De Nieuwe Taalgids. Jaargang 67

[p. 147]

M'n broer heeft het heel erg warm¹

0. Inleiding

De grens van het aantal sterren is evenmin te bepalen als die van hun aantal zinnen binnen een idiolekt: het is ontelbaar. Een taalbeschrijver die enkel de ruimte van een tijdschriftartikel heeft, moet dus het geluk hebben dat ie een hoeveelheid zinnen aantreft die binnen die ruimte te beschrijven zijn, en wel min of meer volledig. Het zinstype uit de titel voldoet aan die voorwaarde.

Maar wat verstaan we precies onder dat ‘zinstype’? Waarom hoort b.v. de volgende zin er niet bij:

(hij) (heeft) dat al heel erg lang

Omdat je naast de titelzin niet kunt zeggen:

(m'n broer) (heeft) [dat] [heel erg warm] (uitg.)

M.a.w.: het is in de titelzin onvervangbaar (= paradigmaloos) en om allerlei redenen wil ik me tot zúlke zinnen beperken: neem ik zinnen met dat enz. erbij, dan dijt de beschrijving te veel uit. Bovendien is er een belangrijker argument: neem ik ze erbij, dan krijg ik sterk verschillende types bij mekaar.

Begrenzen en beschrijven van een type lijken dus twee verschillende bezigheden, maar in feite zijn ze niet te scheiden. De titel van deel 1 (Begrenzing) betekent dus niet meer als ‘hierin is begrenzing hoofdzaak’; als ik deel 2 en 3 beschrijving noem, dan betekent dat enkel ‘hierin is beschrijving hoofdzaak’.

Deel 2 geeft de vormleer, deel 3 de betekenisleer. Allebei vallen ze uiteen in een syntagmatische en een paradigmatische afdeling (resp. 2.1 + 2.2. en 3.1 + 3.2).

Syntagmatiek en paradigmatiek zijn enkel twee technieken die in korte bewoordingen grote groepen zinnen samenbundelen. Syntagmatisch is b.v. het feit dat je naast de titelzin ook kunt zeggen:

(m'n broer) (zal) [het] [heel erg warm] {hebben}

Een ander soort variant:

als m'n broer het heel erg warm heeft

De syntagmatiek moet dus b.v. antwoord geven op de vraag: kent ons type beperkingen t.o.v. ‘gewone’ zinnen?

Hoe de paradigmatiek bundelt blijkt uit een paar eenvoudige voorbeelden van onmogelijke zinnen:

(m'n tafel) (heeft) [het] [heel erg warm]	} (uitg.)
(m'n broer) (heeft) [het] [heel erg lauw]	} (uitg.)

Na elke vormleer moeten we afwachten of de beschrijving van de betekenisleer op zijn beurt een duidelijke samenhang en een eenheid laat zien; dat staat nooit

1 Basistekst van een voordracht tijdens het 32e Nederlandse Filologenkongres in Utrecht op 6-4-72. De beschrijving vormde een drieluik, samen met voordrachten over dezelfde titelzin, beschreven vanuit het TGG-standpunt (door drs. A. Evers) en vanuit het systeem-Overdiep-Van Es (door drs. P.P.J. van Caspel).

[p. 148]

van te voren vast. De taalbeschrijver moet zich ver houden van alle teoretische vooroordelen: een klein taalfeit kan een grote taalteorie aan het wankelen brengen!

In deel 4 tenslotte (Besluit) geven we ons rekenschap van het bestaan van veel onopgeloste kwesties in onze beschrijving: o.a. de plaats van ons type te midden van eventuele ‘naaste verwanten’: hoort b.v. hij is heel erg arm bij ons type of ‘staat het er dicht bij’?

1. Begrenzing

Met de paradigmaloosheid van het liggen automatisch ook andere eigenaardigheden vast, bv. de onweglaatbaarheid van heel erg warm:

(m'n broer) (heeft) het

Want na die weglating is het niet langer paradigmaloos, maar vrijwel onbeperkt vervangbaar.

Weinig praktisch lijkt me de vraag of je de begrenzing ook kunt binden aan een andere eigenaardigheid, b.v. aan de paradigmatische beperking van warm (lauw enz. zijn uitgesloten) of aan die van broer (tafel enz. zijn uitgesloten).

Andere begrenzingskwesties komen - zoals gezegd - tijdens de beschrijving in de nu volgende onderdelen ter sprake.

