De Nieuwe Taalgids. Jaargang 67

[p. 207]

De vroege Nederlandse Werther-vertalingen: een bibliografisch onderzoek

Een welwillend toeval is ervoor verantwoordelijk dat het verschijnen van dit artikel vrijwel samenvalt met de tweehonderdste verjaardag van Die Leiden des jungen Werther: van februari tot mei 1774 schreef de toen vierentwintigjarige Goethe ‘in einem Zuge’ het werk dat in korte tijd over heel Europa zijn literaire reputatie zou vestigen. En ofschoon Goethe ten onrechte voor velen lange tijd niet méér is geweest dan de schrijver van Werther, steunde zijn roem daarmee in ieder geval niet op een zwakke pijler: wat met lichtvaardige beeldspraak wel de zeefwerking van de tijd genoemd wordt heeft weinig afgedongen op de algemene bewondering voor deze roman¹. Des te verwonderlijker is het dat de weerklank die Werther in Nederland heeft gevonden nog weinig bestudeerd is, dat zelfs een van de preliminaria voor een dergelijk onderzoek: een betrouwbare bibliografie van de Nederlandse vertalingen, in feite ontbreekt. Ik hoop met dit artikel althans in deze laatste lacune te voorzien.

1 Hoe zeer de ‘zeefwerking van de tijd’ in feite kan berusten op naar believen goochelen met een tekst toont een artikel van Meno Spann, waarin deze duidelijk wil maken dat de lezer in onze tijd van gezagscrises, milieuvervuiling en zoveel meer problemen de smarten van de vernederde, natuurbeminnende etc. Werther beter begrijpt dan diens tijdgenoten. Deze a-historische benadering leidt tot groteske visies. De vormelijke arts bij voorbeeld (eerste deel brief 29 juni), die zijn neus ophaalt voor Werthers wilde spelletjes met Lottes broers en zusjes, wordt door de dikwijls radikaal typerende Werther ‘eine sehr dogmatische Drahtpuppe’ genoemd. Spann, naar aanleiding van deze betiteling: ‘How insignificant and harmless such utterances must have seemed to older critics! In the meantime our outlook has shifted focus, and we have learned how dangerous such characters can be. What better description than dogmatic, dangling puppets could be found for the millions who believed the teachings of Hitler and Stalin?’ (Meno Spann: ‘Werther revisited: two hundred years of a masterpiece’. In Mosaic V nr. 3, spring 1972, blz. 73-84. Citaat op blz. 83.)

a. Inventarisatie

Het ongeëvenaarde succes van Werther is bekend: in Duitsland verschenen tussen 1774 en 1832 - Goethes sterfjaar - ruim veertig drukken (in verschillende edities), waarvan meer dan dertig vóór 1800². De bibliografische problematiek die hier aan vastzit laat ik op dit moment rusten, behalve dan de eenvoudigste complicerende factor: in 1987 gaf Goethe een ingrijpend herziene versie van het

2 Zie ‘Lesarten Werther’ in Goethes Werke. Herausgegeben im Auftrage der Grossherzogin Sophie von Sachsen. 19. Band. Weimar 1899. (Z.g. Weimarer Ausgabe) Blz. 309-434. Bernhard Seuffert heeft hier uiterst conscientieus alle achterhaalbare Duitse uitgaven beschreven en gedeeltelijk vergeleken.
Gekwantificeerd per jaar vinden we aan drukken: 2 (1774); 12 (1775); 2 (1777); 4 (1778); 1 (1779); 1 (1784); 6 (1787); 1 (1789); 1 (1790); 1 (1795). Daarna worden de intervallen geleidelijk groter. Van de twaalf drukken in 1775 - goeddeels roofdrukken - is vermoedelijk een aantal geantedateerd (Seuffert, ‘Lesarten’ blz. 324). De oplevende belangstelling in 1787 - ook voornamelijk roofdrukken - zal met Goethes bewerking van de roman samenhangen.

[p. 208]

werk uit, op grond waarvan gesproken wordt van respectievelijk de erste Fassung en de zweite Fassung³.

Het succes bleef niet tot het Duitstalige publiek beperkt. Al begin 1776 kwam de eerste Franse vertaling uit, kort daarop door andere gevolgd, met gezamenlijk bijna dertig drukken tot 1805⁴. Engeland toont even imponerende getallen: in het totaal ongeveer dertig drukken tot 1810. De eerste vertaling verscheen relatief laat: 1779, via het Frans. Deze omweg namen trouwens veel Engelse vertalingen⁵.

Wanneer nu bij deze aantallen vergeleken Nederland weinig indrukwekkend naar voren komt, mogen we daar niet te snel conclusies uit trekken omtrent de populariteit van de Werther hier te lande. In de eerste plaats werden er ondanks de ‘vertaalwoede’ uit het Duits in het Nederlands gedurende het laatste kwart van de achttiende eeuw toch nog vrij veel originele Duitse werken aangeschaft, gezien de taalverwantschap vermoedelijk relatief meer dan in Engeland en Frankrijk⁶ In de tweede plaats blijken vele populaire Duitse werken hier gelezen te

3 De eerste druk van beide versies vindt men bladzij voor bladzij parallel afgedrukt in: Goethe: Die Leiden des jungen Werthers. I. Text erste und zweite Fassung. Bearbeiter des Bandes Erna Merker. Berlin 1954. De meeste moderne tekstuitgaven zijn gebaseerd op de zweite Fassung.
Wat de buigings-s achter Werther in de titel van de roman betreft: in de geautoriseerde jubileumuitgave van 1824 liet Goethe die vallen.

4 Namelijk: 2 (1776); 1 (1777); 2 (1784); 2 (1786); 1 (ca. 1790); 1 (1791); 3 (1792); 2 (1793); 2 (1794); 2 (1797); 2 (1800); 2 (1801); 1 (1802); 2 (1803); 2 (1804). Na dit jaar verschenen de herdrukken en nieuwe vertalingen in aanmerkelijk lager tempo. De eerste vertaling van de zweite Fassung dateert pas van 1802. Zie: a) J.W. Appell: Werther und seine Zeit. Zur Goethe Literatur. 4. verb. und verm. Aufl. Oldenburg 1896. Blz. 11-12, 304-317. b) K. Goedeke: Grundriss zur Geschichte der deutschen Dichtung. Bd. 4, Abt. 3, 1912³. [Unveränderter Neudruck. Berlin enz. 1955] Blz. 201-205. c) J.G. Prodhomme: ‘Les premières traductions françaises de Goethe’ In Mercure de France 15 juin 1931, Blz. 702-705.

5 De meeste Engelse uitgaven zijn echter in een zeer beperkte oplaag verschenen. Zie Orie W. Long: ‘English translations of Goethes Werther’ In: The journal of English and German philology vol. XIV (1915) blz. 169-203. Voorts Bayard Quincy Morgan: A bibliography of German literature in English translation. Madison 1922. Blz. 175-179. Per jaar gekwantificeerd geeft Engeland aan vertalingen en herdrukken daarvan te zien: 1 (1779); 1 (1780); 3 (1784); 1 (1785); 3 (1786); 1 (1788); 3 (1789); 1 (1790); 1 (1794); 2 (1795); 1 (1798); 1 (1799); 1 (1800); 1 (1801); 2 (1802); 4 (1807); 2 (1809); 1 (1810). Ofschoon er minder duidelijk een cesuur aan te wijzen is dan in Duitsland en Frankrijk, begint na 1810 de belangstelling toch wel zichtbaar te verminderen. Overigens verscheen de eerste complete Engelse vertaling pas in 1854!

