De Nieuwe Taalgids. Jaargang 67

[p. 405]

Enkele opmerkingen over de bijstelling

I

In de literatuur over de beschrijving van bijstellingen in een transformationeelgeneratieve grammatica is tot heden slechts één voorstel gedaan, en wel om dit soort bepalingen af te leiden van uitgebreide relatieve zinnen. In dit artikel zal ik aannemelijk trachten te maken, dat dit voorstel, althans voor het Nederlands, niet zonder meer tot een adequate beschrijving leidt. Tevens zal ik naar aanleiding van een artikel van B. Jager (1972) nog enkele aspecten aangaande deze door de grammatici toch wel wat stiefmoederlijke behandelde bepaling bespreken.

Smith (1969: 252), Lees (1966: 92) en Van den Toorn (1973: 71) hebben voorgesteld een bijstelling als in (1b) af te leiden van een zin als (1a) door middel van een transformatie die bekend staat als Relative Reduction:

(1a)	de kapitein, die een voorzichtig man was, besloot niet verder te varen
(1b)	de kapitein, een voorzichtig man, besloot niet verder te varen

De werking van Relative Reduction is duidelijk: het relativum en een vorm van het koppelwoord zijn worden gedeleerd.

Deze beschrijving blijkt in de meeste gevallen een correcte oppervlaktestructuur op te leveren. Vergelijk bijv.:

(2a)	Frederiek, die mijn collega is, had vandaag een Peruviaans truitje aan
(2b)	Frederiek, mijn collega, had vandaag een Peruviaans truitje aan
(3a)	Arie, die een bewonderaar van Coornhert is, blijft altijd onverstoorbaar
(3b)	Arie, een bewonderaar van Coornhert, blijft altijd onverstoorbaar

Niettemin zijn er in het Nederlands vrij gemakkelijk voorbeelden te vinden waarbij de bijstelling niet zomaar door een regel à la Lees/Smith/Van den Toorn kan zijn afgeleid, om de eenvoudige reden dat de uitbreidende relatieve zin die er aan ten grondslag zou moeten liggen, niet grammaticaal is. Heel duidelijk is dat in die zinnen waarin de bijstelling een eigennaam is, bijv.:

(4a)	De minister van milieuzaken - dat is Irene Vorrink - gebruikt geen hasj
(4b)	*De minister van milieuzaken, die Irene Vorrink is, gebruikt geen hasj^1
(4c)	De minister van milieuzaken, Irene Vorrink, gebruikt geen hasj
(5a)	De Franse leraar - dat is de heer Graatsma - was een fijne vent
(5b)	*De Franse leraar, die de heer Graatsma is, was een fijne vent
(5c)	De Franse leraar, de heer Graatsma, was een fijne vent

Ook in geheel andere gevallen als (4b) en (5b) blijkt geen grammaticale uitbreidende relatieve zin te corresponderen:

(6a)	Een vogel - het was een tureluur - vloog over het weiland
(6b)	*Een vogel, die een tureluur was, vloog over het weiland
(6c)	Een vogel, een tureluur, vloog over het weiland
(7a)	De hond - het was een teckel - stoof Vov d'r tuin in
(7b)	*De hond, die een teckel was, stoof Vov d'r tuin in
(7c)	De hond, een teckel, stoof Vov d'r tuin in

1 Uiteraard correspondeert met (4c) ook de zin: De minister van milieuzaken, die Irene Vorrink heet, gebruikt geen hasj. Deze zin blijft verder buiten beschouwing.

[p. 406]

(8a)	Het huisdier van de Lappen - dat is het rendier - draagt een gewei
(8b)	*Het huisdier van de Lappen, dat het rendier is, draagt een gewei
(8c)	Het huisdier van de Lappen, het rendier, draagt een gewei

De ongrammaticaliteit van de b-zinnen is niet zo gemakkelijk te verklaren. Voor zover ik zie, zijn zinnen als (6b) en (7b) waar een predicaatsnomen in de relatieve zin een hyponiem is van het antecedent, altijd ongrammaticaal.

