De Nieuwe Taalgids. Jaargang 67

[p. 68]

Boekbeoordeling

Voorhout, Kostelick Mal, en Oogentroost van Constantijn Huygens. Genomen uit de bundels Korenbloemen uit het Klassiek Letterkundig Pantheon, eertijds verzameld en toegelicht door Dr. J. van Vloten, Dr. H.J. Eymael, Dr. J. Heinsius en Dr. J. Karsemeijer. Herzien door Drs. L. Strengholt. Zutphen, W.J. Thieme en Cie. 1973.

De beoordeling van dit Pantheondeeltje stelt de beoordelaar voor niet geringe moeilijkheden. Hij leest de gedichten nog eens nauwkeurig (wat een inspanning, wat een genot!) en vraagt zich in de eerste plaats verwonderd af: is dit een uitgave voor de middelbare scholen enz.? Onmogelijk! Dit is geen kost voor de jeugd van twaalf tot achttien. Men zal een andere keus moeten maken uit Huygens' gedichten, waarmee de jeugd kan bereikt worden, stevig gesteund door de toelichting van de leraar.

Maar de bundel ligt daar en vraagt om beoordeling. Laten we aannemen dat hij primair voor de leraar bestemd is, die misschien enkele brokken eruit aan de man weet te brengen.

De tweede vraag dient zich aan: waarom is de uitgave op een enkele kleinigheid na gelijk aan de vorige? (die weer sprekend geleek op zijn voorganger). Waarom is de Inleiding niet herzien dan op drie puntjes (blz. VIII Op 30-jarige leeftijd in plaats van Op 31-jarige leeftijd; (Daghwerck, dat hij in 1638 afsloot) zonder het voltooid te hebben (toevoeging); blz. IX 80ste jaar voor 71ste jaar). Waarom ‘diende (de uitgave) in principe intact te blijven?’

Ik ben met deze Inleiding niet zo gelukkig. Ze blijft aan de oppervlakte, zegt de ‘gewone’ dingen; nergens spreekt een eigen, door worsteling met Huygens verworven visie. Bovendien zijn er onjuistheden: p.V. Vader Huygens noemde zijn zoon niet Constantijn ‘vol vreugde over het behouden blijven van deze stad’ (Breda), maar schreef aan burgemeester en schepenen, dat hij besloten had ‘ten aansien van U.E. standvasticheit ofte constantie in dese U.E. benarde gelegenheit... mijnen soon daervan een memorie te doen dragen in sijnen naem...’ (Worp, Briefwisseling I, p. XXIX).

Waarom ontbreekt commentaar bij het gedicht Als mij die groote vorst enz. (p.V. vlg.)?

Waarop berust de (slecht geformuleerde) uitspraak: ‘Huygens - een vaak voorkomende trek in zijn karakter - was overtuigd van zijn eigen voortreffelijkheid (VI).’ Ik kan honderd aanwijzingen van het tegendeel aanvoeren.

Huygens maakte (VI) niet later een reis naar Venetië (na vier gezantschappen naar Engeland). ‘Huygens was een veelweter’ (VI). Daarmee wordt Huygens tekort gedaan. Ik beveel voor correctie van deze uitspraak de lezing van het laatste opstel in het onlangs verschenen Constantijn Huygens, Zijn plaats in geleerd Europa, Amsterdam 1973, aan (een in het algemeen onrijpe bundel die in deze vorm nooit had moeten verschijnen).

Na gewezen te hebben op de ‘ruime Calvinistische opvoeding’ (waar ruime de schrik over het Calvinistische wat wegneemt) die Huygens kreeg, zijn ‘Bijbelvastheid’ en zijn ‘Bijbeltrouw’ die ‘uit veel van zijn werken (blijken),’ volgt: ‘Toch was hij geen enghartig partijman; uitingen van verdraagzaamheid ont-

[p. 69]

moet men herhaaldelijk in zijn gedichten.’ Ik had na de ‘ruime’ Calvinistische opvoeding niets anders verwacht en waag zelfs de stelling dat het christendom (in de zin van het geloof in de Christus der schriften) de enige waarborg is voor verdraagzaamheid.

‘Alleen tegen de Roomsen blijft hij scherp gekant.’ Neen, alleen tegen het rooms-katholicisme enz. (zie zijn voortdurende vriendschappelijke omgang met roomsen).

