als in een bijlage de oplossingen van deze vraagstukken werden gegeven.

De op- en aanmerkingen die ik hierboven gemaakt heb, hadden voornamelijk tot doel materiaal te verstrekken tot vergroting van de didactische waarde van het boek bij een volgende druk. Ze nemen niet weg, dat ik het een verdienstelijk boek vind, dat in een behoefte van de neerlandistiek voorziet.

b. van den berg