De Nieuwe Taalgids. Jaargang 67

[p. 139]

Kanttekeningen bij een naschrift

De gelegenheid om onze Kanttekeningen bij kanttekeningen (N.Tg. 66, 472-477) te voorzien van een Naschrift (a.w., 477-480) heeft Dr. J. Meijer op een weinig gebruikelijke wijze benut. In plaats van in te stemmen met of te opponeren tegen ons artikel, waarin wij aantoonden dat Meijers onverbloemde beschuldiging aan het adres van Willem Kloos even weinig steekhield als zijn wat verhulder beschuldiging aan het adres van Dr. W. Moll, gaat Meijer slechts enkele malen zijdelings op ons artikel in. Het grootste gedeelte van zijn Naschrift wordt niet door de titel gedekt nu het een reeks geheel nieuwe punten aan de orde stelt. Andermaal wordt te verstaan gegeven dat Dr. Moll zich schuldig zou hebben gemaakt aan grove nalatigheid, ditmaal met betrekking tot twee nog niet eerder door Meijer ter sprake gebracht Perk-archivalia. ‘Kloos had ze achterovergedrukt’, zo deelt Meijer mee, om daaraan als conclusie te verbinden: ‘Bewezen is hiermede hoe eigenmachtig Kloos kon beschikken over stukken’ die deel uitmaakten van de Letterkundige Verzameling van het Haagse Gemeentearchief. Straks zullen wij nagaan hoe het met Meijers bewijskracht in dezen gesteld is. Eén ding is echter nu reeds duidelijk geworden: voortaan staat Kloos bij Meijer ook nog te boek als een dief, nadat hij al eerder door Meijer onderkend was geworden als iemand die er niet voor terugdeinsde om Jacques Perk te chanteren en evenmin om een stuk uit een gemeentearchief te vervalsen.

Maar ‘Er is meer!’: in het Haagse Gemeentearchief zouden ‘de vreemdste dingen’ zijn gebeurd, gezwegen nog van een ‘mystificatie’ over de dessous waarvan Meijer thans niet rept maar waarop hij zich voorstelt nader terug te komen. En nog is de koek niet op, want daarnaast spant Meijer zich in, tot in zijn allerlaatste voetnoot toe, om zo krachtig mogelijk te suggereren dat er in het Letterkundig Museum een janboel zou heersen: een schenking die tot de dag van vandaag nooit geregistreerd werd en een item dat ‘dermate zoek’ bleek, dat de staf van het L.M. bleef twijfelen aan de door Meijer opgegeven titel en de door Meijer aangegeven plaats.

Nu Meijer aan zijn Naschrift niet de vorm van een, ook voor buitenstaanders leesbaar, vertoog gaf, maar het liefst in zeven punten uiteen liet vallen, blijft ons niets anders over dan punt voor punt na te trekken. Alvorens daartoe over te gaan is het bovendien noodzakelijk om de door Meijer in N.Tg. 66, blz. 305 afgedrukte kaart, die mevr. C.H. van Deventer-Perk op 2 juni 1926 aan Dr. W. Moll richtte, te plaatsen binnen het kader van beider daaraan voorafgegane en daarop gevolgde correspondentie, waarbij wij niet verder gaan dan tot 1 januari 1927. Meijer wekt op zijn minst de indruk dat er vóór 2 juni 1926 geen schriftelijk contact zou zijn geweest. Naar aanleiding echter van een periodiek door Moll verspreide circulaire, die de ontvanger opriep om iets te willen afstaan aan de Letterkundige Verzameling van het Haagse Gemeentearchief, had mevr. van Deventer reeds op 18 september 1925 ‘een pakje met eenige portretten van Ds. M.A. Perk, Jacques Perk en Mejuffrouw Betsy Perk’ aan Moll doen toekomen. ‘Voorshands kan ik U niet meer zenden, doch indien ik te eeniger tijd schrifturen, voor uw doel geschikt, tot mijne beschikking zou krijgen, hoop ik eraan te denken, die U eveneens te sturen.’ Minuut 449, van 21 sept. 1925, behelst Molls bevestiging van de ontvangst van deze ‘alleraardigste zending’. De door Meijer gepubliceerde kaart van 2 juni 1926 haakte andermaal in op zo'n circulaire van