6 Wat de ‘vertaalwoede’ aangaat: ofschoon maar een fractie van de uitgekomen literatuur besproken wordt, is het illustratief dat van de 75 romans die in het tijdschrift de Vaderlandsche bibliotheek tussen 1788 en 1800 worden gerecenseerd, er 34 uit het Duits vertaald zijn, 16 uit het Frans en 7 uit het Engels. Van de resterende 18 zijn er 12 in ieder geval Nederlands, van de overige zes is de herkomst onzeker. Het is dan ook geen wonder dat de literaire tijdschriften regelmatig klagen ‘dat wij met vertaalde Romans overstroomd worden’, ‘'t Batavisch dichterdom meer volgziek dan oorspronglyk’ is enz.
Een interessante getuige is ook de Duitse bibliograaf Ersch, die in de Vorrede van zijn Verzeichnis aller anonymischen Schriften [...] Fortsetzung von 1794, Lemgo 1794, onder meer zegt: ‘Unter den Nationen, die teutsche Schriften in ihre Sprache übersetzen, stehen oben an die Holländer, oder, um genau geographisch zu sprechen, die Bewohner der vereinigten Niederlande. Sehr richtig erinnert der holländische Übersetzer von Grabners Briefen über die vereinigten Niederlande: dass die Angabe von nur 200 Schriften, die jährlich in den vereinigten Niederlanden erscheinen, zu hoch sey, wenn darunter blos Originalschriften verstanden werden; zu niedrich hingegen, wenn dahin auch die Übersetzungen gerechnet würden. Und der gröste Theil dieser Übersetzungen schreibt sich jetzt, besonders seit 10-20 Jahren, aus dem Teutschen her, da vor dieser Periode mehr aus dem Französischen und Englischen übersetzt wurde. Die Menge ihrer Übersetzungen überhaupt erklärt sich aus der angeführten Angabe der holländischen Schriftsteller. Durch den Mangel eigner Producte sehen sich die Buchhändler, um ihren Handel im Gange zu erhalten, genöthigt, Gutes und Schlechtes, je nachdem nun das Loos fällt, oder dieser oder jener Titel lockend scheint, übersetzen zu lassen - [...]’ (Blz. XII-XIII)
En even verder: ‘Dass unter diesen Übersetzungen die aus dem Teutschen die stärkste Anzahl ausmachen, liegt wohl vorzüglich, ausser so manchen äussern Veranlassung, in der Leichtigkeit, aus unserer Sprache (dem Hoogduitschen) in die ihrige (das Nederduitsche) zu übersetzen. Wahrscheinlich verschafte auch vorzüglich diese Leichtigkeit der Erlernung unserer Sprache die allgemeine Liebhaberey für die teutsche Literatur, die wenigstens ein Reisender vor beynahe 20 Jahren (s. teutsches Museum 1776. Aug.) in Amsterdam so ausgebreitet fand, dass selbst Frauenzimmer Gellert, Zachariae und selbst Klopstock im Originale lesen [...]’ (Blz. XIV-XV)
De Vaderlandsche letteroefeningen 1772, deel I, blz. 47 wijst er op dat nu Duitsland literair gesproken belangrijker is geworden ‘zo is het leeren der Hoogduitsche sprake in onze dagen, voor hun die dezer tale vreemd zyn, van merkelyk meer belang geworden, dan men zulks wel in vroeger tyd geoordeeld heeft.’
Dat hier vrij veel Duits werd gelezen, althans gekocht, blijkt wel uit de veilingcatalogi aanwezig in de bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels te Amsterdam.

[p. 209]

zijn in Franse vertalingen⁷. Een vergelijking met het buitenland bevat dus verscheidene onbekenden, temeer daar we - zeker voor Nederland - nog niets weten van oplagecijfers, potentieel lezerspubliek, distributie etcetera.

Overigens stemmen de verschillende inventarisaties van de Nederlandse Werther-vertalingen weinig overeen. De eerste die een opsomming gegeven heeft is de Duitser Karl Menne⁸. Ook hier was het boek populair, zegt hij, ‘Das bezeugen schon die vielen, rasch hintereinander erscheinenden Übersetzungen, deren mir folgende niederländische bekannt sind’. Menne komt dan tot acht edities, alle anoniem - gelijk de meeste contemporaine Duitse uitgaven - en alle zonder de naam van de vertaler. Ik laat zijn lijstje hier volgen:

Het lijden van den jongen Werther. Uit het hoogduitsch. Eerste deel. Tweede deel. Te Utrecht bij A. van Emenes, 1776. 8. 285 S.

Unter dem gleichen Titel und im gleichen Jahre erschien eine [Übersetzung] zu Maastricht.

Het lijden van den jongen Werther. Uit het hoogduitsch. Vermeerdert met een gesprek over het zelve en vier fraaie platen. Tweede druk. Te Utrecht, bij B. Wild. 1787, 270 S. Mit vier Kupfern von J.E. Grave. Eine dritte Auflage

7 In bovengenoemde catalogi treft men bij voorbeeld herhaaldelijk Franse Werthers aan, vaak die van Dufour & Roux uit Maastricht. Ook Gellert, Lessing en vele anderen werden dikwijls in het Frans gelezen.

8 Karl Menne: Goethes ‘Werther’ in der niederländischen Literatur. Leipzig 1905.

[p. 210]

erschien 1790 ebenda bij B. Wild en J. Altheer. - Ferner:

Het lijden van den jongen Werther. Uit het hoogduitsch. Amsterdam, 1792, bij Jos. Albert.

Het lijden van den jongen Werther; op nieuw uit het hoogduitsch vertaald. Met platen. Groningen, W. Wouters, 1793. gr. 8.

Het lijden van den jongen Werther. Uit het hoogduitsch. Te Amsterdam, bij Joh. Allart, 1792. XIV und 270 S., gr. 8. (S. I-XIV Voorrede des vertaalers van deeze uitgaave). [...] - Eine neue Auflage erschien 1793 ebenda^9.

Welke van deze uitgaven Menne van autopsie kende vermeldt hij helaas niet. In ieder geval niet de Maastrichtse editie, waarvoor hij naar Ersch verwijst¹⁰, en evenmin Amsterdam, Allart, 1792 waarvoor blijkens een voetnoot Appell zijn bron was¹¹. Misschien kende hij Utrecht 1776 slechts uit de bespreking ervan in de Vaderlandsche letteroefeningen, aangezien de foutieve uitgeversnaam A. in plaats van H. van Emenes daar ook te vinden is¹².

Van de door Menne genoemde uitgaven kon Van der Laan er in 1933 nog maar twee terugvinden¹³. Met ietwat curieuze argumentatie verklaart hij (blz. 37):

Menne lijkt me ook hier niet geheel betrouwbaar. Van de vele vertalingen door hem genoemd treft men nu tenminste in onze bibliotheken slechts een enkele aan.

Van der Laan noemt dan zelf Utrecht (Van Eemenes [sic] 1776 (hem slechts bekend uit de Vaderlandsche letteroefeningen), en de edities Utrecht (B. Wild en J. Altheer) 1790, derde druk, en Amsterdam (Allart) 1793, die hij beide gezien had.

Graadt van Roggen, die niet zegt wat hij zelf gezien heeft, noemt in 1934 eveneens Utrecht (Van Emenes) 1776; Amsterdam (Allart) 1793; en Utrecht (Wild en Altheer) 1790. Van deze laatste uitgave vermeldt hij bovendien (als

9 Menne blz. 11-12. Ik heb zijn voetnoten niet overgenomen, die - voor zover hier van belang - in het vervolg nog ter sprake komen. Uit de laatste titelbeschrijving is een korte uitweiding over de platen en het vignet achterwege gelaten.

10 J.S. Ersch: Verzeichnis aller anonymischen Schriften in der vierten Ausgabe des gelehrten Deutschlands, nebst einem Verzeichnisse von Übersetzungen der darin angegebenen Schriften [...] Forsetzung von 1796. Blz. 43.

11 J.W. Appell: Werther und seine Zeit. Zur Goethe Literatur. 4. verb. und verm. Aufl. Oldenburg 1896. Blz. 327-328.

12 Vaderlandsche letteroefeningen 1776 deel I blz. 558. In het register op deze jaargang staat correct: H. van Emenes. Overigens kan Menne, die deze bespreking in een voetnoot vertaald heeft, zijn opgave van 285 blz. níet aan de Vad. lett. ontleend hebben: deze geeft het juiste getal 225.

13 J.E. van der Laan: Goethe in de Nederlandsche letterkunde. Amsterdam 1933. Vermeld moet worden wat Van der Laan op blz. 37 zegt: ‘Over de onderlinge verhouding van de Hollandsche Werthervertalingen en over hun verhouding tot het origineel zal hier slechts worden gehandeld, voorzoover zij van beteekenis zijn voor de moreele en litteraire opvattingen van de vertalers. Het is mij bekend, dat een afzonderlijke studie, die deze kwestie bibliografisch grondig zal behandelen, in bewerking is.’ Het is dus mogelijk dat ik werk doubleer, maar de studie in kwestie heb ik niet gevonden.

