De Nieuwe Taalgids. Jaargang 67

[p. 424]

Boekbeoordelingen

G. De Schutter, De Nederlandse zin. Poging tot beschrijving van zijn struktuur. [Rijksuiversiteit te Gent. Werken uitgegeven door de Faculteit van de Letteren en Wijsbegeerte, nr. 157], Brugge 1974, 385 blz. Prijs geb. 900 Bfr.

De Schutters grote studie over de Nederlandse zin valt uiteen in drie delen. Het eerste deel is gewijd aan de subject-verbum-relatie, waarbij de verbale functie in de ‘kernzin’ wordt omschreven als een spanning tussen situerende en descriptieve betekeniselementen t.o.v. de nominale constituent. Het subject wordt beschouwd als de enige nominale constituent die aan zijn functie zelf een sterke situatiebepalende waarde in de zin ontleent. - Het tweede gedeelte handelt over de objecten, waarbij de meest opvallende stelling is, dat subject en object(en) als zusterconstituenten beschouwd dienen te worden, die in de derivatie van een zin op gelijke hoogte te plaatsen zijn, een visie overigens die in sommige transformationeel-generatieve beschrijvingstechnieken al langer aangetroffen wordt. De hoofdstukken die De Schutter aan deze materie wijdt, geven hem ruimschoots aanleiding een aantal traditionele termen op hun bruikbaarheid te onderzoeken, vooral tegen de achtergrond van een semantische analyse van de transitieve werkwoorden. Fundamenteel is voorts dat de auteur het voorzetselvoorwerp als een nominale constituent wil zien in een zin waarin de relatie gezamenlijk door werkwoord en voorzetsel wordt uitgedrukt. Zijn reflecties over het tweede object, het zgn. indirecte object, voeren tot een nieuwe begrenzing van dit begrip, waarbij ook de voorzetsels in, met, tegen en van betrokken worden naast de door de traditie geheiligde aan en voor. - In het derde deel tenslotte worden alle andere zinsdelen behandeld voorzover ze geen bijwoordelijke bepaling zijn. De Schutter vat hun functies samen onder het hoofd ‘modificerende komponent’, waarbij inherente bepalingen ter sprake komen, maar ook wat traditioneel naamwoordelijk gezegde en bepaling van gesteldheid heet. Ook de zgn. accusativus cum infinitivo, reflexiviteit, passiefvorming en de functies van er worden in dit deel behandeld. Een literatuurlijst en een tweetal registers ronden het boek af.

Wat dadelijk opvalt bij lezing van dit werk, is dat De Schutter noch zin, noch structuur nader definieert. Wat het eerste betreft, dat is niet zo ernstig, maar structuur blijkt bij nadere kennismaking vooral als semantische structuur verstaan te moeten worden, een begrip dat overigens ook meer intuïtief door de lezer begrepen dient te worden dan dat een expliciete omschrijving daarbij hulp verleent. Wat semantische structuur nu precies is, wordt niet geheel duidelijk; alleen blijkt dat de schrijver een principiële voorkeur voor een semantische benadering van zijn onderwerp heeft. Aanvankelijk wordt die afgezet tegen de principes van de t.g.grammatica: op blz. 11 lezen we: ‘de semantische struktuur van de taal wordt in zekere mate gekonditioneerd door de in de oppervlaktestruktuur aanwezige formele onderscheidingsmiddelen; aan de andere kant wordt de reële organisatie van de taaluiting (de oppervlaktestruktuur zelf) volledig bepaald vanuit de dieptestruktuur’. Verderop blijkt van een transformationeel-generatieve benadering weinig meer; de auteur richt zich voornamelijk op semantische analyses en laat formele kenmerken pas in de tweede plaats een rol spelen (en dan niet geformaliseerd).

[p. 425]

Dat blijkt al direkt bij de behandeling van het werkwoord, waarvan de rol in de zin ‘uit zijn betekenisinhoud’ (blz. 19) voortvloeit. De persoonsvorm als criterium vindt De Schutter als oppervlakteverschijnsel minder bruikbaar; daarom zoekt hij de ‘betekenisstruktuur die intuïtief aan één bepaald werkwoord (eventueel in oppositie met diverse andere) waarneembaar is’ (blz. 21).