2. Vormleer

2.1. Syntagmatiek

Een ww-patroon zoals dat uit de titel kun je syntagmatisch op allerlei manieren veriëren: je kunt er bw bepalingen aan toevoegen (en dat verandert aan de mogelijkheden van de al aanwezige zinsdelen meestal niks), je kunt i.p.v. heeft allerlei groepen van ww's maken waarin hebben hoofdww blijft en je kunt ook variëren in het zinstype door b.v. van de voor-pv een achter-pv te maken of door de pv ‘weg te laten’. Tenslotte kun je natuurlijk op allerlei manieren allerlei soorten varianten kombineren:

(wij) [het] natuurlijk al die tijd weer [heel erg warm] {blijven hebben} (uitg.)

Hierin zijn bw bep. toegevoegd (natuurlijk, al die tijd en weer), i.p.v. het hoofdww alleen is er een groep van hulpww + hoofdww (blijven hebben), en tenslotte hebben we een zinstype zonder pv.

Ik beperk me tot een paar steekproeven met ww-groepen waarin hebben hoofdww blijft:

(hij (zou) [het] [warm] {kunnen} {hebben}
(hij) (schijnt) [het] [warm] {te hebben}
(hij) (staat) [het] [warm] [te hebben}	} (uitg.)
(hij) (is) [het] [warm] [aan het hebben}	} (uitg.)

Er zijn dus wat beperkingen, maar ik wijs erop dat krijgen in tegenstelling tot hebben wel een mogelijkheid geeft bij aan het + ow:

(hij) (is) [het] [warm] [aan het krijgen}

[p. 149]

Daarmee is dan meteen weer duidelijk geworden, hoe sterk ook syntagmatiek en paradigmatiek aan mekaar gebonden zijn, ofwel hoezeer we altijd op de details moeten blijven letten en op ‘onregelmatigheden’ verdacht moeten zijn.

Steekproeven bij de ww-patroon-varianten zijn:

toen (wij) [het] natuurlijk ineens [heel erg koud] {gekregen}	(realiseerbare voor-pv)
(hij) (vroeg) om het een beetje warmer te mogen hebben	(beknopte lv-zin)
door het warm te krijgen (werd) (ik) [onpasselijk]	(beknopte bw bijzin; uitg.)

Sommige zinstypes geven hier dus soms moeilijkheden.

2.2. Paradigmatiek

2.2.1. Paradigma's binnen het onderwerp

Is een zn-patroon onderwerp dan is daarin het zn-paradigma beperkt: woorden als tafel, boom, ijzer, bank enz, zijn daarin dan uitgesloten.

Is een versmelting binnen het zn-patroon onderwerp², dan zijn daarin paradigmaleden als b.v. iets, niks, alles uitgesloten.

Is een ww-patroon onderwerp, dan kan dat wel met wie beginnen maar niet met wat, dat of of om:

(wie hier binnen komt)	(zal) [het] wel vlug [erg warm] {krijgen}
(wat op tafel ligt)	...	} (uitg.)
(dat ie gezond is)	...	} (uitg.)
(of ie gezond is)	...	} (uitg.)
(om gezond te zijn)	...	} (uitg.)

2.2.2. Het hoofdww-paradigma

Zoals in zoveel andere types heeft hebben ook hier krijgen als paradigmagenoot (maar niet houden). Maken en doen geven wel een mogelijkheid, maar ... horen die bij ons type?

(hij) (maakt) [het] [heel aardig]		(hij) (doet) [het] [heel aardig]
	behoorlijk		behoorlijk
	fatsoenlijk		fatsoenlijk
	enz.		enz.

Zolang de twee het's paradigmaloos zijn, zijn ook de bwbn-paradigma's beperkt, maar die beperking gaat veel verder als die bij hebben/houden:

(hij) (heeft) [het] [heel erg warm]

(hij) (maakt) [het] [heel erg warm]

In de laatste zin is het niet paradigmaloos; het is dus veiliger om maken en doen niet te beschouwen als paradigmagenoot van hebben, al blijft het opvallend dat je bij maken eveneens niet kunt krijgen:

(die kast) (maakt) [het] [heel goed] (uitg., tenzij humoristisch bedoeld)

Een zekere verwantschap met maken en doen zou ons type dus wel kunnen hebben.

2 Zie voor het begrip versmelting de Beknopte ABN-syntaksis⁴ 3.5.19. (Den Bosch 1971).

[p. 150]

2.2.3. Paradigma's binnen de tweede niet-ww rest

Omdat de eerste niet-ww rest (het) paradigmaloos is, komen we nu meteen bij de tweede niet-ww rest, die in onze titelzin een bwbn-patroon is: heel erg warm. Dat bestaat zoals altijd uit een voorbep. heel erg en een kern warm. Ik ga bij de beschrijving van het geheel, van de kern uit, omdat de beperkingen van de voorbep. daarmee samenhangen, zoals gewoonlijk.