[p. 211]

Menne) een tweede druk uit 1787, en hij suggereert het bestaan van een eerste druk ervan^13a.

In 1960 verscheen M. Buisman: Populaire prozaschrijvers van 1600 tot 1815. Het werk pretendeert niet een volledige bibliografie te zijn, het is ‘slechts’ een inventarisatie van alles wat Buisman ooit onder ogen heeft gehad¹⁴. Aan vertalingen van Werther noemt deze (nr. 714-718):

Ia.	Het Lijden van den jongen Werther. Uit het Hgd. Amsterdam, Jan Doll, 1776. 2 dln. kl. 8^o met doorlopende paginatuur. 225 blz., het 1e dl. tot en met blz. 112.
	Verkleinde titelpagina van de eerste vertaling. Oorspronkelijk formaat 9 bij 14,5 cm. Exemplaar Frankfurter Goethemuseum, signatuur 111 E 47/a 5
	Verkleinde titelpagina van de derde druk. Oorspronkelijk formaat 8,5 bij 14 cm.

13a W. Graadt van Roggen: ‘Utrecht en Goethe’ in Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’ 1934 blz. 138-153. Blz. 152: ‘De eerste Nederlandsche vertaling van “Werther” verscheen reeds in 1776 te Utrecht bij Van Emenes. Ook een tweede vertaling “Het Lijden van den jongen Werther, vermeerderd met een gesprek over hetzelve” (van welke vertaling de 2e druk in 1787 en een 3e in 1790 uitkwam) verscheen eveneens in Utrecht, ditmaal bij B. Wild en J. Altheer.’

14 Inleiding, blz. 8.

[p. 212]

Ib.	Hetzelfde werk. Utrecht, H. van Emenes, 1776. 2 dln. kl. 8^o met doorlopende paginatuur. 225 blz., het 1e dl. tot en met blz. 112.
Ic.	Hetzelfde werk. Derde druk. Vermeerdert met een gesprek over het zelve. Utrecht B. Wild en J. Altheer. 1790. 3 dln. kl. 8^o met doorlopende paginatuur en 4 platen door J.H. Grave. 270 blz., het 1e dl. tot en met blz. 102, het 2e dl. tot en met blz. 208. Het ‘Gesprek’ wordt als derde deel beschouwd.
IIa.	Het Lijden, van den jongen Werther. Uit het Hgd. Amsterdam, Johannes Allart, 1792. gr. 8^o met vignet o.d. titel en 4 platen door J. Buys, R. Vinkeles en D. Vrydag. XIV en 270 blz. Andere vertaling dan I met zeer belangrijke voorrede.
IIb.	Hetzelfde werk. Amsterdam, Johannes Allart, 1793. gr. 8^o met vignet o.d. titel en 4 platen. XIV en 270 blz.

Voor zover ik weet is er nadien niets meer over het onderwerp gepubliceerd¹⁵. Met betrekking tot drie uitgaven (Buisman Ib, Ic en IIb) komen alle beschrijvingen min of meer overeen. Maar verder zijn de verschillen belangrijk genoeg om een nieuwe bibliografische speurtocht te rechtvaardigen.

De gebrekkige bibliografieën die ons voor de achttiende eeuw ten dienste staan leveren al heel weinig op. Abkoude-Arrenberg heeft alleen de editie Utrecht 1776¹⁶, Saakes' Naamlijst noemt Amsterdam 1793¹⁷, en De Jongs Vervolg geeft de door Menne vermelde uitgave Groningen 1793¹⁸. Raadpleging van de boekaankondigende en recenserende periodieken uit de jaren 1775-1800 had geen

15 Q.W.J. Daas: De gezangen van Ossian in Nederland (Nijmegen 1961) steunt in zijn passage over de Werther-vertalingen (blz. 43) geheel op Van der Laan.

16 R. Arrenberg: Naamregister van de bekendste en meest in gebruik zijnde Nederduitsche boeken [...] Voorheen uitgeg. door J. van Abkoude. Rotterdam 1788. S.v. Lyden (blz. 329): ‘Lyden (het) van den jongen Werther/1756 [sic], Utrecht/H. van Emenes, 8, 18 st[uivers]’.

17 Maandelijksche naamlijst van Nederduitsche boeken [...] gedurende de jaaren 1790-1793 in ons vaderland uitgekomen. Amsteldam, A.B. Saakes, 1794. In de opgave van juny 1793 wordt vermeld: ‘Het Lijden van den Jongen Werther, op nieuw uit het Hoogd. Vertaald en door de Vertaaler met een uitvoerige en belangrijke Voorreden voorzien. gr. 8vo, met Plaaten, door Buys, Vinkeles en Vrydag. te Amst. bij J. Allart. f 3 --’.

18 [J. de Jong]: Alphabetische naamlijst van boeken, welke sedert het jaar 1790 tot en met het jaar 1831, in Noord-Nederland zijn uitgekomen [...] Strekkende ten vervolge op het Naamregister [...]. 's Gravenhage enz. 1832. S.v. Lijden (blz. 357): ‘Lijden (het) van den jongen Werther; op nieuw uit het Hoogduitsch vertaald, met platen, gr. 8vo, 1793. Groningen, W. Wouters 3,00’.

[p. 213]

ander resultaat dan de in noot 12 genoemde bespreking in de Vaderlandsche letteroefeningen¹⁹.

In de Nederlandse openbare bibliotheken zijn alleen maar de edities te vinden die Van der Laan er al aangetroffen had: Utrecht 1790 en Amsterdam 1793^19a. Het aanschrijven van een aantal Duitse bibliotheken had meer succes: exemplaren van de vroege vertaling Utrecht 1776 bleken aanwezig te zijn in de Nationale Forschungs- und Gedenkstätten der klassischen deutschen Literatur in Weimar en in het Frankfurter Goethemuseum. Het laatstgenoemde instituut bezit tevens een exemplaar van de door Menne en Graadt van Roggen beschreven editie Utrecht 1787²⁰.

Vijf uitgaven bleven onvindbaar: de door Menne genoemde Maastricht 1776, zijn Amsterdam (Jos. Albert) 1792, zijn Groningen 1793, voorts Graadt van Roggens eerste druk van de editie van Wild & Altheer, en ten slotte de door Buisman vermelde Amsterdam (Doll) 1776. Amsterdam (Jos. Albert) 1792 moet wel een vergissing zijn voor Amsterdam (Joh. Allart) 1792: Menne geeft geen beschrijving die deze veronderstelling tegenspreekt en een uitgever Albert in Amsterdam is in geen enkel register of boekenlijst te vinden. Ook de Groningse vertaling kunnen we elimineren: uit Mennes voor zijn doen oppervlakkige beschrijving - hij vermeldt niet het aantal bladzijden en platen - mogen we wel opmaken dat hij er geen exemplaar van onder ogen heeft gehad. Waarschijnlijk heeft hij de gelijkluidende titelbeschrijving in De Jongs Vervolg aangehaald. Echter: De Jong geeft niet de oorspronkelijke uitgevers, maar de laatste bezitters van het recht van kopij die hem in 1832 bekend waren. Wouters verwisselde pas in 1802 zijn funktie van ‘geneverstoker’ voor die van boekhandelaar-uitgever²¹. Op 9 maart 1818 werd Allarts rijke fonds geveild. De veronderstelling ligt voor de hand dat Wouters de kopijrechten van Allarts uitgave van 1793 heeft verworven. Inderdaad wordt door aantekeningen in drie exemplaren van de veilingcatalogus bevestigd dat Wouters de rechtstreekse koper was van de resterende 311 exemplaren van Het lijden van den jongen Werther²². Kennelijk is Wouters nog

19 De belangrijkste geraadpleegde periodieken zijn: Boekzaal der geleerde wereld, Vaderlandsche letteroefeningen, Nederlandsche bibliotheek, Vaderlandsche bibliotheek, Algemeene bibliotheek en De recensent.

19a Utrecht 1790 vond ik in de K.B., en in de U.B.'s Leiden en Utrecht; Amsterdam 1793 in de K.B. (2 ex.), in de U.B.'s Leiden en Amsterdam, in de Prov. Bibl. Leeuwarden en op het Inst. De Vooys in Utrecht. Amsterdam (Allart) 1792 verwierf ik op de veiling van de collectie-Buisman, december 1972.