De Schutter heeft het zich hiermee niet gemakkelijk gemaakt. We moeten voorop stellen dat er een zekere moed voor nodig is op deze manier te werk te gaan (hoewel nu minder dan twintig jaar geleden). Maar de bezwaren van deze werkwijze treden meermalen aan het licht: er is namelijk geen adequate terminologie voorhanden, het gevaar van subjectiviteit of vaagheid blijft altijd dreigen, en soms is het wel heel moeilijk om los te komen van formele criteria, die nu eenmaal bruikbaar zijn gebleken. Het moet gezegd worden dat De Schutter ondanks deze moeilijkheden die hij zelf heel goed kent - vandaar zijn moed - zich op bewonderenswaardige wijze van zijn taak gekweten heeft. Ter illustratie van genoemde moeilijkheden brengen we de volgende punten ter sprake. Subjectief is bijv. de interpretatie van de volledige of onvolledige betrokkenheid van het subject bij de handeling (blz. 35 e.v.); ook het begrip ‘handeling’ is trouwens moeilijk te omschrijven, wat de auteur ook zelf toegeeft. Vaag is noodzakelijkerwijs een passage als de volgende: ‘Als subjekt treedt een nominale groep op die een ervaringseenheid noemt of volledig omschrijft; die ervaringseenheid is op basis van de werkwoordelijke inhoud direkt in zijn relatie tot alle andere elementen van het genoemde ervaringsgeheel bepaald; als zodanig kan het autonoom, door zijn funktie zelf, situatiebepalend optreden’ (blz. 68-69). Veel duidelijker en geheel controleerbaar is wat de auteur daar direkt op laat volgen, wanneer hij de formele eigenschappen van het subject bespreekt: ‘1. De direkte band tussen werkwoord en subjekt wordt geïllustreerd door overeenkomst in persoon en getal. 2. In tegenstelling met alle andere kategorieën, die niet direkt situatiebepalend zijn, kunnen ook doffe vormen van het persoonlijk voornaamwoord (d.w.z. vormen zonder enige deiktische kracht) het eerste zinsstuk bezetten’. We zien hier hoe de formele benadering het operationeel wint van de semantische.

Soortgelijke constateringen gelden voor de behandeling van het object. Het kenmerk ‘geschiktheid voor pronominalisering’ (blz. 98-99) is een formeel kenmerk dat het NC-karakter van het object in het licht stelt. De omschrijving van het direct object als ‘de enige of eerste nominale groep waarvan de relatie t.o.v. het subjekt door het werkwoord zelf geëkspliciteerd wordt’ (blz. 99) is wel begrijpelijk, maar alleen als men al weet wat een direct object is! Uit De Schutters omschrijving blijkt al dat hierna een diepgaande analyse van werkwoordbetekenissen noodzakelijk is. Die analyse geeft hij en wel met de meeste zorg. Niettemin stuiten we ook hier weer op heel moeilijke omschrijvingen. We citeren de volgende commentaar n.a.v. een voorbeeldzin als Zijn woorden verwonderden mij mateloos: ‘De relatie wordt bepaald vanuit een geheel van kenmerken dat bij S verwacht mag worden. O verschijnt opnieuw als referentiepunt, maar ditmaal met een soort aktieve funktie; de relatie wordt inderdaad bepaald vanuit een norm die enkel in O ligt (in heel wat gevallen treedt O zelfs als interpreterende eenheid op)’ (blz. 112). Zo'n formulering is lang niet eenvoudig en toont aan hoe moeilijk het is dit

[p. 426]

soort zinssemantiek te bedrijven. Een moeilijkheid die inherent is aan deze methode, is dat men bij zo'n beschrijving vanzelf tot steeds groter subtiliteit komt. Dat resulteert bij De Schutter in een zeer ver doorgevoerde indeling van de werkwoorden; zo ver doorgevoerd dat het generale overzicht weer verloren gaat, wat de indeling aan waarde doet inboeten.