Er zijn twee types kern: een bwbn en een sterk beperkt zn-patroon:

(hij) (heeft) [het]	[heel erg warm]	(kern is bwbn)
	[heel erg aan z'n maag]	(kern is zn-patroon)

We bespreken de paradigma's binnen de kern, en die van de bijbehorende voorbepaling telkens in de twee volgende onderdelen.

2.2.3.1. Het paradigma van het bwbn en dat van z'n voorbep.

Binnen de stell. trap zijn de volgende bwbn's lid van dit paradigma: aardig, akelig, arm, behoorlijk, benauwd, beroerd, breed (?)³, druk, erg (?), fatsoenlijk, fijn, gezellig, goed, heet, kalm, knus, koud, kwaad⁴, lastig, leuk, makkelijk, mis (?)⁵, moeilijk, naar, onplezierig, plezierig, prettig, redelijk, rustig, uitstekend, slecht, vervelend en warm.

In het algemeen hebben al die paradigmaleden alle types van de trappen van vergelijking, maar de onechte overtr. trap schijnt een uitzondering:

3 Dit woord staat nogal apart door speciale beperkingen: het heeft vaak niet of een ander ontkennend woord bij zich en kent vrijwel alleen gevallen met stell. en met te + stell. trap:

(hij) (heeft) het tegenwoordig niet al te breed
(hij) (heeft) het nooit	zo	breed gehad
(heeft) (ie) het breder als jij		} (zeldzaam)
(heeft) (ie) het het breedst van allemaal		} (zeldzaam)

4 Hij heeft het te kwaad met zichzelf is een vrij vaste uitdrukking: naast heeft is ook hier krijgt mogelijk, maar te is bijna onweglaatbaar. Bovendien heeft te kwaad hier voorbepalingen die we anders alleen bij een stell. trap tegenkomen:

(hij) (kreeg) het	heel erg te kwaad met zichzelf	(hij) (kreeg) het	heel erg te warm	} (uitg.)
	behoorlijk		behoorlijk	} (uitg.)
	flink		flink	} (uitg.)

Met zichzelf heeft zoals gewoonlijk persoonsbeperking van het onderwerp enz. Het is weglaatbaar.

5 Niet alleen zijn te mis, misser, het mist, het allermist en mis genoeg uitgesloten; bovendien is de nevenschikbaarheid beperkt tot die met goed:

(heb) (ik) het nou goed of mis

Tenslotte kan het verwijswoord worden en heeft het een paradigma:

(heb) (ik) het nou helemaal mis dat jij binnenkort gaat trouwen

dat (heb) (je) mis

In 3.2.4.1. zullen we nog zien dat mis er ook semantisch helemaal buiten valt.

[p. 151]

(hij) (heeft) [het]	[heel erg	warm	]
	iets	te warm
		warm	genoeg
	iets	warmer	als ik
	het	warmst	van allemaal
	op z'n	warmst	als ie boven zit (?)
	het	állerwarmst
(hij) (heeft) [het]	[	allergezelligst	] (onechte overtr. trap)

Dat allerwármst hier niet gaat, ligt evenwel niet aan het beschreven syntagma; het is een beperking die ook daarbuiten geldt; vgl. b.v.:

(het) (is) hier	[allerwármst] (uitg.)
	[allergezélligst]

Het kleine aantal bwbn's dat hier dus maar mogelijk is, heeft binnen de trappen van vergelijking juist vrijwel geen beperkingen.

2.2.3.2. De paradigma's binnen het beperkte zn-patroon en dat van z'n voorbep.

Paradigmatiek is ondenkbaar zonder syntagmatiek en omgekeerd. Heel erg op z'n gemak, heel erg z'n best zijn net als heel erg aan z'n maag zinsdelen waarvan de kern (op z'n gemak enz.) een paradigmaloos op enz. kan bevatten en een woord z'n dat voorwaardelijk paradigmaloos is:

(m'n broer)	(heeft)	[het] [heel erg aan z'n maag]
(ik)	(heb)	[het] [heel erg aan m'n maag] enz.

Anders gezegd: z'n beperkt meestal het onderwerp in getal, persoon en (binnen de derde persoon ev) in sekse⁶.