20 Verder beschikken verschillende buitenlandse bibliotheken nog over edities die ook in Nederland aanwezig zijn. Ik noteerde: Utrecht 1790 in het Goethemuseum te Düsseldorf (Sammlung Kippenberg); Amsterdam (Allart) 1792 in de Bibliothèque Nationale, in de Goethe-collectie van Yale University en in de Nationale Forschungs- und Gedenkstätten in Weimar; Amsterdam (Allart) 1793 in de Sammlung Kippenberg en in Princeton University. Dank zij de bereidwillige medewerking van Dr. Josephine Rumpf, verbonden aan het Frankfurter Goethemuseum, bezit het Instituut De Vooys nu de uitgaven Utrecht 1776 en Utrecht 1787 in fotocopie.

21 Ik ben Dr. A.T. Schuitema Meijer, archivaris van de gemeente Groningen, erkentelijk voor zijn inlichtingen in dezen. Over het Groninger boekbedrijf: J. Oomkens J.zoon: Bouwstoffen tot eene geschiedenis van de boekdrukkunst en den boekhandel in de stad en provincie Groningen. Groningen 1864².

22 Hierbij graag een woord van dank voor de hulp die ik herhaaldelijk gehad heb in de bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels te Amsterdam.

[p. 214]

tijdens zijn leven - hij stierf in 1826 - door deze voorraad heengegaan, aangezien immers hij, en niet zijn zoon die de boekhandel voortzette, in De Jong als laatste eigenaar wordt genoemd.

Waarschijnlijk berust ook Mennes opgave van een vertaling Maastricht 1776 op een vergissing. De beschrijving is wel erg summier: ‘Unter dem gleichen Titel [nl. Het lijden van den jongen Werther] und im gleichen Jahre [1776] erschien eine [Übersetzung] zu Maastricht.’ Zoals gezegd heeft Menne deze vertaling niet zelf gezien, hij verwijst naar de Duitse bibliograaf Ersch (zie noot 10). Daar vinden we op de aangegeven plaats, in een alfabetische lijst van vertalingen van Duitse auteurs:

von GÖTHE (J.W.): Die holländ. Uebers. der Leiden des jungen Werthers zu Mastricht erschien 1776. 8. [Volgen titelbeschrijvingen van werken van Goethe met vermelding van Engelse en Franse vertalingen. De cursivering is van Ersch.]

Dit lijkt meer een mededeling dan een titelbeschrijving, temeer daar Ersch' ijzeren systematiek verder nergens zo doorbroken wordt. Misschien een correctie? Inderdaad vinden we in de voorgaande editie van het werk²³ s.v. GÖTHE een opgave met betrekking tot Maastricht die foutief is, namelijk in een lijstje van drie Franse Werther-vertalingen:

Die Leiden des jungen Werthers, franz. von B.S. de S. Erlangen 1776. 8, von d'Yverdun mit Beurtheilung der Wertheriana, Paris 1776. Mastricht 1786. 8, und von Aubry mit Wold. F. Grafen von Schmettau. Discours de la literature allem. Mannheim und Paris 1777.

Het gaat hier niet om een Nederlandse vertaling, maar om een Franse die in Nederland verscheen: de destijds bekende Werther, traduit de l'allemand van Deyverdun, in 1776 verschenen bij Dufour en Roux te Maastricht (en volgens Ersch dus tegelijkertijd uitgegeven te Parijs)²⁴. Zonder definitief uitsluitsel te kunnen geven lijkt me de constructie toch niet te gewaagd dat Ersch, bij het herstellen van de fout Mastricht 1786 in Mastricht 1776, er - abusievelijk maar begrijpelijk - een Nederlandse vertaling van maakte.

Overigens vermeldt Ersch, die voor Nederland uiterst onvolledig is, niet één Nederlandse vertaling van Werther.

Graadt van Roggen kende op de een of andere wijze de uitgaven van de Utrechters Wild & Altheer van 1787, tweede druk, en 1790, derde druk. Waarschijnlijk op grond hiervan veronderstelde hij een eerste druk waarvan hij geen jaartal kon geven. Aangezien echter de tweede druk van 1787 en de derde druk van 1790 gelijk zijn aan de editie van Van Emenes van 1776, en Wild en Altheer

23 J.S. Ersch: Verzeichnis aller anonymischen Schriften [...]. Fortsetzung von 1794. Blz. 161.

24 Werther, traduit de l'Allemand [par G. Deyverdun]. A Maestricht, chez Jean-Edme Dufour & Philippe Roux, Imprimeurs & Libraires, associés. 1776. 230 blz. (Blz. 203-230: ‘Observations du Traducteur sur Werther, et sur les Ecrits publiés à l'occasion de cet Ouvrage’) De bibliografische problemen betreffende deze uitgave vallen uiteraard buiten het bestek van dit artikel.

[p. 215]

regelmatig zaken deden met hun collega-stadgenoot, ligt het voor de hand aan te nemen dat zij diens recht van kopij verworven hebben²⁵.

Rest nog de door Buisman genoemde editie Amsterdam (Doll) 1776. Ik heb geen exemplaar van deze uitgave kunnen achterhalen, maar wel een contemporaine vermelding ervan gevonden: In 1777 werd door Dóll een vertaling uitgegeven van de belangrijkste anti-Werther, Nicolaï's De vreugde van den jongen Werther. Achterin is een fondslijst opgenomen: ‘By J. Dóll te Amsterdam wordt uitgegeven’, waarin als laatste figureert ‘Het lyden van den Jongen Werther in 2 deelen. f -:18:-’.

In de tekst wordt talloze malen naar pagina's in Werther verwezen, zonder dat er een bepaalde uitgave genoemd wordt. De referenties blijken echter volledig te corresponderen met de Utrechtse editie. Ook de citaten stemmen daarmee woordelijk overeen (een paar spellingsverschillen zeggen in dit verband weinig). Het is dus wel erg waarschijnlijk dat het hier om eenzelfde editie gaat, zowel door Dóll als door Van Emenes uitgegeven. Of dit een gezamenlijk project was dan wel dat een van beiden de kopij gekaapt heeft heb ik niet kunnen ontdekken²⁶.

Tot slot van deze wat droge bibliografische pluizerijen volgt hier samenvattend een beschrijving van de vertalingen die ik onder ogen heb gehad:

1. Het lyden van den jongen Werther. Uit het hoogduitsch. Utrecht, H. van Emenes, 1776.

Klein octavo. Twee delen in een band, doorlopende paginering. [II] + 225 blz. Het tweede deel vanaf blz. [109]. Op de titelpagina van het eerste deel:
Moest dan de Liefde, een drift zoo heilig en zoo rein
Moest die helaes! een bron van zoo veel jammers zijn!
Op de titelpagina van het tweede deel:
Weerhou geen traen die bij zijn graf u 't oog ontvliet,
Maer echter wees een man, en volg zijn voorbeeld niet!²⁷

2. Het lijden van den jongen Werther. Uit het hoogduitsch. Tweede druk. Vermeerdert met een gesprek over het zelve en vier fraaie platen. Utrecht, B. Wild, 1787.

Klein octavo. Drie delen in een band, doorlopende paginering. 270 blz. Het tweede deel vanaf blz. [103], het derde deel vanaf blz. [209]. Het derde deel

25 Graadt van Roggen beschrijft overigens niet erg nauwkeurig. De tweede druk is alleen van Wild, die zich pas het jaar daarop, 1788, met Altheer associeerde. Wild & Altheer hadden een internationale faam op grond van hun correcte wijze van zakendoen. Er is weinig reden om aan te nemen dat zij wederrechtelijk Van Emenes' kopij zouden hebben gebruikt. Archiefstukken hieromtrent heb ik niet gevonden.

26 De schaarse archivalia van de niet onbelangrijke uitgever Jan Dóll (meestal met accent op de o gespeld) leveren niets op. Over Van Emenes is zo goed als niets te vinden.
‘Die Freuden des jungen Werthers’ werd dus ‘de vreugde’, zoals sinds de eerste vertaling ‘die Leiden’ als ‘het lijden’ burgerrecht heeft gekregen. Zozeer zelfs dat bv. Busken Huet het hardnekkig over ‘Das Leiden’ heeft.

