De Nieuwe Taalgids. Jaargang 67

[p. 155]

De uitgave van Kiliaans Etymologicum door G. van Hasselt (1777)

Ingaande op de suggestie van Prof. Van Haeringen in zijn recensie van mijn boek (Ntg. 65, 1972, p. 497-498), heb ik het Etymologicum (1959) van Kiliaan door enige steekproeven vergeleken met de uitgave die G. van Hasselt ervan bezorgd heeft in 1777.

In Kiliaans uitgave van 1599 beslaat de tekst van het woordenboek zelf 764 blz. octavo, in die van Van Hasselt 905 blz. quarto. Op de titelpagina werd in 1777 toegevoegd: ‘curante Gerardo Hasselto Arnhemiensi, qui et suas adnotationes adiecit. Traiecti Batavorum apud Roelandum de Meyere’; op de volgende bladzijde staat een opdracht van Van Hasselt aan stadhouder Willem V. Achteraan is het Auctarium van L. Potter toegevoegd (p. 907-930), dat het eerst verschenen was in de Quarta Editio van het Etymologicum, door Potter bezorgd in 1605 en door J. de Meester te Alkmaar gedrukt voor C. Nicolai te Amsterdam. In het colofon worden de goedkeuring en het privilege uit de zestiende eeuw weggelaten.

De tekst van Kiliaan heeft Van Hasselt in principe ongewijzigd overgenomen; bij mijn vergelijking van enige bladzijden heb ik niet meer dan enige kleine wijzigingen in de spelling kunnen vinden. Als voorbeeld geef ik hier de wijzigingen die ik op Kiliaans p. 390 heb gevonden (bij Van Hasselt op p. 478-479):

Kiliaan 1599	Van Hasselt 1777
ouer-wonnen ... ghe-wonnē ...	ouer-wonnen ... ghe-wonnen ...
Ouerre. fland ...	Ouerre. Fland ...
Ouwe, auwe ... Tēpe ...	Ouwe, auwe ... Tempe ...
pacht-hof. fland ...	pacht-hof. Fland ...
Pack ... gall ... ang ...	Pack ... Gall ... Ang ...
pack-beeste ... sarcinarium ...	pack-beeste ... Sarcinarium.
pack-dragher ...	pack-draegher ...
pack-kleed ... inuolucrū ...	pack-kleed ... inuolucrum ...
packen ... gal ... ang ...	packen ... Gal ... Ang ...
packet ... gal ...	packet ... Gal ...

De andere bladzijden vertonen ook af en toe soortgelijke kleine verschillen in spelling; verder werd in de artikelen van 1599 niets gewijzigd.

Gerard van Hasselt (1751-1825), advocaat en van 1789 tot 1795 burgemeester van Arnhem, heeft zijn uitgave in 1777 echter verrijkt met uitgebreide voetnoten, waarin hij woorden uit Kiliaans woordenboek staaft met voorbeelden of verklaringen uit andere auteurs. Gewoonlijk vermeldt Van Hasselt hierbij de naam en (niet altijd) het werk van de auteur, zeer vaak in een afgekorte vorm; slechts uitzonderlijk verwijst hij naar een bepaalde bladzijde van een werk. Deze onnauwkeurige werkwijze maakt het ons vrijwel onmogelijk al zijn verwijzingen een voor een na te gaan; het is al een heel werk de boeken terug te vinden waaruit hij geput heeft. Om Van Hasselts bibliografie wat aan te kleden heb ik wel voor een aantal van zijn voornaamste bronnen gezocht wat voor werken het zijn, hoe de juiste titel ervan luidt en wanneer ze verschenen zijn.

In zijn aantekeningen vermeldt Van Hasselt slechts weinig woordenboeken. Ik heb enkel gevonden: de Nomenclator omnium rerum (Antwerpen, 1567) van

[p. 156]

H. Junius, de Thesaurus Theutonicae linguae (Antwerpen, 1573), door Plantijn uitgegeven, en de hierboven reeds vermelde uitgave van Kiliaans Etymologicum door L. Potter in 1605.