[p. 140]

Moll. ‘Ze heeft haast en geeft geen bijzonderheden prijs,’ zo commentarieert Meijer, zonder te vermelden, dat blijkens Minuut 239 van 3 juni 1926 Moll verhinderd was om mevr. van Deventer op woensdag 9 juni te ontvangen. Zo spoedig mogelijk zou Moll een andere dag voorstellen. Dit gebeurde in een niet bewaard gebleven schrijven van 10 juni 1926, waaraan mevrouw Van Deventer op 12 juni refereerde. Op die datum gaf zij wel degelijk bijzonderheden prijs: ‘Ik kom [Maandag, 14 juni] 10.58 in Den Haag en zal trachten U het eerst te vinden. Ik wilde n.l. gaarne uw oordeel inwinnen over eenige verzen van mijn broeder Jacques die nooit uitgegeven zijn en mijn speciaal eigendom. Ook een onuitgegeven jeugd-vers van Willem Kloos. Wellicht zoudt U ze kunnen gebruiken voor de letterkundige verzameling.’ Blijkens Minuut 259 van 12 juni 1926 reageerde Moll per omgaande: ‘Met veel genoegen zie ik a.s. Maandagmorgen uw bezoek tegemoet. De door U genoemde bijdragen lijken mij van groot belang voor de Letterkundige Verzameling.’ Volledigheidshalve vermelden wij nog dat blijkens Minuut 248 van 20 juni 1926 mevr. van Deventer op 19 juni onverwacht belet vroeg bij Moll, die toen verhinderd was haar te ontvangen. Op 8 juli 1926 tenslotte berichtte mevr. van Deventer dat zij zojuist per schuit aan Moll verzonden had het geschilderd jeugdportret van Jacques Perk door Herman van der Voort in de Betouw en als postpakket ‘eenige brieven, handteekeningen en de beloofde souvenirs van mijn broeder.’ Minuut 299A van 12 juli 1926 bevestigde in dankbaarheid de ontvangst van dit alles.

In haar schrijven van 12 juni 1926 lijkt mevr. van Deventer de nadruk te leggen op het nooit uitgegeven zijn van enige gedichten van Perk en van één gedicht van Kloos. Wij krijgen de indruk dat zij ten onrechte dacht dat de Letterkundige Verzameling primair geïnteresseerd was in onuitgegeven handschriften, een misverstand dat ook anno 1973 soms nog blijkt te leven bij potentiële schenkers van handschriften aan het Letterkundig Museum. Dat Dr. Moll op 14 juni 1926 dit misverstand zal hebben weggenomen, is onzerzijds geen gewaagde veronderstelling. In elk geval moet het toen met Moll gevoerde gesprek de grondslag hebben gelegd voor het afstaan van het handschrift van Kloos' wel uitgegeven gedicht Sterfelijke sterren. Mogelijk toonde mevr. van Deventer tijdens dit gesprek een aantal bladen uit haar poëzie-album aan Moll en bleef Sterfelijke sterren toen reeds achter in Den Haag. Hierin moet wellicht ook de verklaring worden gezocht voor het ontbreken in de, door het Haagse Gemeentearchief bewaarde, Minuten van een bedankbrief voor de schenking van een aantal bladen uit dat poëzie-album, nu Moll in dit geval in de gelegenheid was geweest om mondeling zijn dankbaarheid tot uitdrukking te brengen.

Een belangrijk gegeven in de brief van 12 juni is ook dat daarin gewag werd gemaakt van ‘een onuitgegeven jeugd-vers van Kloos’. Daarmee kan alleen maar bedoeld zijn het gedicht Aan Henriëtte Perk, door Kloos gedateerd op 19 Juni 1883. Dit gegeven ontkracht de interpretatie van Meijer (N.Tg. 66, 305-306) die de zinsnede de verzen die jij voor me dichtte toen ik van de kostschool kwam en later: ‘Sterfelijke sterren’ en ‘Uitverkorene der Uitverkoor'n Gemeente’ wil lezen als: ‘1. De verzen die jij voor me dichtte toen ik van de kostschool kwam. 2.Sterfelijke sterren. 3. Uitverkorene’, waardoor Meijer tot een telling van drie gedichten komt. De tijdsbepaling ‘en later’ kan volgens Meijer ‘uitsluitend be-