27 Buisman nr. 715 vermeldt de versjes niet, en geeft op dat het eerste deel tot en met blz. 112 loopt.

[p. 216]

wordt gevormd door [Riebe]: Het lijden van den jongen Werther onderzocht of de zelfmoord veroordeeld. Platen (J.E. Grave sculp.) bij respectievelijk blz. 20 (Werther tekent te Wahlheim de op hun moeder wachtende kinderen), blz. 29 (Werthers kennismaking met Lotte), blz. 206 (de knecht vindt de stervende Werther) en blz. [211] (de gesprekspartners Alcimor en Philantropus uit het derde deel bij Werthers graf).

3. Het lijden van den jongen Werther. Uit het hoogduitsch. Vermeerdert met een gesprek over het zelve, en vier fraeie platen. Derde druk. Utrecht, B. Wild en J. Altheer, 1790.

Beschrijving gelijk aan die van de tweede druk^27a. Toegevoegd is op de versozijde van de titelpagina van het eerste deel:
Moest dan de Liefde, een Drift zo Heilig, en zo rein
Moest die helaes! een Bron van zo veel jammers zijn.
Op de verso-zijde van de titelpagina van het tweede deel:
Weerhoud geen Traen die op zijn Graf u 't oog ontvliedt.
Maer weest een Man en volgd Zijn voorbeeld niet.

4. Het lijden, van den jongen Werther. Uit het Hoogduitsch. Amsterdam, Johannes Allart, 1792.

Octavo. Twee delen in een band, doorlopende paginering. XIV en 270 blz. Het tweede deel vanaf blz. [129]. [I] - XIV ‘Voorrede des vertaalers van deeze uitgaave’. Vignet op de titelpagina van het eerste deel, met onderschrift:
Moest dan de liefde - een bron van zo veel jammers zijn.
Op de verso-zijde van de titelpagina van het tweede deel:
Weêrhou geen traan die op zijn graf u 't oog ontvliet;
Maar wees een Man, en volg zijn voorbeeld niet.
Vier platen (J. Buys inv. et delin., R. Vinkeles & D. Vrydag sculp.) bij respectievelijk blz. 35 (kennismaking), blz. 121 (Werther neemt afscheid van Lotte en Albert), blz. 189 (ontmoeting met de krankzinnige) en blz. 268 (knecht vindt stervende Werther).

5. Het lijden, van den jongen Werther. Uit het Hoogduitsch. Amsterdam, Johannes Allart, 1793.

Titelherdruk van de vorige²⁸.

27a In vier van de door mij geraadpleegde exemplaren van deze editie staat boven de platen het paginanummer van de bladzijde waarop ze betrekking hebben (met abusievelijk 116 i.p.v. 211). Alleen het Leidse exemplaar heeft, evenals de enige tweede druk die ik gezien heb, dezelfde platen met Romeinse cijfers I-IV erboven (waarbij de cijfers I en II verwisseld zijn).

28 E. de la Fontaine Verwey: De illustratie van letterkundige werken in de XVIIIe eeuw (Amsterdam 1934) noemt alleen deze uitgave, op blz. 93. De eerdere geïllustreerde edities kende zij blijkbaar niet. Volgens haar is de eerste plaat ontleend aan het titelvignet van Chodowiecki in de al genoemde Franse vertaling uit Maastricht.

[p. 217]

Titelpagina van de editie Allart 1792. Oorspronkelijke grootte.

[p. 218]

Niet gevonden werd een exemplaar van Het lyden van den jongen Werther, Amsterdam, J. Dóll, 1776. Deze uitgave moet veel geleken hebben op die van Van Emenes, mogelijk waren het titeldrukken.

Zo men dit lijstje aangevuld zou willen zien tot 1974 dan is dat erg gauw gebeurd:

6. Uren met Goethe. Een keur van stukken uit zijne werken, vertaald en van inleidingen en aantekeningen voorzien. I. De ‘Werther’. Vertaald door Sal. Person en ingeleid door Frans Coenen. Baarn 1916. Boeken van wijsheid en schoonheid VI.

Voor Noord-Nederland heb ik niet meer kunnen vinden. Het hier te lande waarschijnlijk bekendste werk van Goethe blijkt stellig niet het meestvertaalde te zijn.

Volgens een bespreking in het Vlaamse jongerentijdschrift Restant 2 (1972) nr. 5-6, blz. 227-28, ten slotte is er onlangs een vertaling verschenen in Antwerpen, vermoedelijk in 1972. Deze heb ik niet onder ogen gehad.

b. Vergelijking van de vertalingen onderling

Vergelijking van de vijf vindbare vertalingen leert in de eerste plaats dat de edities Allart 1792 en Allart 1793 op het jaartal na identiek zijn, duidelijk van het zelfde zetsel gedrukt. Verder blijken, zoals gezegd, Utrecht 1787 van Wild en Utrecht 1790 van Wild & Altheer herdrukken te zijn van Utrecht 1776 van Van Emenes, waarmee respectievelijk de aanduidingen tweede druk en derde druk overeenstemmen.

Een belangrijk verschil overigens tussen de tweede druk en de eerste is de toevoeging van wat met ‘derde deel’ aangeduid wordt: Het lijden van den jongen Werther onderzocht, of de zelfmoord veroordeeld. Dit is een vertaling van het omstandige Über die Leiden des jungen Werthers. Gespräche van Riebe, een van de talloze ‘Gegenschriften’ tegen de schokkende roman²⁹. Het ziet er naar uit dat de uitgever zich met deze bizarre combinatie veilig heeft willen stellen tegen de veelgeuite kritiek dat de Werther een apologie van de zelfmoord zou zijn³⁰. Het vergif wordt nu nog wel toegediend, maar onmiddellijk gevolgd door een antidotum.

Andere punten van verschil: in de tweede druk zijn vier platen van J.E. Grave toegevoegd, de versjes op de titelpagina's van de beide delen zijn vervallen, de zetspiegel is iets ruimer³¹, spelling en interpunctie zijn wat gewijzigd, en er is ten slotte een aantal zetfouten ingeslopen.

29 Over dit werkje Appell: Werther und seine Zeit blz. 196-202.

30 Opmerkelijk is dat deze terminologie ‘apologie van de zelfmoord’ internationaal een topos van de kritiek wordt: ‘Apologie des Selbst Mordes’, ‘apologie de la suicide’, ‘apology of suicide’. Ook de Voorrede van Allarts vertaling legt de kritiek in de mond: ‘Evenwel het Lijden van den Jongen Werther is een Apologie voor den zelfmoord.’ (Blz. X)

31 In de eerste druk 11,3 bij 6,4 cm, met 28 regels per bladzij uit 10 punts letter, in de tweede druk 11,6 bij 7,2 cm, 26 regels per bladzij, eveneens uit 10 punts.

[p. 219]

De derde druk, van 1790, is in principe onveranderd: ook weer met het ‘derde deel’ en met de platen. De zetspiegel is gelijk. Echter zijn de versjes weer teruggekeerd, nu op de verso-zijde van de beide titelpagina's. Voorts is het aantal zetfouten aanzienlijk toegenomen, niet zelden met consequenties voor de tekst³².

De vertaler, ten slotte, heb ik niet kunnen achterhalen.

Allart nu pretendeerde een totaal nieuwe vertaling op de markt te brengen:

Het Lijden van den Jongen Werther verdiende in eene betere gedaante en vertaaling te verschijnen, dan de twee voorige uitgaaven, welke onze Nederlanders reeds daarvan bezitten. (‘Voorrede des vertaalers van deeze uitgaave’, blz. I).

Wat de betere gedaante betreft: het boek ziet er inderdaad veel aantrekkelijker uit dan zijn voorgangers - royaal van formaat, erg ruim gezet³³ en met platen van artistiek onmiskenbaar hoger gehalte. Het was dan ook ruim drie maal zo duur als de eerste druk: drie gulden tegenover achttien stuivers.