Andere taalkundigen die Van Hasselt geraadpleegd heeft, zijn Pontus de Heuiter (zestiende eeuw), D. van Hoogstraten (Lijst der gebruikelijkste zelfstandige Naamwoorden, Amsterdam, 1723), B. Huydecoper (Proeve van Taal- en Dichtkunde, Amsterdam, 1730), en verscheidene tijdgenoten uit de tweede helft van de achttiende eeuw: C. van Engelen, A. Kluit, M. Tydeman, C.A. van Wachendorff en E. Zeydelaar.

Van Hasselt verwijst verden naar een aantal literaire werken: van M. Stoke en L. van Velthem uit de veertiende eeuw, van H. Spiegel uit de zestiende eeuw, van Brederode, Cats, Hooft, Vondel, Huygens, Tesselschade, S. Coster, G. Brandt, D. Heinsius, Z. Heyns en A. Pels uit de zeventiende eeuw, alsook naar Vlaerdings Redenrijck-bergh (Amsterdam, 1617) en Nieuwe Bydragen tot opbouw der vaderlandsche letterkunde (Leiden, 1763-1766).

Opmerkelijk is echter vooral het grote aantal historische, geografische en juridische werken dat Van Hasselt in zijn voetnoten vermeldt; blijkbaar heeft hij zijn onderzoek naar bewijsplaatsen in tijd en ruimte over het hele Nederlandse taalgebied willen uitbreiden. Zelf heeft hij trouwens ook heel wat historische werken geschreven, o.a. Stukken voor de Vaderlandsche Historie (4 dln., 1792-1793) en Arnhemsche Oudheden (4 dln., 1803-1804). Van Van Hasselts belangstelling voor geschiedenis getuigen zijn verwijzingen bij het Etymologicum naar middeleeuwse kroniekschrijvers, de Zuidbrabander Jan van Heelu (dertiende eeuw) en de Utrechtenaar Joannes de Beka (veertiende eeuw), maar het meest naar historischgeografische werken uit de zestiende eeuw; hiervan heb ik de volgende werken kunnen terugvinden:

K. van Alkemade, Beschryving van de stad Briele en den Lande van Voorn. Rotterdam, 1729.

M. Balen, Beschryvinge der Stad Dordrecht. Dordrecht, 1677.

Beschryving der stadt Delft. Delft, 1729.

K. Burman, Utrechtsche jaarboeken van de vijftiende eeuw. 1750-1754.

G. Dumbar, Het Kerkelyk en Wereltlyk Deventer. Deventer, 1732.

Th.E. van Goor, Beschryving der Stadt en Lande van Breda. 's-Gravenhage, 1744.

B.J. van Hattum, Geschiedenissen der stad Zwolle. Zwolle, 1767-1773.

G.R. van Kinschot, Beschrijving der stad Oudewater. Delft, 1747.

S. van Leeuwen, Korte Besgryving van het Lugdunum Batavorum nu Leyden. Leiden, 1672.

G. van Loon, Beschryving der aloude Regeeringswyze van Holland. Leiden, 1744-1750.

F. van Mieris, Beschryving der stad Leyden. Leiden, 1762-1767.

G.W. van Oosten de Bruyn, De stad Haarlem en haare geschiedenissen. Haarlem, 1765.

J. van Oudenhoven, Beschryvinge der Stadt Heusden. Amsterdam, 1743.

D. Paringet, Memoriaal of Beschryving van de Stad Grave en den Lande van Cuyk. Utrecht, 1752.

J. Reygersbergen en M.Z. van Boxhorn, Chroniick van Zeelandt. Middelburg, 1644.

J. de Riemer, Beschryving van 's-Gravenhage. Delft, 1730-1739.

J. Schrassert, Hardervicum Antiquum ofte Beschryvinge der Stadt Harderwyck. Harderwijk, 1730.

M. van Vaernewijck, Spieghel der Nederlantscher audtheyt. Gent, 1574.

J. Wagenaar, Amsterdam, in zyne opkomst ... Amsterdam, 1760-1767.

[p. 157]

Ook naar heel wat juridische werken, vaak van plaatselijke en historische aard verwijst Van Hasselt; als advocaat kende hij deze werken natuurlijk:

K. van Alkemade, Behandeling van 't Kamp-regt. Rotterdam, 1699.

J. Bottelgier (of Botillier), Somme Ruyrael. Delft, 1483.

Costumen, Ordonnantien, en Statuten der stad Middelburg in Zeeland, met de aanteekeningen van J. de Timmerman. Middelburg, 1771.