‘Pas op zijn vijfentwintigste jaar levert hij het eerste gedicht van betekenis in het Nederlands.’ Wie de gedichten in Worp I voor die tijd (zie Inhoud) leest zal het niet meer zeggen. Men vindt er de verrukkelijkste gedichten, ‘van betekenis’, meen ik.

‘Een dichter die niet werkt volgens een streng schema...’ Huygens werkt bijna altijd met een schema. Iets anders is dat hij op een bepaald punt zich laat gaan, wat juist behoort tot zijn aantrekkelijkheid.

‘Huygens is over het geheel genomen een verstandsmens.’ Ja, dat hoort men meer. Maar wie hem leest voelt overal een hart kloppen, leven, bewogenheid, zonder dat de ‘reden’ in het gedrang komt (gelukkig!).

Wat zijn ‘prachtigen’? (X)

‘En wanneer hij al eens - en ook dat gebeurt meer dan eens - vervelend wordt door langdradige afdwalingen en uitweidingen, zodat men bijna de aandacht laat verslappen en zegt: laat hem maar voortleuteren, ik heb er nu genoeg van, dan opeens, pakt hij weer door een snedige opmerking, door een ongedachte wending, door een kernachtige formulering.’ (XI) Ik denk dat de lezer hier de schuldige is, zijn aandacht ‘verslapte’ (lees: hij volgde de tekst niet meer, hij was te moe van de geestelijke inspanning die de tekst vergt) en hij redt zich in de aanklacht tegen de auteur in plaats van zichzeldf te kapittelen. Huygens is nooit zouteloos, maar je moet hem wel blijven volgen.

De passage over Huygens' opvatting van het dichten (XI) doet hem geen recht. Onder alle schijn van het tegendeel (een schijn waaraan hijzelf bijdraagt) is Huygens een bezeten dichter, altijd zoekend naar de adequate uitdrukking van wat door zijn rijke geest woelde.

Tenslotte: ‘Huygens streefde ernaar zijn verzen een ingewikkelde vorm te geven.’ Ik begrijp dat niet en zie er niets van. Hij bouwt zijn elexandrijnen en trocheeën en daarmee uit. Huygens een Marinist? Dat kan men toch niet meer zeggen na de artikelen van Verkuyl in N.Tlg. 56?

En nu de annotatie, met zijn eerbiedwekkende traditie: Van Vloten (die annoteerde niet veel en met de franse slag), Eymael (degelijk), Heinsius (voor verbetering en aanvulling vatbaar), Karsemeijer (ongeveer = Heinsius), Strengholt (ongeveer = Karsemeijer = Heinsius).

Ik heb drie bezwaren die ik onmogelijk volledig kan toelichten door gebrek aan plaatsruimte.

1. Het voornaamste is dat talloze plaatsen toelichting verdienen en deze niet krijgen. Nog altijd is deze annotatie gericht op de niet-bestaande hyper-intelligente lezer, die de wel bestaande zodanige annotator zich droomt. Er moet zeker een portie toelichting bij, gelijk aan de hier gebodene!

[p. 70]

2. Er zijn aanvechtbare toelichtingen, een vergefelijke zaak. De volmaakte commentaar bestaat evenmin als de volmaakte lezer, evenmin als de volmaakte mens. (Daarom is het zo wonderbaarlijk dat deze commentaar voor bijna honderd procent zichzelf gelijk blijft!).

3. Ettelijke toelichtingen worden gegeven zonder verantwoording, vaak met de beruchte inleiding: Versta. Deze aankondiging is nuttig als waarschuwing aan de lezer: nu volgt er iets dat je gewoon moet geloven, omdat een hogere wijsheid hier spreekt.