[p. 141]

trekking’ hebben op de twee genoemde gedichten. Wij daarentegen tellen, ons daarbij baserend op mevr. van Deventers mededeling van 12 juni, niet meer dan twee gedichten: een uitgegeven en een onuitgegeven, afgezien nog van het feit dat er geen derde voor Henriëtte Perk geschreven gedicht aanwezig is.

Wie ons tot hiertoe gevolgd heeft, zal - dat ligt in de lijn der verwachting - opmerken dat Meijer op blz. 305 meedeelde: ‘Ze heeft haast en geeft geen bijzonderheden prijs. Maar wel vermeldt een fiche uit de oude kartotheek: “Drie blaadjes met verschillende gedichten in handschrift”. Corresponderende deze formulering met het drietal gedichten van Willem Kloos, waarvan haar brief spreekt.’ Uiteraard zullen wij deze mededeling van Meijer niet onbesproken laten. Ze zal echter eerst aan de orde komen binnen onze repliek op het derde punt van Meijers Naschrift.

Nu dan I. Prick handhaaft 1883 met een beroep op ‘de stille gemeente’. Dit is een tendentieuse voorstelling van zaken. Wij handhaven 1883 omdat Aan Henriëtte Perk aldus gedateerd is en omdat wij hier niet te maken hebben, zoals wij ook aantoonden, met een gedicht waarin Kloos niet alleen geknoeid, maar dat hij ook gepostdateerd zou hebben. Als een tweede bijkomstig argument - dat nu door Meijer tot ons enige en primaire argument verheven wordt - wezen wij op het gegeven betreffende de kleine en stille gemeente en de latere betekeniswijziging daarvan. ‘Maar die gemeente was helemaal niet stil,’ aldus Meijer. Verlangt hij in ernst dat wij hem gaan uitleggen dat ‘stil’ ook nog andere betekenissen kan hebben dan die van in tegenstelling tot luidruchtig te staan? En is het onwil of onkunde van Meijer wanneer hij uit het in extenso door hem geciteerde Aan Henriëtte Perk (p. 297) verkeerdelijk gaat aflezen dat het niet de leden van de kleine en stille gemeente zijn die zich toekomstige kronen op het hoofd drukken (zie ook blz. 476) maar dat het Henriëtte Perk zou zijn die met kronen manoeuvreert?! De heerlijkheid van Henriëtte Perk wordt door Kloos vergeleken met die van Venus, terwijl ook Titiaan wordt genoemd. Maar dat is mede een reden om niet met Meijer te spreken van ‘Een liefdesvers, zoals het in één adem genoemde Sterfelijke sterren.’ Dit ‘Stroef lopend versje’, gelijk Meijer zelf het eerder noemde (p. 297) kan niet in de schaduw van Sterfelijke sterren staan en is dan ook terecht nooit door Kloos gepubliceerd. Anno 1883 een meisje vergelijken met Venus was toen een even banale vorm van beeldspraak als anno 1973 een meisje vergelijken met Brigitte Bardot of met Claudia Cardinale. Aan Henriëtte Perk is een tot niets verplichtend gedicht, er wordt niet in geworven en er wordt niet in gesmacht, het is niets anders dan een hier en daar aardig maar overwegend geknutseld niemandalletje, achteraf voor ons alleen een tikkeltje interessant vanwege de regels 11-15. Maar de toen vierentwintigjarige dichter zal er bij de twintigjarige Henriëtte meer eer mee hebben ingelegd dan met een, voor hem misschien niet eens betaalbaar, bosje rozen of flesje reukwater. ‘Zou deze flirt terzijde het tot 1883 hebben uitgehouden?’ Afgaande op het gedicht zouden wij geneigd zijn hierop ja te zeggen. Waarom een in erotisch opzicht bloedarm gedichtje van Kloos niet te rijmen zou vallen met zijn ‘doodelijk verliefd’ zijn op Martha Doorenbos, ontgaat ons nu wij sinds 1961 op de hoogte zijn van de ups en downs waardoor Kloos' problematische relatie met Martha Doorenbos gekenmerkt werd.