Het zn-paradigma bevat woorden die hier meestal maar één getal hebben; voor mij zijn de voornaamste leden ervan: alvleesklier, benen, blaas, blindedarm, bloedvaten, gal, hart, ingewanden, keel, knieën, lever, longen, maag, middenrif (?), nieren, ogen, rug, schildklier, twaalfvingerige darm en urinewegen. Ik aarzel of ik daar twee groepjes met linker en rechter aan toe moet voegen: linker been, linker knie, linker long, linker nier, linker oog en rechter been enz. Onmogelijk zijn voor mij altans woorden als buik, darmen (?), haden, hersens, hoofd⁷, huid, kiezen, nagels, neus, oren, spieren, tanden en zenuwen. Ik geef met opzet die reeks uitzonderingen omdat daar - zover ik zie - een vrij grote systeemloosheid uit blijkt: waarom ogen wel, maar oren niet, waarom rug wel, maar buik niet? Enz.

Aan z'n zenwen kan niet, maar op z'n zenuwen wel; op z'n maag is uitgesloten maar in de buurt daarvan vinden we het type dat buiten ons syntagma valt: zenuwen op z'n maag. Bij op zijn blaas twijfel ik; ik ben geneigd om het te verwerpen en om wel te erkennen:

(hij) (heeft) een kou op z'n blaas

6 Welke andere beperkingen dit z'n kan veroorzaken, staat uiteengezet in de Beknopte: 2.5.2.7.6.

7 Wél natuurlijk in het type dat het met een paradigma heeft:

(ik) (heb) veel aan m'n hoofd

Opnieuw treffen we een type dat eveneens sematisch apart staat, doordat het hier niet om ‘een kwaal’ gaat: vgl. 3.2.4.1.

[p. 152]

Dat valt natuurlijk opnieuw buiten ons syntagma.

Met naar ken ik één geval:

(hij) (heeft) [het] [heel erg naar z'n zin]

Maar twee feiten manen ons tot grote voorzichtigheid: goed en slecht duiken hier plotseling op als voorbep. (en dat kan in geen enkel ander type binnen ons syntagma):

(hij) (heeft) [het] [heel goed naar z'n zin]

Bovendien is er geen nevenschikbaarheid met de reeks aan z'n maag, ofschoon weer wel met de bwbn-patronen:

(hij) (heeft) [het] [heel erg naar z'n zin en aan z'n maag] (uitg.)

(heeft) (ie) [het] nou [naar z'n zin of erg slecht]

Uit een detailonderzoek zou moeten blijken of we naar z'n zin beter niet bij ons syntagma kunnen zetten; hoort het er wél bij, dan heeft het daarbinnen in elk geval een wat aparte plaats.

De hier besproken beperkte zn-patronen zijn halfvaste uitdrukkingen (niet helemaal vast vanwege de voorwaardelijke paradigmaloosheid van z'n) die ook syntagmatisch heel beperkt zijn: de gebruikelijke voor- en nabepalingen bij maag enz. zijn volkomen onmogelijk hier:

(hij) (heeft) [het] [aan z'n zieke	maag ]	} (uitg.)
[aan z'n	maag die toch al es geopereerd was]	} (uitg.)

Nevenschikking met z'n gal of met aan z'n gal is mogelijk, net als misschien een enkele nevenschikking met een bwbn:

(hij) (heeft) [het] weer	[aan z'n maag en z'n gal]
	aan z'n maag en aan z'n gal
	aan z'n maag en erg benauwd	(voor mij uitg.)

Die beperkte zn-patronen hebben als geheel evenwel de grammatikale waarde van een bwbn, steel. trap. altans grotendeels omdat ze geen enkele andere voorbep. kunnen krijgen als een stell. trap, ofschoon niet álle voorbep. van een stell. trap:

(hij) (heeft) [het]	[een klein beetje aan z'n maag]		[een klein beetje benauwd]
	heel erg		heel erg
	nogal		nogal
	tamelijk	} (uitg.)	tamelijk
	vrij	} (uitg.)	vrij
	heel	} (uitg.)	heel

Zie ik het goed, dan zijn dus alle voorbep. bij aan z'n maag ook mogelijk bij benauwd, maar dan geldt het omgekeerde niet; aan z'n maag gedraagt zich dus als een wat beperkte stell. trap. Dat blijkt ook uit het feit dat benauwd genoeg en te benauwd vrijwel geen pendanten hebben bij aan z'n maag:

(hij) (heeft) [het]	[genoeg aan z'n maag om drie keer geopereerd te kunnen worden]
	genoeg aan z'n maag	} (uitg.)	(vrijwel uitg.)
	aan z'n maag genoeg	} (uitg.)
	te aan z'n maag	} (uitg.)