Wat de inhoud betreft: Riebe is weer verdwenen, stelling geen groot verlies. Maar met betrekking tot het eigenlijke werk heeft Van der Laan al opgemerkt dat de pretentie van een nieuwe vertaling niet helemaal met de waarheid in overeenstemming is: ‘slechts hier en daar brengt 1793 een kleine verbetering’ (blz. 38). Het heeft geen zin hier een collatie van beide teksten te geven, er kan geen twijfel over bestaan dat Allarts ‘vertaler’ - ook weer niet achterhaalbaar - een van de Utrechtse edities heeft geplunderd. Daarbij is misschien genoeg veranderd om aan de beschuldiging van plagiaat te ontkomen, maar vooral ook genoeg blijven staan om de kosten laag te houden. De bestaande vertaling is zo goed als overgenomen, op een aantal plaatsen is slechts wat veranderd in de formulering van het Nederlands. De Duitse tekst hoeft daarbij geen rol te hebben gespeeld. Verscheidene fouten in de Utrechtse edities zijn dan ook bij Allart blijven staan, door slordig overnemen zijn er bovendien een paar bijgekomen, maar toegegeven moet worden dat het Nederlands vaak soepeler loopt en zetfouten weinig gevonden worden³⁴. Allart - hoe zeer ook een man van onschatbare verdiensten voor het uitgeversbedrijf - was berucht om dit soort piratenpraktijken³⁵.

32 Bv.: Den 26 July is den 26. Juny geworden (blz. 67), Den 6 Sept. werd den 3. Sept. (blz. 136 tweede brief), van node hebben is veranderd in van doen hebben (blz. 156). Twee maal werd zonde: zoude (blz. 151 en 196), waarbij de tekst iets heel anders gaat betekenen.

33 Namelijk 26 regels op een zetspiegel van 13,7 bij 7,2 cm, 12 punts letter, met opvallend veel regels wit en zeer ruime marges.

34 De belangrijkste nieuwe fout is de omissie van het ‘woord vooraf’: ‘Was ich von der Geschichte des armen Werthers nur habe auffinden können’ etc.

35 Aardig is het hier gezegde en het aangehaalde citaat uit de Voorrede te vergelijken met een stukje correspondentie uit 1800 tussen Staring en zijn studievriend Arnold Opten Noord. De laatste had een jaar te voren voor Thieme Wilhelmina von Wobesers roman Elisa vertaald en schrijft nu:
‘[...] maar van Elisa gesproken moet ik U een anekdote van Allart ten haren opzigte vertellen. - Die man, de goede smaak van onze medeburgers en den welvaard van zijne eigene beurs met elkander combineerende, heeft dan kunnen goedvinden dit geliefkoosde boek andermaal zeer verfraaid, met splinter nieuwe platen, en zeer verlengd in papier doch niet in letters, (want de substantie is dezelfde gebleven) aan het geëerd publiek te vertonen, versierd daar en boven met een voorreden N.B. op naam van vertaler, waarin het zelve niet weinig wordt opgevijseld, en ten minsten met eenen Grandison gelijkgesteld; en waarin gezegd wordt, dat het den nieuwen vertaler gedagt heeft, dit werk een meer beschaafde vertaling te verdienen dan die, waarmede zich onze landgenoten tot hiertoe beholpen hebben.
Intusschen is in de voorrede van de schrijfster, en de eerste bladzijden hier en daar een ander woord geplaatst b.v. verordening des menschen inplaats van bestemming des mens; hen in de dativus in plaats van hun, en diergelijke, terwijl niet alleen gehele paginas in het vervolg, maar het gansche boek door [...] geene de minste verandering ondergaan hebben, maar alles niet alleen woordelijk maar zelfs letterlijk zo gebleven is, als het was. Of dit nu eene nieuwe vertaling mag heeten weet ik niet, en of ik dit maar zo ongemerkt van M^s Allart moet laten passeeren, weet ik nog minder. Van drukfouten is 't geheel gezuiverd, dat beken ik en dat hier en daar eene goede verandering is aangebracht, welke mij niet in 't oog is gevallen, kan ook zijn, maar dat het eene nieuwe vertaling is, is onwaar [...]’
Deze brief, waarin de gecursiveerde passages door Opten Noord onderstreept zijn, is in zijn geheel opgenomen in J.W. Wijndelts: ‘Het auteurschap van drie anonyme Nederlandsche vertalingen terecht gebracht’. In: Het boek 5 (1916) blz. 317-19. Het geciteerde op blz. 318. Ofschoon ik geen concreet bewijs gevonden heb dat Allarts Werther-uitgave even weinig oirbaar was als die van Elisa - de allerwegen verspreide archivalia van zowel Allart als Wild & Altheer dateren merendeels van later - lijkt me toch alles in die richting te wijzen. Allart had voortdurend conflicten met collegae over kopijrechten. Zie: a. Map Allart personalia in de bibliotheek van de Ver. ter bev. van de bel. des Boekh.; b. een aantal artikeltjes in het Nieuwsblad voor den boekhandel 1888; c. (vernietigend) J. Scheltema: Gedenkzuil voor J. Allart en J. Scharp. 1816. Ms. aanwezig in bovengenoemde bibliotheek. Een monografie over deze even ondernemende als weinig serupuleuze uitgever zou onze boekhistorische kennis voor de tijd rond 1800 enorm kunnen verrijken.

[p. 220]

Al hoeft bij een groot aantal weinig betekenende veranderingen de oorspronkelijke tekst niet geraadpleegd te zijn - lang niet altijd is het origineel dichter benaderd en in een aantal gevallen wordt er zelfs verder van afgeweken³⁶ - toch moet de nieuwe vertaler ook een Duitse versie bij de hand hebben gehad. Op een paar plaatsen wijkt Allart namelijk wél ingrijpend af van zijn voorgangers, en deze passages zijn zonder uitzondering ontleend aan de inmiddels (nl. in 1787) verschenen zweite Fassung. Voor ik nu overga tot de bespreking van de relatie origineel-vertalingen zij nog een moeilijkheid vermeld waarvoor het hierboven

36 Een mooi voorbeeld hoe soms het Nederlands begrijpelijker wordt gemaakt ten koste van de originele tekst wordt gegeven door vergelijking van de verschillende versies van een passage in de brief van 13 juli uit het eerste deel.
Duits: ‘Mich liebt! Und wie werth ich mir selbst werde! Wie ich - dir darf ich 's wohl sagen, du hast Sinn für so etwas - wie ich mich selbst anbethe, seitdem sie mich liebt.’ De zin tussen gedachtenstrepen is in 1776 redelijk vertaald met: ‘- u durf ik het wel zeggen, gij kunt iets diergelijks begrijpen -’
Dit is in de tweede druk gebleven. In de derde druk is echter het woordje u weggevallen: ‘-durf ik het wel zeggen, gij kunt iets diergelijks begrijpen -’
In de ‘nieuwe’ vertaling is de onzin aldus begrijpelijk gemaakt: ‘- durf ik het wel zeggen? doch gij kunt iets diergelijks begrijpen -’

[p. 221]

gegeven citaat uit Allarts voorrede ons plaatst: er wordt daar gesproken over ‘de twee voorige uitgaaven’. Worden hier de uitgaven van Dóll en van Van Emenes mee bedoeld? Of duidt Allart op de eerste en de tweede druk en kende hij de twee jaar tevoren verschenen derde niet? Niet het minst waarschijnlijk lijkt me dat hij deze derde druk zeer goed kende, maar er belang bij had voor te geven van niet!

c. De verhouding van de vertalingen tot de originele teksten

De eerste uitgave van Die Leiden des jungen Werthers verscheen herfst 1774 bij Weygand in Leipzig, en werd onmiddellijk gevolgd door een reeks herdrukken bij Weygand en roofdrukken elders. De eerste Utrechtse vertaling kan niet veel later dan september 1776 verschenen zijn: zij wordt nog aan het einde van dat jaar besproken in de Vaderlandsche letteroefeningen³⁷. We moeten dus wel veronderstellen dat de door de vertaler gebruikte Duitse editie uiterlijk in de eerste maanden van 1776 verschenen is.

Een terminus post quem wordt gegeven door de versjes op de beide titelpagina's. Van der Laan (blz. 37-38) heeft al opgemerkt dat het bewerkingen zijn van de moraliserende gedichtjes die op de Duitse titelpagina's prijkten sinds de ‘zweyte ächte Auflage’ van Weygand, begin 1775.

Jeder Jüngling sehnt sich, so zu lieben,
Jedes Mädchen, so geliebt zu sein.
Ach, der heiligste von unsern Trieben,
Warum quillt aus ihm die grimme Pein?

Du beweinst, du liebst ihn, liebe Seele,
Rettest sein Gedächtnis von der Schmach;
Sieh, dir winkt sein Geist aus seiner Höhle:
Sei ein Mann und folge mir nicht nach³⁸.