[p. 142]

‘Prick maakt de fout, “Perk en de zijnen” in te lijven bij Tachtig.’ Maar die fout hèbben wij niet gemaakt. Omdat Kloos zelf in Aan Henriëtte Perk ook de ‘kleine en stille gemeente’ heeft betrokken, waren wij gedwongen om uit te leggen hoe in dezen de vork in de steel zat. Van die uitleg zouden wij ons overigens hebben onthouden als Meijer niet op blz. 307 de door Verburg en ons gepubliceerde tekst onbegrijpelijk had gevonden.

II. Omtrent dit tweede punt valt nauwelijks iets zinnigs te zeggen nu Meijer zich niet aan de (ongeschreven) spelregels houdt. In plaats van onze weerlegging van zijn beschuldiging van Kloos met kracht van argumenten te bestrijden, bewandelt hij de weg van de minste weerstand door die weerlegging te ignoreren en in plaats daarvan nogmaals zijn drie argumenten voor de datering 1881 aan te dragen.

III. ‘Wij raken de kern van ons artikel: vaststellen dat Prick en Verburg in hun Okeanos-editie niet zijn nagegaan waar hun stukken vandaan kwamen,’ aldus Meijer. Die vaststelling is onaanvechtbaar juist. Het is alleen jammer dat Meijer er niet bij vertelt dat ze berust op een hem onzerzijds op 14 maart 1972 gedane mondelinge mededeling, zoals hij ook het stilzwijgen bewaart over het op zijn minst genomen opmerkelijke feit dat Meijer bij die gelegenheid op moeilijk anders dan demonstratief te noemen wijze te kennen gaf dat hij niet naar onze toelichting wenste te luisteren! Had hij ons toen een ogenblik het oor willen lenen, dan zou hem het schrijven van dit Naschrift en ons het schrijven van dit artikel gespaard zijn gebleven.

De fundamentele fout die in dit Naschrift voortdurend wordt gemaakt, is het door elkaar halen van de Letterkundige Verzameling van het Haagse Gemeentearchief en het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum. Dat het L.M. zo kort na het passeren van de stichtingsakte in 1953, want reeds in het najaar van 1955 op het bezit van een zeer uitgebreide collectie documenten kon bogen, was in eerste instantie alleen mogelijk doordat het L.M. de beschikking kreeg over de Letterkundige Verzameling, waarvoor Dr. Moll tussen 1924 en 1954 niet minder dan 360 dozen met dossiers betreffende meer dan 1500 Nederlandse letterkundigen had weten te vergaren. Op tal van plaatsen werd aan deze overdracht van de L.V. aan het L.M. aandacht gewijd, het eerst en tevens het uitvoerigst in een door Moll in september 1953 aan Maatstaf, Jrg. I, blz. 331-339, bijgedragen artikel Een centrale letterkundige verzameling, waarop onmiddellijk aansloot (blz. 340-349) De literatuur en het museum door Dr. J. Hulsker.

Een en ander houdt in dat Meijer volstrekt abuis is wanneer hij in 1951 het tweede deel van Kloos' nalatenschap laat vertrekken naar het nog niet bestaande L.M. of wanneer hij rond 1951 een medewerker van het nog op te richten L.M. iets laat inschrijven in de kartotheek van de L.V., ook al wil het toeval dat het rechtopstaande handschrift waarover Meijer schrijft op blz. 479 toehoort aan de heer C.C. Spiering, in de jaren 1952-1954 verbonden aan de L.V. en tegenwoordig hoofd van de documentenleeszaal van het L.M. In het najaar van 1955 begon de heer Spiering met de beschrijving van de collecties van de L.V. overeenkomstig de toen door het L.M. Uitgestippelde en tot op heden vigerende systematiek. Alle uit de L.V. afkomstige documenten werden in de rechterbovenhoek van de

[p. 143]

cataloguskaarten voorzien van de letters L.V., alle sinds december 1954 aan het L.M. toevloeiende schenkingen kregen in die rechterbovenhoek een cijfer dat correspondeert met het identieke cijfer in het aanwinstenregister, waarin elke schenking wordt vastgelegd alvorens beschreven te worden.