Voorbeelden van de eerste categorie uit de eerste vijf bladzijden (de volgende 81 bladzijden laat ik gaan):

Annotatie is (brood)nodig bij:

p. 1 vs 6 Die men langer hoopt als heit (Waarom is geen gebruik gemaakt van de over het algemeen voortreffelijke en veel uitvoeriger commentaar van Verwijs, Verdam, Leendertz, voortaan met L. aangeduid, in de uitgave Nederlandsche Klassieken, Amterdam, 1904? Overigens ben ik het met hun verklaring van dit vers niet eens: ‘Waarvan men hoopt, dat ze langer zullen zijn, dan ze in werkelijkheid zijn.’ Ik vertaal: waarop men langer hoopt dan men ze (die lange dagen) in werkelijkheid heeft.

vs 17 noch (ook vs 111) (= toch); 20 Isser leven in mijn dicht. Is dat zomaar duidelijk? 51 over-reisen (= nog eens langs reizen, vgl. L.) 56 beschaem' (= overtreffe) 57 het (= ? ook in 73), rechten (63), haeren (68), geldt (10), En uw schimmel al uw' eer (chiasme!) Marmer-kaden, weeldrigh slijck (77, vgl. L.), gelijck' (80), hem (87, waarop slaande?) Clotho (welke schikgodin?), 't wenden (89) = ?; vgl. 't strijken (97), allen vergelijken (met alle gelijkstellen, 99), steenen (104) = gebouwen, Moet ick ... smaeck (109/110) (bij vorige: als ik toch weer moet vervallen enz.) van uyt sijn' dennen 123 (zie L. voor een afdoende verklaring) Loot of yser niet doen ruymen (127), zie weder L., jaer-gety (133) (= tijd van het jaar) gela'en (138) = beladen, om-geplant (148) = rondom beplant, herstelde stijlen (161) vgl. L.

Voorbeelden van de tweede categorie: spitse (84) trotse (dit is raden, L. spreekt een non liquet uit en dat is beter); Laet my een uyt allen gad'ren/Als u eigen altemael (119/129 = Laat mij één verhaal uit allen (= schors, stam enz.) samenstellen, aangezien allen (schors, enz.) aan u (linde-laen) toebehoren; gereeder (135) niet: ‘beter’, maar sneller, zoals ook L. heeft; weder-wijse knoppen (155) niet: ‘van de windwijzers’, maar: waarop ... een windwijzer kon staan (L.); het grove Blixem-roer (164) ‘bliksemend schietgeweer’, L. vertaalt terecht: kanonnen; schreef by schreef (202) eerder. spleet bij spleet; de vertaling ‘gaandeweg’ vindt althans geen steun in het WNT; houw' (242) ‘heb’ is onzorgvuldig; L. ‘te leen, ten gebruike heb’; de Koeckoeck in 293 is niet de bedrogen echtgenoot maar de minnaar der getrouwde vrouw (zie L.) die ‘stuyt’ over yemands (van de bedrogen echtgenoot) ongeval; 295/6 betekenen dan ook: Is er misschien iemand die zijn fluiten moet verstaan (bedrogen echtgenoot) of die zijn fluiten moet overnemen (de bedrieger). Daer sy 't nat gaet overstrijcken (315): ‘waarover zij de dauw gaat strijken’. Neen: terwijl zij (Aurora) over het vocht (de dauw) heenstrijkt; Na de voor-eer van de loop (320) wordt eerst willekeurig ge-

[p. 71]

transformeerd tot ‘de eer van de voor-loop’ en dit wordt toegelicht met: ‘eerst komt de dageraad, maar de zon laat deze spoedig achter zich’ L.'s toelichting is voortreffelijk: ‘hooge eer, die men voor anderen heeft’. ‘Aurora wordt geëerd en gehuldigd, wanneer zij aan de aarde de eerste lichtstralen toezendt, maar hoogere eer oogst de zon, wanneer hij zijnen loop langs den hemel volbrengt.’ (Hier had wel mogen gewezen worden op Ps. 19, vs 66: ‘zij is vroolijk als een held om het pad te loopen’) Sulck een deurtje gapen weer (338): het meisje vertoont zich niet daarna aan de deur: weer is hier: ‘aan de andere kant’ zoals L. heeft, nl. in tegenstelling met de vorige strofe ‘Nadat hij nl. eerst verteld heeft, wat men 's morgens voor moois te zien kan krijgen, stelt hij er hier het leelijke tegenover.’ Schaduw-splijter (419) niet ‘schaduwvernietiger’, maar eerder: duisternisverdrijver (Vgl. L. en zie WNT schaduw 200: duisternis); een dichte droppelspeet (436) is niet ‘een dichte spuit van druppels’, maar: droppelspit, een ‘dicht aaneengeregen rij droppels’ die wel een ‘speet’ schijnen te vormen; slim (716) ‘verkeerd’; zeker, maar het vers is daarmee niet verklaard. Men zie L.s uitstekende toelichting, die neerkomt op: vat de vergelijking niet verkeerd op! Daarmee wordt de tekst hier helder. Ik eindig.