Voor (8b) gaat deze verklaring niet op, omdat in deze zin Het huisdier van de Lappen een synoniem is voor het rendier. De ongrammaticaliteit wordt hier waarschijnlijk veroorzaakt door het feit dat het predicaatsnomen in de relatieve zin een categoriaal gebruikte NC is. Vergelijk nog:

(9)	*De grootste vogel van Nederland, die de visarend is, kan onder water jagen
(10)	*Het huis van de Eskimo's, dat de iglo is, is gemaakt van ijsblokken

Twee oplossingen voor het probleem dat met bepaalde bijstellingen geen grammaticale uitbreidende relatieve zinnen corresponderen, liggen voor de hand. In de eerste plaats kan men voor bijstellingen als in de b-zinnen van (4)-(8) toch een onderliggende uitbreidende relatieve zin postuleren; tegelijkertijd moeten in dat geval wel condities geformuleerd worden, waaronder Relative Reduction verplicht zou moeten werken. Zo zou men als conditie aan deze transformatie kunnen toevoegen, dat zij verplicht is als de bewuste NC een eigennaam is, als zij ten opzichte van het antecedent een hyponiem is, en als zij categoriaal gebruikt is.

In de tweede plaats kan men overwegen Relative Reduction maar te laten schieten en bijstellingen af te leiden, vóórdat de relatieftransformatie heeft gewerkt, van een ‘tussenzin’ als in de a-zinnen van (4)-(8). Deze a-zinnen zijn ongetwijfeld onderliggend aan uitbreidende relatieve zinnen, omdat zij in ieder geval twee transformaties minder hebben ondergaan (nl. de relatieftransformatie en V-plaatsing in de ingebedde zin).

Bijstellingen zouden van deze a-zinnen afgeleid kunnen worden door middel van een optionele transformatie die in de ingebedde zin de meest linkse NC (met feature < + pro >) deleert én een vorm van het koppelwerkwoord zijn. Aangezien alle bijstellingen, voorzover ik heb kunnen nagaan, op deze wijze afgeleid kunnen worden, zouden er op deze transformaties geen condities geformuleerd behoeven te worden. Als we echter oppervlaktestructuren als de b-zinnen van (4)-(8) willen voorkomen, zullen we toch weer condities moeten stellen op de relatieftransformatie; deze mag immers niet werken op de a-zinnen van (4)-(8). Het zal duidelijk zijn, dat hiermee de problemen alleen maar verschoven zijn van de ene transformatie naar de andere. Empirische argumenten die één van beide oplossingen verkieslijker zouden maken, zijn mij op dit moment niet bekend.

II

B. Jager (1972) heeft in dit tijdschrift trachten aan te tonen dat bijstellingen gescheiden kunnen worden van hun antecedent. Hij gebruikt hiervoor onder meer de volgende voorbeelden:

[p. 407]

(11a)	Hij heeft heel wat in de melk te brokkelen, mijn broer
(11b)	Hij, mijn broer, heeft heel wat in de melk te brokkelen
(12a)	?Jan heeft heel wat in de melk te brokkelen, mijn broer
(12b)	Jan, mijn broer, heeft heel wat in de melk te brokkelen

Op het eerste gezicht lijken deze zinnen zijn stelling te bevestigen, ook al is de grammatikaliteit van (12a) betwistbaar. Toch geloof ik niet in de juistheid van Jagers opmerking, en wel omdat bij nader toezien (11a) en (12a) niet synoniem zijn met (11b) en (12b). In (11a) veronderstelt de spreker bij de hoorder het feit dat hij en mijn broer identiek zijn, als bekend. Mijn broer is in (11a) in feite niet meer dan een verduidelijkende herhaling van het subject hij. In (11b) wordt deze kennis niet voorondersteld; integendeel, de hoorder krijgt pas bij deze zin te horen dat hij en mijn broer identiek zijn. Dat we in (11a) en (12a) inderdaad met een herhaling te maken hebben, moge blijken uit een observatie betreffende onbepaalde NC's in deze zinnen. Van deze constituenten is bekend dat zij alleen maar onbepaald zijn als zij voor het eerst in gesprek of tekst geïntroduceerd worden:

(13a)	Er was er eens een bekend chemicus, deze heette Jansen. Deze chemicus had een prijs gewonnen en die prijs .... etc.
(13b)	*Er was er eens een bekend chemicus, deze heette Jansen. Een chemicus had een prijs gewonnen en die prijs .... etc.