De L.V. kende geen aanwinstenregister. Wat aan aanwinsten binnenkwam, werd vastgelegd op kartotheekkaarten die tevens fungeerden als cataloguskaarten, waarop de documenten werden beschreven en waarop in de meeste gevallen ook de naam van de schenker werd vermeld. De beschrijving geschiedde overwegend door volontairs, veelal oudere dames en heren wier handschriften sterk varieerden en die, nu zij niet vertrouwd waren met een zo waterdicht mogelijke beschrijvingstechniek gelijk die in het L.M. in praktijk wordt gebracht, in negen van de tien gevallen naar eigen en bijgevolg dilettantisch inzicht te werk gingen. Een blad met daarop een gedicht liep aldus de kans om samen met een blad waarop een losse aantekening voorkwam als ‘twee blaadjes’ in de kartotheek te belanden. Niemand die dit meer verdroot dan Dr. Moll zelf. Hij kon noch wilde er niet in berusten dat hij moest roeien met de riemen die hem ter beschikking stonden. Vandaar Molls niet aflatend en tenslotte met succes bekroond streven om mede de stoot te geven tot het formeren van de stichting die het aanschijn zou geven aan het L.M.

Toen op het L.M. de beschrijving van de L.V. ter hand werd genomen, baseerde men zich daarbij rechtstreeks op de in de L.V. voorhanden documenten en niet op de kartotheek met haar vele tot misverstand aanleiding gevende onvolkomenheden in de beschrijvingstechniek. Tijdens die werkzaamheden werd ook een aantal afgechekte kaarten uit de kartotheek verwijderd. Na de voltooiing van de beschrijving der L.V. rees de vraag of men de oude kartotheek alsmede een aantal ten tijde van de L.V. aangelegde cahiers met provisorische beschrijvingen van grotere collecties al dan niet in hun gezamenlijkheid zou vernietigen. Uit archivalische overwegingen besloot men de niet alleen hoogst onvolkomen maar nu bovendien ook nog op tal van plaatsen gecoupeerde kartotheek, alsook de zo juist vermelde cahiers, te bewaren.

Het noodlot heeft nu gewild dat aan Dr. Meijer, buiten voorkennis van hoofdconservator of conservator, inzage is verleend in dit alles, dat normaliter niet voor het publiek bestemd is. In dezen treft Dr. Meijer uiteraard geen blaam, al blijft het onbegrijpelijk dat hij, alvorens conclusies te gaan verbinden aan zó duidelijk onvolkomen gegevens en zó duidelijk provisorische aantekeningen, verzuimd heeft om aan de staf van het L.M. enige opheldering ter zake te vragen. Dit klemt te meer omdat Meijer ten tijde van zijn onderzoek diverse malen contact met de conservator opnam i.v.m. diens ter beschikking stellen van J. Rensburg's brieven aan Van Deyssel, die geen deel uitmaken van de collecties van het L.M.

Op grond van dit alles zal het duidelijk zijn geworden, waarom de uitgevers van de Okeanos-fragmenten geen onderzoek instelden ‘naar de gegevens in de oorspronkelijke catalogi van L.M.’ (lees: van de L.V.) De datering 1884 van het Episch fragment: Okeanos komt geheel voor rekening van de L.V. Het tweede door Meijer genoemde item: de van na 1894 daterende gecorrigeerde drukproeven van Okeanos waren ons uiteraard bekend maar vielen geheel buiten de opzet

[p. 144]

van onze uitgave. Duidelijk is nu ook dat Meijer zijn tijd zou verdoen wanneer hij zich zou zetten tot het uiteenrafelen van de in noot 2 door hem vermoede mystificatie, zoals hij ook alle verdere speculaties over de ‘drie blaadjes met verschillende gedichten in handschrift’ definitief zal moeten opgeven.