37 De Vaderlandsche letteroefeningen was een maandblad, maar een jaargang telt vaak dertien of veertien afleveringen. Jaargang 1776 heeft er dertien, waarbij de bewuste bespreking in de twaalfde is opgenomen. De datering ervan moet dus op november of december 1776 gesteld worden.

38 Wat betreft de gegevens over de Duitse edities steun ik helemaal op Seuffert, ‘Lesarten’ (zie noot 2).
Zie voor de betreffende gedichtjes: Goethes Werke, Hamburger Ausgabe, Bd. I blz. 457-58. Goethe heeft ze bij zijn herziening van 1787 laten vallen. Opmerkelijk is hoe de vertaler de strekking verandert: de generaliserende uitspraak in het eerste gedichtje - voor vele tijdgenoten waarschijnlijk verontrustend of onaanvaardbaar - is verdwenen. Uit het tweede gedichtje wordt de les van Werther wel overgenomen, maar niet meer uit diens mond. Zijn posthume bekering, en daarmee zijn rehabilitatie, is zo komen te vervallen.

[p. 222]

Een tweede aanwijzing dat op z'n vroegst de ‘zweyte ächte Auflage’ gebruikt kan zijn wordt gegeven door het feit dat een hierin voor het eerst opgenomen tussenzinnetje (geciteerd in noot 36) ook in de vertaling gevonden wordt³⁹.

Een nog iets verdere precisering is mogelijk. De eerste druk van de ‘zweyte ächte Auflage’ (de zg. E³) heeft, evenals zijn voorgangers, als datering voor een brief in het tweede deel am 18. Juni. In de volgende drukken - in de ‘Werther-Forschung’ gecodeerd E⁴ tot en met E⁶ maar alle nog steeds met op het titelblad zweyte ächte Auflage - is deze dagtekening veranderd in am 18. Juli. De vertaling heeft Den 18. Julij. Tenzij er een heel toevallige zetfout in het geding is, mag men dus concluderen dat de vertaler van Van Emenes als bron heeft gebruikt E⁴, E⁵ of E⁶, of een van de daarvan afgeleide nadrukken. De onderlinge verschillen hiertussen zijn zo gering dat nauwkeuriger bepaling haast niet mogelijk lijkt en in ieder geval niet tot verrassende resultaten zou leiden. Voor de ger-

Werther ontmoet Lotte. Gravure van J.E. Grave in de tweede en derde druk. Oorspronkelijke grootte.

39 De ‘zweyte ächte Auflage’ mist bovendien als eerste het jaartal in de datering van de eerste brief: am 4. May [1771]. Ook de Nederlandse vertaling (die - behoudens één evidente vergissing: Den 16. Maert voor am 17. Dez. - in de datering het origineel uiterst nauwgezet volgt) heeft geen jaartal: Den 4. Maij.

[p. 223]

manistiek mag nog de gevolgtrekking gemaakt worden dat de vroegste van deze varianten, E⁴, dus uiterlijk begin 1776 verschenen moet zijn⁴⁰. Voor dít onderzoek is nog van enig belang dat een van de opvallendste vertaalfouten begrijpelijk geworden is⁴¹.

Werther ontmoet Lotte. Gravure van Buys, Vinkeles en Vrydag in de uitgaven van Allart. Oorspronkelijke grootte.

40 Ofschoon E³-E⁶ dus alle als jaar van uitgave 1775 op hun titelpagina vermelden, veronderstelt Seuffert (blz. 324) dat E⁴ misschien in 1776 verschenen is, en E⁵ en E⁶ in de jaren tot 1779.

41 Het betreft een van de twee ernstige vertaalfouten die Van der Laan (blz. 39) heeft aangewezen: ‘Um Gottes willen sagte mir Lotte heute, ich bitte Sie! keine Scene wie die von gestern Abend. Sie sind fürchterlich, wenn Sie so lustig sind.’ (1e deel, einde brief 30 juli)
Alle Nederlandse edities hebben: ‘Wat ik u bidden mag, zei Charlotte van daeg, om Gods wille toch gene vertoningen weer zoo als die van gisteren avond! zij zijn al te vrolijk en doen mij vrezen.’
Het Duitse citaat komt in deze vorm uit de eerste druk. In E⁴ echter (waarvan zich een exemplaar in de U.B. Utrecht bevindt) staat: ‘[...] ich bitte Sie! keine Scene wie die von gestern Abend! sie sind fürchterlich, wenn sie so lustig sind.’ We kunnen de vertaler er niet hard om vallen dat hij bij deze willekeur in het gebruik van kapitalen in aanspreekvormen, niet juist geïnterpreteerd heeft.

[p. 224]

Zoals ik al gezegd heb is de vertaling in de latere Utrechtse drukken ongewijzigd gebleven, maar stelt Allart ons voor een merkwaardig probleem: deze vertaling is in zijn uitgave zo goed als overgenomen, maar tevens zijn er enkele stukjes uit de zweite Fassung tussengevoegd. In 1787 immers heeft Goethe zijn jeugdwerk ingrijpend herzien en talloze wijzigingen aangebracht, variërend van een aangepaste spelling en een wat genormaliseerde syntaxis tot het herschrijven van grote stukken van de roman. Vooral het tweede deel wijkt in de bewerking fundamenteel af van de oorspronkelijke versie⁴².

Nu is in Allarts vertaling juist voor dit tweede deel volledig de Utrechtse voorganger gevolgd, dus de Duitse erste Fassung. In het eerste deel echter is op enkele plaatsen een herziene formulering of een kleine toevoeging uit de zweite Fassung overgenomen, en - wat het belangrijkste verschil met de eerdere vertaling uitmaakt - de nieuw toegevoegde brieven uit de herziene versie zijn hier integraal opgenomen. Het spreekt vanzelf dat aldus een wat wonderlijk verhaal ontstaan is, vergeleken met de beide originelen. Intussen sluit het nog wel zo nauw bij de erste Fassung aan dat er maar weinig in het oog lopende breuken zijn. De voornaamste is dat de brief van 30 mei, waarin de boerenknecht geïntroduceerd wordt die in het tweede deel van de herziene Duitse tekst een moord begaat, nu een ‘blindganger’ is⁴³.

In Allarts ‘Voorrede des vertaalers’ wordt op de eerste bladzijde retorisch gezegd:

Hoe verre aan dit oogmerk [van een betere vertaling dan tot nog toe verschenen was] voldaan is, mogen Leezers van smaak, die het oirsprongkelijke verstaan, die weeten wat tot eene goede vertaaling verëischt wordt, en die zich de moeite van eene naauwkeurige vergelijking willen geeven, beöordeelen.

De lezer die op deze uitnodiging is ingegaan heeft maar één woord: gotspe.

42 In noot 3 heb ik al Erna Merkers editie genoemd waarin beide teksten bladzij voor bladzij naast elkaar zijn afgedrukt. Literatuur over de tekstgeschiedenis is het gemakkelijkst te vinden in de bibliografie van Erich Trunz bij zijn uitgave van Werther in het zesde deel van Goethes Werke, Hamburger Ausgabe. Trunz' ‘Anmerkungen’ bij de roman zijn zeer de moeite waard.

43 Het zou ruimteverspilling zijn om hier een zorgvuldige collatie te geven. De belangrijkste uit de zweite Fassung overgenomen pasages zijn: de genoemde brief van 30 mei; de ‘toelichting’ op Lottes verzuchting: ‘Klopstock!’ aan het einde van de brief van 16 juni; het eerste briefje van 26 juli (maar het toegevoegde zinnetje in de volgende brief dat hier op terug slaat, ontbreekt!); en ten slotte het 's avonds geschreven vervolg van de brief van 8 augustus.

[p. 225]

Dat Allarts vertaler zo goed als plagiaat gepleegd heeft, is begrijpelijk: zoiets drukt de kosten aanzienlijk. Maar het dusdanig selectief overnemen uit de zweite Fassung - die de vertaler ook erbij gehad moet hebben - kan nauwelijks uit economische overwegingen verklaard worden. Er leek me reden te zijn om na te gaan of de vertaler ook met een gebrekkige versie van de herziene tekst gewerkt kan hebben. Tot mijn verrassing bleek dat volstrekt zeker het geval te zijn: in Duitsland, waar zo veel meer edities van het uiterst populaire werk zijn uitgegeven en waar enorm geknoeid werd met roofdrukken en weer daarvan afgeleide uitgaven, is in 1790 te Frankfurt en Leipzig een Leiden des jungen Werthers verschenen met exact dezelfde mixture van oud met een vleugje nieuw als Allarts vertaling⁴⁴. Misschien heeft Allart onopzettelijk zijn weinig gelukkige keus gedaan. Het lijkt me echter bij deze uitgekiende zakenman niet onmogelijk dat hij welbewust een editie heeft gebruikt die niet een nieuwe vertaling vereiste, maar toch een Nederlandse uitgave opleverde die de pretentie kon hebben dat wél te zijn. Hoe verzorgd Allarts boek ook is, in feite verdient het dezelfde kwalifikatie als Seuffert aan de Duitse pendant gaf:

Der Druck ist elendeste, auf Blendung der Käufer berechnete Marktwaare.