Costumen, usancien ende styl van procederen der stadt, vryheyt ende iurisdictie van Mechelen. Mechelen, 1613.

Gelresche rechten des Ruremundtschen quartiers. Roermond, 1620.

Gereformiert landtrecht van Veluwen und Veluwen-zoom. Arnhem, 1715.

Groot Gelders Placaetboeck, Nijmegen, 1701-1703.

Handvesten, Octroyen ... aan de stede Vlaardingen vergunt. 's-Gravenhage, 1772.

S.H. van Idsinga, Het staatsrecht der Vereenigde Nederlanden. Groningen, 1758-1765.

Landtrechten van Over-Ijssel. Deventer, 1630.

Dat nye landtrecht van Hunsingo, Fivelingo ... Groningen, 1603.

Rechten, ende Costumen van Antwerpen. Antwerpen, 1582.

Reformatie der landrechten, gebruycken und gewoonheyden der Graefschap Zutphen. Arnhem, 1604.

J. Schrassert, Codex Gelro-Zutphanicus (met stucken en docmuenten). Harderwijk, 1740-1754.

Stadboek van 1425 van de stad Groningen.

A. Verwer, Nederlants See-Rechten. Amsterdam, 1711.

Enige godsdienstige werken heeft Van Hasselt eveneens geraadpleegd:

I. Le Long, Boekzaal der Nederduytsche bijbels. Amsterdam, 1732.

I. Le Long, Kort historisch verhaal van den eersten oorsprong der Nederlandsche Gereformeerde Kerken onder 't Kruys. Amsterdam, 1750.

J. Utenhove, De Catechismus, oft Kinderleere. Emden, 1558.

J. Verdam heeft in Mnl. Wdb. verscheidene van de hier vermelde werken uit de tweede hand aangehaald, naar deze aantekeningen van Van Hasselt.

Behalve naar Nederlandse werken verwijst Van Hasselt ook naar werken in andere talen, allereeerst dan, aangezien het Etymologicum een Nederlands-Latijns woordenboek was, naar Latijnse werken. Zo komen in zijn voetnoten klassieke auteurs voor als Ennius, Horatius, Naevius, Phaedrus, Plautus, Vergilius en Ovidius (uitg. N. Heinsius, 1652), alsook een Anthologia Latina (1759-1733) van P. Burman Secundus; tevens vinden we heel wat verwijzingen naar het Glossarium ad scriptores mediae et infimae latinitatis (Parijs, 1678) van Ch. du Fresne du Cange, en naar Latijnse werken over Nederlandse geschiedenis: Ant. Matthaeus, Veteris aevi Analecta (1698-1710) en J.I. Pontanus, Historiae Gelriae (1639). Verder heeft Van Hasselt het Duitse werk van J.G. Wachter geraadpleegd: Glossarium germanicum, continens origines et antiquitates totius linguae germanicae (Leipzig, 1737), en heeft hij naar verwantschap met het Gotisch gezocht in de Wulfila-uitgave (1665) door F. Junius. Ook uit Franse auteurs als Rabelais en Voltaire heeft hij aantekeningen opgenomen.

Samenvattend kunnen we zeggen dat de aantekeningen van Van Hasselt bij Kiliaans Etymologicum heel wat vergelijkingsmateriaal bevatten, hoofdzakelijk uit niet-lexicografische bronnen; het is echter jammer dat zijn verwijzingen te onnauwkeurig zijn.

Minderbroedersstraat 11, B-3000 Leuven

f. claes s.j.