Dit dan in antwoord op punt III en IV. Of de twee Perk-archivalia die onder V aan de orde komen, nooit zijn geregistreerd, is een vraag die niet gesteld kan worden nu de L.V. niet over een aanwinstenregister beschikte. Dr. Meijer heeft met eigen ogen kunnen vaststellen dat beide stukken èn aanwezig zijn in het L.M. èn vermeld staan in de oude kartotheek. Volgens Meijer zouden deze twee ‘op de een of andere dag uit de Kloos-boedel (die naar L.M. kwam)’ - lees: die naar de L.V. kwam - te voorschijn zijn gesprongen! Dat is een hypothese van een nog wankeler constructie dan een zeepbel. Niettemin verbindt Meijer aan zó'n hypothese de dwingende conclusie: ‘Kloos had ze achterovergedrukt’.

Over punt VI en VII kunnen wij kort zijn. Meijer blijft daarin alles ophangen aan de fameuze ‘drie blaadjes’, zoals hij ook blijft vasthouden aan de door ons bestreden vervalsing. Hij suggereert een diepgaand overleg tussen alle bij de beschrijving van mevr. Van Deventers schenking betrokken partijen, waarbij men zich verenigde op het neutrale woord blaadje. Dat intern een dergelijk overleg zou hebben plaats gevonden lijkt alleen al hierom onwaarschijnlijk omdat dit woord elders in de karthotheek de nodige malen opduikt. Trouwens Meijer zelf noemt het ‘de gangbare term’.

Aan zijn bevindingen verbindt Meijer niet alleen conclusies ten detrimente van Kloos en Moll, die zich zelf niet meer kunnen verweren, maar ook ten detrimente van het L.M. Het opvallendst gebeurt dit in noot 4, waarin Meijer komt aanzetten met doos I A die alleen ten tijde van de L.V. heeft bestaan. Hoe tendentieus die hele noot 4 qua voorstelling van zaken is, kan - ook zonder toelichtend commentaar - aan eenieder blijken die de moeite neemt om noot 4, op blz 480, te vergelijken met de hieronder volgende briefwisseling waarop Meijers verhaal is gebaseerd:

Meijer aan de Conservator van het L.M., 28 aug. 1973:

‘Gaarne beschikte ik over een fotocopie van Een gedichtje 1898, dat zich in de Klooscollectie bevindt (geregistreerd onder de Handschriften-Kloos, Doos I A).’

De Conservator aan Meijer, 28 aug. 1973:

‘In jouw brief van 28 augustus vraag je om een fotokopie van Een gedichtje 1898. We zouden jou graag daaraan helpen, maar we (de heer Spiering en ik) begrijpen met de beste wil van de wereld niet welk gedicht je op 't oog hebt. Omdat je “een” met een hoofdletter spelt en het geheel onderstreept, dachten wij eerst dat je bedoelde een gedicht, getiteld Een gedichtje. Een dergelijk gedicht van Kloos heb ik niet aangetroffen. Je moet m.i. wel één van deze drie bedoelen:

I.	“Waar gratie zóó de schoonheid smukt: Als bij Mejuffrouw Linn nu”, gedateerd 18 Juni 1898.
II.	Bij M. Bauer's olifantenhok, gedateerd 30 Juli 1898.
III.	“Een huis, zooals het huis is...”, gedateerd 8 Dec. 1898.

Mag ik even weten welke van de drie je bedoelt, respectievelijk of je misschien toch

[p. 145]

iets heel anders bedoelt, temeer nu jouw verwijzing naar doos IA zo hoe zo reeds niet klopte, en catalogus-technisch ook niet kloppen kon.’

Meijer aan de Conservator, 29 aug. 1973:

‘Dank voor alle moeite. Mijn verzoek berust op een aantekening, die ik maakte en die ik neerlegde in een map “nog te identificeren poëzie anno 1898”. Waarop mijn vergissing berust kan ik niet nagaan. Maar jouw correcties zijn in dankbaarheid aanvaard. Om alle misverstanden voor mijzelf nu te elimineren, zou ik graag van I en III een fotocopie bezitten.’

Aan dit verzoek is gevolg gegeven op 31 augustus 1973.

Delft, Aart van der Leeuwlaan 259

harry g.m. prick

Discussie gesloten. - red.