Ten slotte nog enkele woorden over de kwaliteit van de vertaling. Het is onnodig in te gaan op de buitengewone stilistische kwaliteiten van Werther, en het zal even overbodig zijn op te merken dat een vertaler voor een haast hopeloos karwei staat. Het is de onbekende Nederlander die er zich in 1775 of 1776 toe zette dan ook niet kwalijk te nemen dat zijn werk niet in de schaduw van het origineel kan staan - zijn goede wil en literaire smaak zijn te prijzen. Meer nog: de kwaliteit van veel romanvertalingen uit het Duits in het laatste kwart van de achttiende eeuw is zo slecht, dat de Werther-vertaler alle lof verdient met zijn relatief weinige aperte fouten en het zeer geringe aantal germanismen. Van der Laan (blz. 38) wijst er op hoe gunstig deze vertaling afsteekt bij die van Clavigo en Egmont. Het grote tekort ervan is een gebrek aan stilistisch vermogen. Wie origineel en vertaling naast elkaar legt schiet onwillekeurig de passage te binnen waarin Werther de bezwaren van de gezant tegen zijn al te levendige schrijfstijl opsomt:

Kein Und, kein Bindwörtchen darf aussenbleiben, und von allen Inversionen die mir manchmal entfahren, ist er ein Todfeind; wenn man seinen Perioden nicht nach der hergebrachten Melodie herab orgelt, so versteht er gar nichts drin. (2e dl., br. 24 dec. begin)

Met deze reminiscentie doe ik de vertaler wel onrecht: hij schrijft zeker geen kanselarij-taal. Maar de vonkende, hartstochtelijke Strum und Drang-stijl is dik-

44 Ook hier dank ik Dr. Josephine Rumpf, die mij een fotocopie bezorgde van deze uitgave. Seuffert noemt deze editie op blz. 338 onder nr. 6, met de tekstgeschiedenis. Vrijwel alle anders niet goed te verklaren veranderingen bij Allart ten opzichte van de Utrechtse edities (afgezien dus van iets andere formuleringen van het Nederlands) blijken op deze uitgave terug te gaan. De enige uitzondering is het ‘woord vooraf’ dat in de Duitse versie wel aanwezig is. Een uitvoerige verantwoording lijkt me overbodig. Vermeld mag nog worden dat de Duitse editie hier en daar de datering aangepast heeft, terwijl Allarts vertaler hierin zijn Nederlandse voorbeeld is blijven volgen.

[p. 226]

wijls aan grammaticale banden gelegd en het gevolg is dan een krachteloze omslachtigheid. Enkele illustraties:

Aber ich hab sie gehabt, ich habe das Herz gefühlt, die grosse Seele, in deren Gegenwart ich mir schien mehr zu seyn als ich war, weil ich alles war was ich seyn konnte. (1e dl., brief 17 mei)	Maer ik heb mij in haer bezit mogen verheugen, ik heb den invloed gevoeld van dat hart, van die uitgebreide ziel, in welker tegenwoordigheid ik aen mij zelven meer scheen te zijn dan ik was, wijl zij mij alles deed zijn wat ik zijn kon.
Ich bin zu nah in der Atmosphäre, Zuk! so bin ich dort. (1e dl., brief 26 juli)	[...], dan ben ik te digt onder haren dampkring en word er zoo eensklaps nae toe getrokken.
Es ist ein Unglük, Wilhelm! all meine thätigen Kräfte sind zu einer unruhigen Lässigkeit verstimmt, ich kan nicht müssig seyn und wieder kan ich nichts thun. Ich hab keine Vorstellungskraft, kein Gefühl an der Natur und die Bücher speien mich alle an. Wenn wir uns selbst fehlen, fehlt uns doch alles. (1e dl., brief 22 aug. begin)	Is het niet ongelukkig, Willem! alle mijne dadelijke krachten zijn aen 't kwijnen, en ontaerden in een rusteloze vermoeidheid; ik kan niet ledig zijn en echter kan ik niets doen. Ik heb geen verbeeldingskracht, ik gevoel niets meer op het beschouwen der natuur, en alle boeken walgen mij. Wanneer wij ons zelven te kort schieten, zoo gebreekt ons toch alles.
Gott! bin ich strafbar, dass ich auch jezt noch eine Seligkeit fühle, mir diese glühende Freuden mit voller Innigkeit zurück zu rufen, Lotte! Lotte! - (2e dl., brief 17 dec.)	O God! ben ik strafbaer, om dat ik er zelfs thans nog ene gelukzaligheid in vind, deze gelukkige ogenblikken terug te roepen, en die vurige vreugde met volle krachten in mijn ziel te verlevendigen! O Charlotte! Charlotte! -

(De Duitse citaten zijn uit de eerste druk genomen, de Nederlandse uit de vertaling van 1776. De geringe afwijkingen in Allarts uitgave zijn geen verbeteringen.)

Dit zij genoeg om duidelijk te laten zien dat de vertaler vaak net niet het juiste woord, de juiste constructie, het juiste ritme heeft kunnen vinden. Nu lijkt het niet wel doenlijk in vertaling de oorspronkelijke geserreerdheid te benaderen. Anderzijds is de overzetting vaak wel erg omslachtig. Kwantitatief geïllustreerd: zelfs wanneer rekening gehouden wordt met de vele in het Nederlands onmogelijke gevallen van enclisis, is gemiddeld elke brief - en dus de hele vertaling - in aantal woorden bijna een kwart langer dan het origineel.

d. Conclusies

De eerste Nederlandse vertaling van wat wel de beroemdste roman van zijn tijd mag heten kwam uiterlijk twee jaar na het origineel uit. De Utrechtse uitgever Van Emenes - en mogelijk ook zijn Amsterdamse collega Dóll - sloeg daarmee

[p. 227]

lang geen slecht figuur, temeer daar de vertaling ondanks tekorten verdienstelijk is. In datzelfde jaar 1776 zijn de eerste Franse edities verschenen, maar in Engeland duurde het tot 1779 eer een vertaling het licht zag, in Italië en Rusland tot 1781, in Spanje tot 1803, en in Denemarken - dank zij een taai verzet van de theologische faculteit van Kopenhagen - zelfs tot 1820.

Merkwaardig is het dat er in Nederland pas elf jaar na de eerste druk een tweede verschijnt, en dat er dan een kleine hausse lijkt te ontstaan: een derde druk in 1790, een ‘nieuw’ vertaling in 1792 en een tweede uitgave daarvan in 1793. In weerwil van de in deze jaren klaarblijkelijk relatief levendige belangstelling voor het werk, is er dan geen adekwate vertaling meer voorhanden: van de zweite Fassung zal geen Nederlandse versie verschijnen vóór pas ruim een eeuw later de Werther weer voor een breder publiek toegankelijk wordt gemaakt.

‘Klaarblijkelijk een relatief levendige belangstelling in de jaren 1787-1793’: pertinenter zou ik het niet durven uitdrukken. Hiervóór (blz. 2-3) heb ik al betoogd hoe weinig absoluut een gegeven als het aantal vertalingen is, wanneer men de populariteit in de verschillende landen zou willen meten. Hetzelfde geldt mutatis mutandis in één land. Uit het feit dat bij voorbeeld in Nederland de Julia evenveel herdrukken heeft beleefd als de Werther, mag niet zonder meer worden afgeleid dat beide werken ‘dus’ even populair zijn geweest. Maar met het aanroeren van deze problematiek ben ik de bibliografie ver te buiten gegaan en getreden op een terrein dat ik in een later artikel hoop te verkennen: dat van het onthaal van Werther.

Utrecht, Instituut De Vooys

j.j. kloek