Nog een enkel voorbeeld van de derde categorie: in vs 314 leze men voor Versta: Versta niet (vgl. boven). Bergen siet en wolcken zeit (750) ‘Versta: de sneeuwbergen voor wolken aanziet’. Maar dat ‘staat’ er niet. Waarom niet letterlijk vertaald en daarna voor mijn part vrij? Costelick Mal 14 ‘Versta dus: tot aan de dag waarop Adam geschapen werd.’ Maar de lezer verstaat dit niet uit de woorden van het vers en verstaat deze (moeilijke) woorden daarmee niet. Men beproeve er maar eens zijn krachten op. Oogentroost 325/6 ‘Versta: het netwerk hunner kuiperijen’. Maar eerst moet het beeld letterlijk worden weergegeven; daar komen duigen aan te pas, geen ‘netwerk’. Iets dergelijks 354: Daer gaen hun tochten heen: ‘dat is het doelwit hunner begeerten’. Waarom geen letterlijke vertaling? 697 Sy luiden'er op in: ‘zij gaan er evenzeer op in’. Waar staat ‘evenzeer’, en waarom het beeld verlaten: zij luiden erop los, zij slaan aan het luiden (de klokken); 733 ‘H. was een groot liefhebber van muziek’. Dit is de toelichting van de moeilijke versregel: Ick soude speel-sieck zijn, keelblind en snaeren-blind (826/7: De lezer moet het doen met de onjuiste weergave van het schoonst van sijn bedrijven met ‘zijn voornaamste bezigheid’ en de mededeling: H. bedoelt des hovelings zorg voor zijn ‘uuterlijk voorkomen’. De regels blijven duister.

De hoveling, van leugen beticht, trekt zijn zwaard om te duelleren en om waer te maecken dat hy Mensch geen Mensch is,/Geen Logenaer in 't minst: al weet het sijn Gewiss,/Dat Menschen Menschen zijn, dat 's Logenares geboren; de enige toelichting: ‘Denk aan het Lat. gezegde: omnis homo mendax, d.i. ieder mens is leugenachtig’. Vindt u de vss nu duidelijk? 967/7 dat ick mis-trouwigh werd/Om sorgeloos een oogh op sijn' sorgh te beleven. De vertaling: ‘dat ik niet voldoende vertrouwen zou hebben om een oog aan zijn zorg toe te vertrouwen en dus zorgeloas te leven’ (niet voorafgegaan door ‘Versta’) wordt niet verantwoord uit de woorden van de tekst. Zorgvuldige lezing daarvan leidt tot een andere interpretatie: dat ik niet het vertrouwen zou hebben om vertrouwend op

[p. 72]

zijn zorg zorgeloos ‘één oog te beleven’ (= met één oog te leven). Een stout gebruik van beleven, maar men vergelijke het wel in het WNT opgenomen gebruik door Huygens van beleven als: leven van (WNT beleven 1718).

Tenslotte de tekst, die ‘in overeenstemming (is) gebracht met’ de Korenbloemen 1672. Ik wijs voor een volgende druk op de volgende fouten: p. 54 vs 49 waer 's hem nutt (deze drukfout, reeds in 1672, is niet opgemerkt, ofschoon één blik in Worp Gedichten de juiste lezing zou hebben verschaft: waers'. Daarmee vervalt ook de annotatie: ware dat hem nuttig; p. 56, vs 89 synes heren moet zijn sijnes herten, zoals 1672 heeft; p. 65, vs. 376 scheel een bleeck moet zijn scheel en bleeck; p. 71, 559 is herhaling van 558 en moet luiden: Sy'n dencken, 't yser komt recht op haer leven aen; p. 77, vs 735 keelbind, lees keelblind; p. 86 vs 988 der dood, lees ter dood. Voorts is er enige verwarring met de notennummers: op p. 47 (20 in de tekst moet 10 zijn); p. 49: 12 in de tekst moet 11 zijn; p. 71: de tweede noot 8 beneden moet 9 zijn; ook in de tekst kloppen de nootnummers op deze p. niet.

Amsterdam-Z., Cliostraat 48hs

F.L. Zwaan