Deze kritische bespreking zou de indruk kunnen wekken dat De Schutters boek negatief door ons beoordeeld wordt. Het tegendeel is echter het geval; we willen hier alleen maar wijzen op de grote moeilijkheden die deze werkwijze noodzakelijkerwijs oplevert. Waar de schrijver voor ons gevoel vaag blijft, zouden we zelf ook geen betere formulering kunnen geven. Het is nu eenmaal onvermijdelijk dat men op hoogst complexe relaties stuit, wat de auteur herhaaldelijk zelf toegeeft (bijv. blz. 188, 282). Behalve in deze toegeving zijn we het op vele andere punten volledig met hem eens. Dat betreft bijv. zijn interpretatie van het voorzetselvoorwerp als nominale constituent, waarvoor we zelf ook een pleidooi gehouden hebben destijds (Studia Neerlandica 6, dat De Schutter ook citeert). Maar evenzeer delen we zijn opvattingen aangaande het verschil tussen het voorzetselvoorwerp en het traditionele lijdend voorwerp (blz. 178) en het onderscheid tussen meewerkend voorwerp en belanghebbend voorwerp (blz. 190-191). Grote waardering verdienen ook zijn observaties over het gebruik van er (vooral op blz. 335).

Dat alles neemt niet weg dat we ook vragen overhouden en kritiek op ondergeschikte punten. Zo lijkt het ons niet verdedigbaar dat de zinnen Hij was in zijn tuin en Hij was in zijn knollentuin ‘als semantisch bepaalde varianten van dezelfde syntaktische struktuur te beschouwen’ zouden zijn (blz. 269). Het semantisch verschil zal ieder erkennen, maar wat betekent hier ‘syntaktische struktuur’? In oppervlaktestructuur is er ogenschijnlijk geen verschil, maar het naamwoordelijk deel laat pronominalisering toe, de bepaling van plaats niet: In zijn tuin; daar was-ie versus In zijn knollentuin; dat was-ie. Evenmin delen we de opvatting van de auteur dat stereotiepe verbindingen als het oog hebben op uitbreidbaar zijn tot ironiserende constructies als Hij hield het bruine (boze) oog op, terwijl behoefte hebben aan die mogelijkheid tot uitbreidbaarheid mist: men kan toch grote (enorme) (ernstige) behoefte hebben aan iets! (blz. 248 noot). Vragen rijzen ook op bij de drie indelingen van het voorzetselobject die op blz. 223 e.v. ter sprake komen; welke is preferabel en waarom? Graag zouden we ook hebben vernomen wanneer een semantische definitie verifieerbaar is (blz. 254) en tevens vragen we ons af of na De Schutters afwijzing van ad hoc-formuleringen de introductie van een ‘objekt sui generis’ (blz. 286) ook niet een ad hoc-oplossing is. Tenslotte moet hier gereleveerd worden dat het belangrijke voorstel alle NC's ex aequo in de derivatie op te nemen - in feite een heel belangrijke these - eigenlijk weinig uit de verf komt. Dat hangt samen met het laten vervallen van formaliseringen; er staat trouwens slechts één boom in het hele boek (blz. 233). Maar ook zonder dat had de schrijver zijn these o.i. veel centraler mogen stellen. De eerste aanleiding daartoe staat al op blz. 35 en het is jammer dat De Schutter zich niet verder bij Fillmore heeft aangesloten, van wie hij alleen ‘The Case for Case’ noemt. Fillmores andere studies zouden nog veel meer aanknopingspunten geboden hebben. Gezien het feit dat de meest recente jaartallen in de literatuurlijst 1970 en 1971 zijn en

[p. 427]

deze studie 1974 als verschijningsjaar vermeldt, is het denkbaar dat tusen de afsluiting van het manuscript en de publikatie een aanzienlijke tijd verstreken is (een euvel dat meer reeksen eigen is! De datering van het woord vooraf met december 1972 kan wel tijdens het zetten zijn toegevoegd). Dit kan verklaren dat Fillmores latere studies niet meer verwerkt zijn. Het is hierdoor ook niet zo evident dat De Schutter in het kader van de generatieve semantiek werkt, zoals de flaptekst van het boek verkondigt. In het werk zelf wordt dat niet expliciet vermeld en alleen Fillmore en Seuren figureren als generatieve semantici in de literatuuropgave.