[p. 153]

De wat apart staande gesplitste voorbep. van de stell. trap even ... als ... vinden we bij aan z'n maag evenmin terug:

(hij) (heeft) [het] tegenwoordig	[even aan z'n maag als ik] (uitg.)
	[even benauwd als ik]

3. Betekenisleer

3.1. Syntagmatiek

(...) (heeft/krijgt) het erg ... betekent ‘het leggen van een verband tussen een mens of dier en een toestand die daaraan toegekend wordt’.

3.2. Paradigmatiek

3.2.1. Paradigma's binnen het onderwerp

De vormbeperkingen binnen een zn-patroon (, een vn-patroon) en een ww-patroon als onderwerp hebben allemaal de betekenis-beperking gemeen ‘levend of als levend voorgesteld’. We hadden immers wél broer (maar niet tafel), wél iemand (maar niet iets) en wél wie ... (maar niet wat ...).

In sprookjes enz. is natuurlijk heel goed mogelijk:

(de kachel) (had) [het] vanzelfsprekend weer [heel erg warm]

Hier wordt de kachel als iets levends voorgesteld⁸.

3.2.2. Het hoofdww-paradigma

Als inderdaad alleen hebben en krijgen daarin tuis horen (en niet ook nog maken en doen), dan is de betekenis van het geheel ‘toestandsaspekt’ en die van hebben t.o. krijgen ‘toestandsstabiliteit’ t.o. ‘toestandsverandering’.

3.2.3. Het paradigmaloze het

Het paradigmaloze het is ook betekenisloos.

3.2.4. Paradigma's binnen de tweede niet-ww rest

Het geheel betekent ‘een toestand’.

3.2.4.1. Paradigma's binnen het bwbn-patroon

Bij de voorbep. is er ook semantisch niks biezonders op te merken. Bij het kernparadigma daarentegen des te meer.

Bij de bwbn's is het gemeenschappelijke betekenis-element ‘toestand’, maar dan moeten we het formeel twijfelachtige mis (zie noot 5) uitsluiten. Ik laat buiten beschouwing of een verdere verfijning mogelijk is (lichamelijke t.o. geestelijke of financiële t.o. niet-financiële toestand); ik betwijfel het.

8 Ook voor het ABN heeft de onderscheiding levend (althans: mens of dier)/levenloos een grote betekenis.

[p. 154]

Bij de beperkte zn-patronen is het gemeenschappelijke betekenis-element ‘lokalisering van een kwaal’, maar dan valt op z'n zenuwen er min of meer buiten, en naar z'n zin helemaal. Dat laatste was ook formeel het geval: de nevenschikking naar z'n zin of erg slecht wees eerder op verwantschap met de bwbn's.

Met dat al liggen die twee ondergropen ook semantisch niet zo dicht bij mekaar, al zijn benauwd en aan z'n maag natuurlijk ook formeel wel min of meer buren:

(hij) (heeft) [het] [aan z'n maag] en dus dikwijls erg benauwd

Formuleren we de twee betekenissen resp. als ‘lichamelijke of niet-lichamelijke toestand’ en ‘lichamelijke ziektetoestand’, dan onstaat er wél iets van een gemeenschappelijk betekenis-element, nl. ‘toestand van mens of dier’.

4. Besluit

Welk syntagma het sterkst met het onze verwant is, heb ik buiten beschouwing moeten laten. Misschien is het ik heb dorst/honger/pijn enz., misschien iets heel anders. Wie die leemte opvult, zal waarschijnlijk ook de betekenisleer van heel erg benauwd/heel erg aan z'n maag door het dan pas ontdekte oppositieelement, scherper kunnen beschrijven.

Ook voor de syntaksis geldt dat het detail vaak fundamentele eigenschappen aan het licht brengt. In onze beschrijving zijn dat eens te meer de parallel tussen vorm- en betekenisleer en telkens optredende lichte afwijkingen: krijgen doet iets andere dingen als hebben; maken en doen vallen iets buiten hebben en krijgen in hun eigenaardigheden; heel erg uitstekend kan niet, heel erg goed wél, enz. Honderden andere kleine verrassingen van dit soort kunnen er nog verborgen liggen in het onbeschreven materiaal.

Dat is natuurlijk erg omvangrijk. In hoofdlijnen hebben we 5 tot 10 miljard zinnen in dit artikel beschreven, zoals een kleine vermenigvuldiging leert. Maar in feite hebben we ons natuurlijk ‘op goed geluk af’ tot een vrij klein aantal steekproeven beperkt. Er wachten immers nog honderden miljarden andere zinnen op zo'n voorlopige beschrijving?

Eindhoven, juni 1973

p.c. paardekooper

Anna van Engelandstraat 27