De Nieuwe Taalgids. Jaargang 67

[p. 205]

‘Aan Joannes Luiken de Jonge’ en Des menschen begin, midden en einde

Van de emblemata-bundel Des menschen begin, midden en einde¹ zegt Te Winkel in De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde² dat Luiken dit werk aan zijn kleinzoontje Joannes heeft opgedragen. Ook Van Es zegt dit in de Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden³. Daalder noemt in Wormcruyt met suycker, het handboek voor de kinderliteratuur, deze bundel van Luiken ‘geschreven voor zijn kleinzoon’⁴ Alleen Te Winkel motiveert zijn mening. Hij baseert zich hierbij op het gedicht ‘Aan Joannes Luiken de Jonge’, dat na de beschrijving van Luikens leven en sterven, en een aantal gedichten o.a. van Cornelis van Eeke, aan het begin van de eigenlijke bundel te vinden is. Te Winkel citeert hieruit de volgende verzen⁵

Dewyl ik Oud ben, en na gis,
Misschien niet lange meer zal leeven,
Zo heb ik tot gedachtenis,
U deze Regels op geschreeven

Onder ‘deze Regels’ verstaat Te Winkel dus kennelijk de gehele bundel. Deze interpretatie lijkt me echter moeilijk te handhaven, omdat Des menschen begin, midden en einde naast bijbelteksten en stichtelijke verzen ook prenten bevat die een eenheid met de teksten en verzen vormen. Het is immers een emblematabundel. Onder ‘deze Regels’ verstaat Luiken naar mijn mening de regels van het gedicht ‘Aan Joannes Luiken de Jonge’.

Verder hoopt Luiken volgens Te Winkel ‘dat het boekje zijn kleinzoon het rechte spoor zou mogen wijzen’² In het gedicht heb ik dit echter niet kunnen lezen. Wel stelt Luiken aan zijn kleinzoontje de overgrootvader van het jongetje ten voorbeeld en hij besluit

De spooren van der Oud'ren Deugd,
Zyn voor de kind'ren meer van waarde,
En ook tot beter Schat en vreugd,
Als alle Schatten van der Aarde.

Het gedicht speelt zich geheel binnen de familiekring af. Ook de ondertekening met ‘Uw gunstige Grootvader Joannes Luiken’ wyst daarop. ‘Aan Joannes Luiken de Jonge’ blijkt een persoonlijke afscheidsbrief op rijm te zijn van Luiken, die zijn sterven aanstaande weet, aan zijn kleinzoontje, dat al vanaf 1708 bij hem in huis woonde. Het gedicht heeft dus eigenlijk niets met de bundel te maken.

Ten onrechte vermeldt Te Winkel² dat Luiken Des menschen begin, midden en einde even voor zijn dood voltooide. Van Eeghen⁶ had al in 1905 aangegeven welke prenten door Luiken begonnen waren en door P. Sluiter werden afgemaakt en welke geheel door Sluiter werden vervaardigd naar tekeningen van Luiken. De emblemata in de bundel vallen dus al niet geheel onder de verantwoordelijkheid van Luiken. Wat er aan losse gedichten in het boekje staat, is er waarschijn-

1 Des menschen begin, midden en einde; vertoonende het kinderlyk bedryf en aanwas, in een en vyftig konstige figuuren. Met Godlyke spreuken en stichtelyke verzen, door Joannes Luiken. Met het Leven van den Autheur. Te Amsteldam, By de Wed: P: Arentz, en K: vander Sys, Boekverkoopers in de Beurs-staat, in de drie Raapen, 1712.

2 J. te Winkel, De ontikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde², V, Haarlem 1924, p. 51.

3 F. Baur (hoofdred.), Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, V, 's-Hertogenbosch, Antwerpen, Brussel z.j., p. 375 (noot 36).

4 D.L. Daalder, Wormcruyt met suycker, historisch-critisch overzicht van de Nederlandse kinderliteratuur met illustraties en portretten, Amsterdam 1950, p. 42.

5 Ik citeer de tekst volgens de uitgave van 1712.

2 J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde², V, Haarlem 1924, p. 51.

2 J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde², V, Haarlem 1924, p. 51.

6 P. van Eeghen, m.m.v.J.Ph. van der Kellen, Het werk van Jan en Casper Luiken, II, Amsterdam 1905, p. 730-734.

[p. 206]

lijk door de verzorger(s) van de uitgave in geplaatst. Dit geldt zowel voor ‘Aan Joannes Luiken de Jonge’ als voor de twee mystieke gedichten aan het eind van het boekje, ná de ‘Slotzang’.

Ananasstraat 34, Den Haag

j.a. van leuvensteijn