Ons eindoordeel is ondanks bedenkingen positief. De Schutter heeft een volwassen boek over zinsdelen geleverd, boeiend en getuigend van belezenheid en kennis van zaken. Zijn oordeel is genuanceerd; waar hij in zijn mening van anderen afwijkt nooit polemisch, maar waardig argumenterend. Zijn werk is goed geschreven en zet de lezer aan het nadenken. Zijn bescheidenheid is zo groot dat men zich bij eerste lezing op dit boek verkijkt: het getuigt van meer visie en greep op de stof dan aanvankelijk het geval lijkt.

Nijmegen

m.c. van den toorn

H. Grotius: De dichtwerken. I: Oorspronkelijke dichtwerken. Dl. II, pars I: a. Tekst en vertaling. Vertaald door B.L. Meulenbroek; B. Toelichting. Door B.L. Meulenbroek. Assen, Van Gorcum, 1972-1973. 287, 356 blz. Prijs: f 39,50 resp. f 67,-.

De uitgave met vertaling van en de commentaar op Hugo Grotius' Latijnse gedichten schiet al aardig op. Dank zij de dynamische aanpak van Dr. B.L. Meulenbroek liggen nu twee delen tekst met hun commentaar, samen vier banden, voor. We beperken ons hier tot het tweede deel van tekst en nota's. Deze banden (nummers I.2.1.A en B volgens de onmogelijk ingewikkelde indeling van het gehele werkplan) bevat Grotius' jeugdpoëzie geschreven in de jaren 1595-1600, meestal gelegenheidswerk opgedragen aan vrienden of indrukken over recente gebeurtenissen, zo o.m. de ‘Mirabilium anni MDC quae Belgas spectant semestre prius’, een lang verhaal over de krijgsverrichtingen in West-Vlaanderen onder Maurits van Nassau.

Bij het bestuderen van deze Grotius-editie wordt de lezer geconfronteerd met heel tegenstrijdige indrukken. Het is duidelijk een prestige-uitgave: dik glanzend papier, royale bladspiegel en letter, stevige band. De competentie en de geleerdheid van de wetenschappelijke uitgever en vertaler blijkt op elke pagina en staat buiten kijf. En toch voldoet deze uitgave, naarmate ze verder gezet wordt, steeds minder. Het is nl. geen uitgave in de echte zin, maar de photographische reproductie van één getuige van de tekst. Dat kan de eerste en enige of één oude uitgave zijn, dat is in bepaalde gevallen zelfs een manuscript. Wanneer men nu de toevoeging van een nederlandse vertaling verdedigt met het argument dat steeds minder mensen vlot Latijn lezen, ook onder hen die het beroepshalve zouden moeten kunnen, hoe kan men dan diezelfde lezers toevertrouwen dat ze allerlei afkortingen, handschriftelijke teksten, ja zelfs de bepaald niet algemeen bekende

[p. 428]

Griekse ligaturen ontcijferen? Waarom toch geen critische editie bezorgd, met reproductie van enkele typische bladzijden uit handschrift of oude druk?

De annotaties bieden vers na vers uitleg van metrische, taalkundige en historische aard. Zij zijn zeer overvloedig - het aantal aangevoerde reminiscenties ligt aan de heel hoge kant - maar men mist bij een aantal stukken wel een algemene introductie over ontstaan, bestemming en dergelijke voor een goed begrijpen nuttige zaken.

Onze eindindruk: de wetenschappelijke uitgever moet waarschijnlijk werken volgens directieven van hogerhand voorgeschreven. Het resultaat daarvan is in bepaalde opzichten beslist niet gelukkig. Het zou zonder twijfel verkieslijk zijn voor de volgende delen een andere arbeidsmethode te volgen.

B-3044 Haasrode (België), Petrusberg 11

j. ijsewijn