Welnu, op de plaats van mijn broer in (11a) en (12a) kunnen uitsluitend NC's staan die al eerder in een gesprek of tekst geïntroduceerd zijn, m.a.w. onbepaalde NC's maken de zin ongrammatikaal:

(11c)	Hij, een broer van mij, heeft heel wat in de melk te brokkelen
(11d)	*Hij heeft heel wat in de melk te brokkelen, een broer van mij
(12c)	Jan, een broer van mij, heeft heel wat in de melk te brokkelen
(12d)	*Jan heeft heel wat in de melk te brokkelen, een broer van mij

Vergelijk voor alle duidelijkheid nog de volgende grammaticale zinnen:

(11e)	Hij heeft heel wat in de melk te brokkelen, die broer van mij
(12e)	?Jan heeft heel wat in de melk te brokkelen, die broer van mij^2

Een andere conclusie dan dat (11a) en (12a) niet synoniem zijn met resp. (11b) en (12b) lijkt mij nauwelijks mogelijk. Op grond hiervan, en op grond van vele andere door mij onderzochte zinnen lijkt het mij zelfs correct te generaliseren en te stellen dat bijstellingen nooit van hun antecedent gescheiden kunnen worden. Vergelijk nog:

(1c)	*de kapitein besloot niet verder te varen, een voorzichtig man
(2c)	*Frederiek had vandaag een Peruviaans truitje aan, mijn collega^3
(3c)	*Arie blijft altijd onverstoorbaar, een bewonderaar van Coornhert
(4d)	*De minister van milieuzaken gebruikt geen hasj, Irene Vorrink
(5d)	*De Franse leraar was een fijne vent, de heer Graatsma

2 (12e) is waarschijnlijk vreemder dan (11e), omdat de eigennaam Jan veel minder een nadere toelichting behoeft dan het pronomen hij.

3 mijn collega moet hier uiteraard opgevat worden als ‘verplaatste bijstelling’, niet als ‘verduidelijkende herhaling’ zoals in (12a) en (12e).

[p. 408]

(6d)	*Een vogel vloog over het weiland, een tureluur^4
(7d)	*De hond stoof Vov d'r tuin in, een teckel
(8d)	*Het huisdier van de Lappen draagt een gewei, het rendier

De stelling dat bijstellingen niet gescheiden kunnen worden van hun antecedent is in overeenstemming met Chomsky's A-boven-A principe (Chomsky 1970: 82). Om dit te verduidelijken ga ik uit van de meest relevante onderliggende structuur van uitbreidende relatieve zinnen⁵:



Laten we terwille van het betoog de oude vertrouwde weg bewandelen en aannemen dat (14) eerst door middel van de relatieftransformatie wordt tot (15):

(15)	Mieke bewonderde Wolfgang, die een wonderkind was

Na Relative Reduction die (15) omzet in (15a)

(15a)

Mieke bewonderde Wolfgang, een wonderkind

ziet (14) eruit als (14a):

4 Opvallend is, dat in de zin Een vogel, en wel een tureluur, vloog over het weiland, die synoniem is met (6c), en wel een tureluur wèl verplaatst kan worden: Een vogel vloog over het weiland, en wel een tureluur.

5 De dieptestructuur van dit soort zinnen is een conjunctie van twee zinnen. Vgl. bv. Jacobs, R.A. en P.S. Rosenbaum, English Transformational Grammar, Waltham Mass. etc. 1968 p. 260.

[p. 409]

Na ‘pruning’ van de nu volstrekt irrelevant geworden Z en VC (beide omcirkeld in (14a)) verkrijgen we de oppervlaktestructuur (14b):



Het A-boven-A principe houdt in dit geval in, dat transformaties uitsluitend mogen werken op de dominerende NC₁, maar niet op de gedomineerde NC₂ en NC₃. Zo kan alleen NC₁ bevraagd worden:

(15b)

Wie bewonderde Mieke?

maar NC₂ en NC₃ kunnen dat niet:

(15c)	*Wie bewonderde Mieke, een wonderkind
(15d)	*Wie bewonderde Mieke, Wolfgang?

Hetzelfde geldt voor de passieftransformatie: ook deze mag alleen werken op NC₁:

(15e)	Wolfgang, een wonderkind, werd door Mieke bewonderd
(15f)	*Wolfgang werd door Mieke bewonderd, een wonderkind
(15g)	*Een wonderkind werd door Mieke bewonderd, Wolfgang

III

Tenslotte zou ik nog een aantekening willen maken bij een andere opmerking in het artikel van Jager (Jager 1972: 488). Jager stelt dat in zinnen als (16) en (17)

(16)	Hij is in de vakantie bij zijn oom in Zwitserland gevraagd, een buitenkansje
(17)	En toen is de man - een vervelende historie - ermee naar de politie gelopen

de constituenten een buitenkansje en een vervelende historie beschouwd moeten worden als bijwoordelijke bepalingen van modaliteit, en in ieder geval niet als bijstelling. Deze opvatting zou ik niet met hem willen delen. Als bijwoordelijke bepalingen van modaliteit kan men eigenlijk alleen de bepalingen beschouwen die als operator hun bereik over een gehele zin hebben (vgl. Van den Toorn 1973:

[p. 410]

280) en derhalve geplaatst kunnen worden in het sjabloon Het is .... zo, dat .... Het is duidelijk dat de bewuste constituenten niet op deze wijze geparafraseerd kunnen worden en derhalve bezwaarlijk bijwoordelijke bepalingen van modaliteit genoemd kunnen worden.

Het lijkt mij, dat iedere ‘native speaker’ van het Nederlands zal beamen, dat zinnen als (16) en (17) synoniem zijn met:

(16a)	Hij is in de vakantie bij zijn oom in Zwisterland gevraagd; dat is een buitenkansje
(16b)	Hij is in de vakantie bij zijn oom in Zwitserland gevraagd, wat een buitenkansje is
(17a)	En toen is de man - dat was een vervelende historie - ermee naar de politie gelopen
(17b)	En toen is de man - wat een vervelende historie was - ermee naar de politie gelopen

Deze zinnen verschillen eigenlijk alleen hierin van de in I en II besproken zinnen dat het aanwijzend voornaamwoord dat in (16a) en (17a) en het relativum wat in (16b) en (17b) verwijzen naar een gehele voorafgaande zin, en niet naar een nominale constituent. De onderliggende structuur moet dan ook iets zijn als:



Met behulp van de zinspronominaliseringstransformatie en de relatieftransformatie kunnen oppervlaktestructuren als (16a) en (17a), en (16b) en (17b) bereikt worden.⁶. Dezelfde deletietransformaties als die welke ik in I besproken heb, kunnen zorgen voor (16) en (17).

Zo bezien is er geen enkele reden om constituenten als een buitenkansje

6 Zie voor een diepergaande analyse: Staal, J.F. Performatives and Token-Reflexives, in: Linguistic Inquiry, 1970, pp. 373-381.

[p. 411]

en een vervelende historie als bijwoordelijke bepalingen van modaliteit te beschouwen. Het zijn gewone bijstellingen, zij het dan dat zij een zin als antecedent hebben; om die reden zou men eventueel van ‘zinsbijstelling’ kunnen spreken.

Leusden

m. klein

Lindenlaan 24

Bibliografie

Chomksy, N., Taal en mens, Deventer 1970.

Jager, B., De bijstelling en de zgn. predicatieve toevoeging, in Ntg. 65 (1972) pp. 486-492.

Lees, R., The Grammar of English Nominalizations, 4e dr. Bloomington-The Hague 1966.

Smith, Determiners and Relative Clauses in a Generative Grammar of English, in: Modern Studies in English. Englewood Cliffs, N.J. (1969).

Toorn, M.C. van der, Nederlandse grammatica, Groningen 1973.